*■■/*■ .■.-:->n« ■

THE LIBRAEY

THE INSTITUTE OF MEDLAEVAL STUDIES

TORONTO

PRESENTED BY

St ...... Dun9t.an.'s C.Dll.ege _

Digitized by the Internet Archive

in 2011 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/operaomnia01isid

S. ISIDORI

HISPALENSIS EPISCOPI

OPERA OMNIA.

T 0 M V S I.

I S I D O R I A N A

PARS I.,ET II.

S.ISIDORI

HISPALENSLS EPISCOPI

HISPANIARVM DOCTORIvS

O P E R A 0 MN I A

DESrvO CORRE-CTA ET AVCTA

RECENSENTE FAV^ENO AREVALO

Qui Isidoriana praeinisit.variorumpAefationes,notas,conatioues.
^edita^.^anunc prinnmiedendas.coUegat.^etercs ediUones ,
et codices mss. Komanos contuJit .

AVCTORITATE ET IMPEIs^SA
EMI2fB2^TISS. PRIlfCIPIS D . DOMINI

FRANCISCI LORENZANAE

S.R.E. PRESBYT. CARDINAL. AHCHIEP. TOLET.

EISPJ.2^IAR.rRULATIS BT (^EyEKALJS IJTQVISITORIS .

ROiVIAE ANNO MDCCXCVIL

TYPIS ANTONn l^VLGONH.

Facu/fafe ^riie,yu{ttiii

14-767

yAN 1 5 1949

(V>
EMINENTlSS. ET nEFERENDISS. PRINCIPI , ET D. D.

FRANCISCO ANTONIO

DE LORENZANA ET BVTRON

S. R. E. PRESBYTERO CARDINALI , ARCHIEPISCOPO TOLETANO , HISPANIARVK

PRIMATI , ET CENERALI INQVISITORI j CANCELLARIO MAIORI CASTELLAE ,

aEGI A CONSILIIS STATVS , PRAECLARI RECII ORDINIS HISPANICI

GAROLI IIL MACNA CRYCE INilGNXTO , ETC,

FAVSTINVS AREVALVS.

ptabant , vt Isidori sanctissimi Hispalensis
Pontificis opera eo cultu , eoque ordine , qui aeta-
tem hanc nostram deceret , denuo in lucem prodi-
rent, id post tot irritos plurimorum conatus quod

( VI )
ego praestare In me receperim , iii varias fortasse
reprehensiones incurram . Verum nihil ea de causa
ab incepto deterritus , Te auctore , et auspice,
Princeps Eminentissime , in quo vno et spes ,
et ratio studiorum meorum est omnis reposita,
maius etiam quiddam , quam quantum aliorum vo-
tis satis esse posset , aggredi sum ausus . Quum
enim multi praeclara doctrina , et ingenio viri
quumPatrum, etmaiorum memoria, tum hac etiam
nostra siue in operum omnium S. Isidori , siue
in huius , vel illius tantum editionem perpolien-
dam,absoluendamque diligenti studio incubuerint,
quorum commentationes partim praelo illae qui-
dem subiectae, sed dispersae , et raro obuiae sunt,
partim adhuc mss. latebant, non satis me aut cha-
ritati , pietatique aduersus Hispaniae nostrae Do-
ctorem , aut grato animo aduersus eos , qui res
gestas eius , lucubrationesque illustrarunt , factu-
rum esse existimaui, nisi omnia aliorum eiuscemodi
scripta , suis quaeque locis apte disposita, in vnum
veiuti corpus coUigerem , et , sicubi opus esse vi-
deretur , ad veri normam reuocarem . Ita profecto
fiet , vt adiectis iis , quae pro mea virili parte
adiicienda esse censui,haec mea vnius editio instar
aliarum omnium haberi possit . Quod meum con-

( VII )
silium si Tibi , PrIngeps Eminentissime, probabi-
tur , vel potius q uoniam probari Tibi iam intel-
lexi , non dubito , quin illud etiam ceteri omnes,
vel iisdem , quae me mouerunt , rationum mo-
mentis compulsi , vel iudicii Tui praerogatiua in-
citati , libentibus animis probaturi sint : atque
adeo reliquis tuis immortalibus in optimarum ar-
tium studia meritis Isidoriana noua editio , vt au-
guror , et opto , veluti cumuius accedet : nomen-
que Tuum , cui nihil ad commendationem , ampli-
tudinemque quod addi possit, feci^se reliquum vi-
deris , tamen inclarescet illud quidem aliquanto
magis , non minus inter illos , qui sacras literas
patrocinio suo fouerunt , qidque sui uie/nores alios
fecere merejido , quam inter eos , qui earumdem lite-
ranim studia ad perennem nominis recordationem,
famamque excoluerunt. Deus Te , Eminentissime
Cardinalis, et Praesvl Amplissime, literatis viri-s
christianae reipublicae,atqueHispaniae cum primis
nostrae ,cuius tam magnum iumen es ,sospitem,in- .
cohimemque seruet quam diutissime. Ita vonebam.
Ex Vrbe , kalend. lanuar. anni mdccxcvi.

3Q
6090

nv

( VIII )

INDEX EORVM

QVAE HOC VOLVMINE CONTINENTVR .

I S I D O R I A N A.

PARS L

De vita j rebus gestis , et doctrina S. IsiJoii , deque editionibuSj
omnia eiusdem opera complectentibus .

/^ccnrata operum S. Ishiori edttio diffcillima • Me-
thodus ifi his Prolegomefiis adhibita . pag» i

Regulae S. Lea/jdri ad Flore>ninarn sororem caput
•vUimHyn , /'/ quo de patria , parentihus , et fratri-
biis S- Jsidori agitur , cum exetnplaribus editis y
et fMss. gothicis collatum . $

S. Braulioitis Caesaraugustani episcopi Praenotatio
iibrorum D. Isidori • 3

Braulioni asseritur librorum Isidori Praenotatio , eius
noiiine vulgata . De alia 'vberiori Praenotatione ,
quae in nonnullis mss. extat ^ disputatur . 16

Elogium Isidori ex Ildefonso in libro de viris illu-
stribus y ad vetera exemplariarecognitum . 24

Obitus B. Isidori a Redempto Cierico recensitus .
i^ariae iectiones ex mss. codicibus . 27

Epitaphinm Isidori , quod circumfertur ex veteribus
t/tembranis y et S- lidefonso ascribitur - 54

y^cta transiationis Corporis S. Isidori , ad ms. codicem
gothicuni regiae bibiiothecae Matritensis recognita .
/liiud Actorum transiationis exempiar . Obserua-
tioftes in vtraque ylcta . 40

De tra-tsiatione corporis S. Isidori narratio excerpta
ex Chronico monachi anonymi Siiensis . 53

SentiO S. Martini Legionensis in transitu S. Isidori .
Notae in hunc Sermonem . 57

Sermo S. Martini Legionensis in translatione S. Isi-
dvri cura notis • S, Martino Legionensi doctrina
casiltus hidori ope infusa . Aiii hispani secuiown.
Isidori iaudes ceiebrant . 64

Continuatio Chronicorum B. Isidori Archiepiscopi Hi-

spalen'

CAPVT I.

CAP.

11.

CAP.

iir.

CAP.

IV.

CAP.

V.

CAP.

VI.

CAP.VII.

CAP-

Vlll

CAP.

IX.

CAP

X.

CAP

.XI.

CAP

.XII.

CAP- XIII,

CAPVT XIV.
CAPVT XV.
CAPVT XVI.

CAPVT X\'I1
CAPVT XVII

CAPVT XIX.
CAPVT XX.

CAPVT XXI.
CAPVT XXII.

CAPVT XXIII.

( IX )

spnhnus , per B. lldepho-,tsi{m /^rchiephcopnm Tole-
tanmn , -x^t a Ltica Tudeusl asseritnr , co//2posita :
in qna nonnttUa fabulosa de S. Isidoro sunt ad-
mixta . Notae ad hanc Contintiationem • Monitum
ex editione Patrum Tolstanorum .

Vita S. Isidori a Bollandianis edita an auctorem hd-
beat Lucam Tudensem l Ea vita ad appendices re-
iecta , defenditur Lucas Tudensis contra nonnullos ,
qui eum in Chronicis , et Isidorianis rebus multa
jinxisse contendunt . /luctor libri De miraculis
S' Isidori quis,:am fuerit :

Vita i5. Isidori, auctore .Roderico Cerratensi . JVota-
tiones in hanc Vitam .

Lectiones in festo S. Isidori ex Breuiariis antiquis .
Hymni : memoria in aliis libris Uturgicis .

Series i'itae , et gestorum S- Isidori ex rnonumentis ,
et scriptoribus a,itiquis ordinata . Ac pri7num quae-
ritur de diuersis Isidoris , comparatione quorum no-
ster Hispalensis modo lunior , modo Senior ap-
pellatur . '

S' Isidori Hispalensis patria ,parentes, ortus .

Isidori pueritia ; ostentum de examine apum : institutio
in "jirtutibus , et literis . Non fuit Grsgorii Ma-
gni discipulus . Iter rornanum Isidori ipsa nocte
Natalis Domini cci.mientitium . An Isidorus vices
Leandri , du?n hic exularet , gesserit . Disseritur
de Leandri legatione , et exilio , ac de Hermene-
gildi martyrio .

Isidorus au monasticum aliquod insiitutum, vel C.a-
nonicorwm Regularium , vel Carmelitarum profes-
sus fusrit •

Isidorus post Leandru/n episcopus Hispalensis consti-
tuitur : quo id anno acciderit . An Hispali collc-
giurn erexerit , ecclesiasticac iuuenum institutioni
accommodatum . S- Ildefonsiis Isidori discipulus : an
etiam Braulio , et Rede?/jptus Clericus (

Isidorus anno 6 1 o. Decrcto Gundemari subscripsit .
Deinde conciliis Hispalensi il. , et Tolstano \\.
praefuit . An aliis etiam conciUis interfuerit ':

An Fallium a Fontifice Romano ad Isidorum trans-
miss.-im fuerit ' An primatum Hispaniae Isidorus
tenusrit , an Pontifcis Romani vices in Hispania
gesserit ?

Isidorus an Romam ad Fontificem , siue ad Concilium
aliquando 'venerit i Liber de ordine creaturarum
an sit Isidori :

76
26

9S

105
i 12

1 2:

142
'54

CAPVT XXIV.
CAPVT XXV^

CAPVT XXVI.
CAPVT XX VII.
CAPVT XXVlil.

CAPVT XXIX.
CAPVT XXX.

CAPVT XXXI. .
CAPVT XXXII.

CAPVT XXXIII.

CAPVT XXXIV.

CAPVT XXXV.
CAPVT XXXVI.

CAPVT XXXVII
CAP.XXXVIII.

CAP. XXXIX.
CAP. XL.

CAP. XLI.

( X )

Commetttam de Isldoro ephcopo exiile , et de Gordh-
iio In eius locum h:truso .-Catalogus episcoporutn
•veterum Hispalensium . 1 6s

Fabulosae uarratiot/es de Mahometo ab Isidoro ex His-
patiia expulso ; de duabus lucer^iis perpetim ardenti-
bus : de pyaedictio;:e euersiouis Hispaniae . Alia
commentitia , aut dnhia Isidori gesta . 1 6 J

S' Isidorum anno ()l(>' e "jita decessisse ostenditur . 169

Vita S. Isidori in suas epochas distributa . 172

iS". Isidori Hispalensis corpus Bononiae asseruari ^falso
traditum . Miracula ad altars Ecclesiae Levionen-
sis , vbi eius corpus requiescit . 173

Isidorus Ecclesiae Doctor . An olim acttnn fuerit
de eo inter quatuor latinae ecclesiae Patres S- Am-
brosii loco annumerando l 180

Isidori doctrina de praedestinatione co?itra Hincma-
rum Remensem , de SS. Eucharistiae , et Con/irma-
tionis sacramentis contra Binghamum , et alios de-
fensa . 183

Isidorus a Romanis Pontificibus , et in multis Conci/iis
laudatus . ' 198

Isidori auctoritas apud collectores sacrorum canonum .
Gratiani canones ex Isidori operibus a Carolo
Sebastiano Berardo indicati , et correcti . 204

Isidori laudes ex quibusdam veteribus scriptoribus
collectae . 244

Recentiorum quorumdam de Isidori scriptis iudicia
varia expeuduntur . 254

Editio Operum Isidcri , curante Bignaeo ^ describitur . 258

Editio operum Isiduri Alatritensis prima , curante
loanne Grial . Huius epistola d-edicatoria ad Phi-
lippum III. , et praefatio ad lectorem describuntur . 265

■ Editio Operum Isidori , curante Breulio , Parisiis
anno 1602., repetita Coloniae anno 1617. 275

Editio recentior Matritensis operum S. Isidori . Eru-
dita praefatio , quae huic editioni praemittenda ap-
parabatur , ex Aduersariis clarissimi Auctoris de-
prompta • 286

Conatus ([uorumdam ad nouam operum Isidori edi-
tionem perficiendanf • Casimiri Oudini iudicium
de methodo ,qua ea perfci deberet . 30 J

T)e noua editione Operum S. Isidori adornanda An-
dreae Burrielii consilia , et erudita epistola . AUa
V. C' Petri de Castro epistola ad Franc. Anto-
nium Zaccariam . 306

Franciscus Antonius Zaccaria conspectum suae edi-

( XI )

tlonh hidorhfiae typis commhtit , ■ 326

CA?. XLII. A^oui Zaccariae conatus ad Isidoria»am editiotjem

procurandam : tiouus huius cditio/iis Conspectus •
D- Petri Ernmanuelis Hertiandez , bibliothecae ar-
chiepiscopali Toletanae Fracfecti^in huttc Conspe-
ctum Animaduersiones • J32

CAP. XLIII. Apparatus Zaccarianae operum S. Isidori editionis

recensetur ' /jduersaria eius pro \. 'volumine . 546

CAP. XLIV. Apparatus Zaccariae ad secuudum volumeu suae

editionis S^lsidori. ^6^

CAP. XLV. Variae lectiones ex mss. codicibus ad H;olumen iil.

editionis Zaccarianae paratae . Obitus , et elogium
Zaccariae • J77

I S I D O R I A N A.

PA R S IL

De singulis S. Isidori opeiibus, eorumque peculiaribus
cJitioaibus .

CAP. XLVI.

CAP. XLVII.
CAP. XLVIII.

CAP. XLIX.

CAP. L.

CAP. LI.

CAP. LII.

CAP. Lin.

CAP. LIV.
CAP. LV.

CAP. iVI.

Recensenttir opera S' Isidori ex •veteribus bibliothe-
carum catalogis . 339

Operum Isidori catalogus ex antiquis scriptoribuS' 395

^luonam ordine in hac nostra editione Isidori opera
collocanda sint • T)e Etymologiarum libris primo
loco disseritur . 400

Doctorum hominum de Isidori Etymologiis iudicia •
Isidori studium expUcandi in Etymologiis prae ce-
teris res peculiares Hispanlae . 409

Editio Etymologiarum a Vulcanio curata : eius prae-
fatio . 416

Praefatio .Grialii ad Isidori Etymologias . Animad-
uersiones quaedam in hanc praefationem . Nomina
auctorum , quos Isidorus allegat , librariorum incii-
ria sftepe intercidisse coniicitur • 420

De inchoatis loannis Salomonis Semleri mss- animad-
uersionibus in libros Etymologiaritm . Fraefatio
eiusdem • Obseruationes in hanc praefationem . 427

Index sciiptorum , ab Isidoro in Etymologiis j et in
lioris Dijferentiarum iaudatorura . 4^ i

Etymologiarum editiones rtcensentur . 43 J

Codices wss. Etymologiarum . Excerpta , fiotae ■^'ver-
sioncs • 439

De iibris Lijfercntiarum Verborum , et Rertim •Agroe-

b 2

CA?. Lvn.

CAP. LVIII.
CAP. LIX.

CAP. LX.
CAP. LXI.

CAP. LXII.
CAP. LXIII.

CAP. LXIV.

CAP. LXV.

CAP. LXVI.
CAP. LXVII.

453

466
470

483
483

486

CAP. LXVIII.

( XII )

t},'n an aliquh extitertt auctor Synonymorim , uue

de dtstantia Verborum l Errores ifi librorum titu-

los quibus ex causis olim irrepseriiit'!

De Glossariis , quae stib Isidori Hornine circumferun-

tur . Ludouici de la Cerda prologi , et epilogus .

Prologus ad notas Barthii , et aliorum .

Semleri praefatio iu notas r/US' Gtossarii Isidoriani .

^luidnam demum censendum de auctore Glossarii

Isidoriani : Codices mss- indicati .
Allegoriae veteris , et noui testamenti • Non Isidoro
alicui Cordubensi , aut alii , quam nostro Hispalensi
adiudicandae . Editiones : niss. vetera exemplaria .
Liber de ortu , et obitu Patrum Isidoro asseritur .
Editiones , mss- codices huius libri . Praedicatio la-
cobi Alaioris in Hispania ab Isidoro asserta com-
probutur . Eiusdem operis quaedam exempla inter-
polata , et contracta . Genuii/us liber editus num
ab aliquo interpolatore corruptus .
Prooemia S' Isidori in libros "veteris , ac noui testa-

menti . Zaccariae prooemium in hoc opus .

Liuer Isidori de Numeris e Bibliotheca Reoia Tau-

rinensi nunc primum edendus • Alii scriptores de

mystica numerorum signijicatione • Aliud opus de

numeris nondum editum , in bibliotheca Vaticana

extans , an ad Isidorum referri possit ?

§^aestiones De feteri , et nouo testamento- nondum

editae . ^)uidnar/i sit Isidori opus De distantia noui,

et veteris testamenti, siue De consonantia noui, et ve-

teris testamentijin canonum collectionibus laudatum ^. 525

Secretorum expositiones sacramentorum , siue quaestio-

nes , aut commentarii in qaosdatn iibros veteris te-

stamenti . An Isidorus commentarios literales in

sacram scripturam edidcrit i Glossae ordinariae

an Isidorus auctor ^. an atterius , quae nondu?n edita

est t Atii ccmmentarii . Intcrpretatio in lob .

Libri duo Isidori contra ludaeos ad Florentinam so-

rorem De fide cathotica ex veteri , et nouo testa-

mento . Editiones , codices ?nss. , Z'ersiones . J^^

Libri tres Sententiarum S. Isidori , siue de summo bo-

fio . Editiones, et mss. ccdices huius operis: versio

hispana . lutianus Totetanus , Taius , Petrus Lofft-

bardus , et aiii post Isidorum Sententiarum scripto-

res • ^uartus ,Sententiarum iiber num Isidoro sup-

positus ? Eruditae bayerii Animaduersiones de hoc

quarto tibro . 55 i

Fraejationes in librcs Sententiarim editionis pari-

517

527

CAP. LXIX.

CAP. LXX.

CAP. LXXL

CAP. LXXU.
CAP. LXXIII.

CAP. LXXIV.
CAP. LXXV.
CAP. LXXVI.

CAP. LXXVII.

( XIII )

skffsis aufii i^i%, ■, ct Garslae Loahae ifi snam edi
tio»em . Excerpta ex libris Sententiarnm . Prajja-
tiones in Excerpta Sententiarnm , scilicet in Hbrum
De Conuersis , et in alium , DePruelatis inscriptum . 572

Libri duo de ecclesiasticis officiis Isidoro asserti .
Editiones . Praefatio loannis Cochlei . Excerpta .
Opuscula De %'ariis Z'itae monasticae generibus ,
et de percipienda sacra Eucharistia : prasfatio in
haec fragmenta , Codices mss. 57S

Synonyma , sine Soliloquia Isidori • Editiones . Prae-
fatio editionis anni 15 3 2. Vcrsio Italica Synony-
morum . Monitum BreuUi . Haereticus Synony-
morum corruptor diuino iudicio punitus . Codices
manu exarati . plura opera ex Synonymis deriuata . 587

Recrula monachorum • Expenduntur arg-umenta K» C.
Petri Emmanuelis Hernandez , c^ui eam Isidoro
abiudicandam censet . Commentitii sunt Cotnmen-
tarii in Regulam S. Benedicti , quos Isidoro Con-
stantinus Caietanus ajfngit . Isidoriana regula Ca-
fjonicorum . Editiones Regulae monachorum . Ca-
put iltimurn de regula Deuotarum ex Martenio
qiadnam sit f 600

Sirmones S' Isidoro ascrJpti . ^n eorum aliqui ge-
nuiv: , et quinam l Sermo S. Isidori in Breuiario
Mozarabico ad carnes toltendas . Plures Isidori
sermones in Homiliariis cx eius operibus excerpti - 6i^

Epistolae Isidori quaenam genuinae , quaenam spuriae ,
aut dubiae . Genuinis ascribendae non /solutn epi-
stolae ad Braulionem , sid etiam ad Leudefredum ,
et ad Massonam . 626

Epistolae Isidori nomine inscriptae ad Helladiura ,
ad Claudium Ducem , ad Redemptum archidiaco-
num , ad Eugeniu^n , an sint genuinae ^ 6^y

De aliis epistolis , Isidoro attributis , aut affctis . Epi-
stota Isidori medica commentitia • An Isidorus ati-
quod de medicina opus conscripserit ^ 65*4

De natura rerum tiber Isidori ad Sisebuttm Regem .
Editiones , mss. codices , excerpta , caput quoddam
htiius libri nondum editum . Carmen Astrotogicum
huic tibro additum , fartasse Isidori ; compendium
metricum eiusdem tibri nondum editum , fortasse
S. Eugenii Totetani • 653

Isidorus noster Hispalensis i<erus auctor Chronici ^
quod aliud est a Chronico Isidori Pacensis . Com-
pendium Chronici , Etv?notogiis insertum ab ipso
Jsidoro . 66y

(XIV)

CAP. LXXVIII. Chronlcori htdori interpolatum , quod Lucas Tudet/sit
iiiter sua Chronica retulit , Melliti Chrofiicon
ideffn^atque Jsidorianum , alio modo interpolatui/i ^
saepius autem mutilum , et decurtatum • Editiones
Chronici Isidoriani , prologus Loaisae , Z'ersio italica
edita , alia >?is- hispaaica : mss' exemplaria eiusdem
. Chronici • 680

CAP. LXXIX. Historia de regibus Gothorum , Wandalorum , et Sue-
uorum Jsidoro contra Pellizerium 'vindicatur . Co-
dices mss'y editiones inter se diuersae ' Chronico»
irisigothorum Vulsae dictum an S'Isidorii Moni-
tum de hoc Chronico ex editione Patrum Toleta-
norum • Exemplar Historiae interpolatum inter chro-
nica Tudensis • ^lia muti/a , vt 'videtur, ab Isidori
tempore , et cur i Verba Isidori de S' Hermene-
gildi aduersus Patrem bello exposita • Mirum Isi-
dori , et aliorum Patrum ecciesiae gothicae silentium
de glorioso S. Hermenegildi martyrio • Obsequium
episcoporum ecclesiae gothicae in quibusdam ardiiis
Regum factis • 69 \

CAP- LXXX» Liber Isidori De viris illustribus • Editiones huius
libri .Mss-exemplaria . Praefatio Zaccariae . Har-
duini deliria contra pleraque 'ueterim scripta
perstringuntur • 714

( XV)

IMPRIMATVR,
Si videbicur Reuerendissimo Patri Sacri Palatii ApostoliciMagistrO .
F. Xauerius Passari Archiep. Lariss, Vicesgerevs .

APPROBATIONES.

jegi perquam diligenter priorem hanc partem Isidorianorum , seu Prole-
gomenorum in absolutissimam opcrum S. Isidori Hispalensis editionem ,
quam Vir Cl. Faustinus Ar.uakis incredibili plane labore , ac studio ador-
nandam suscepit, cufusque conspectum perquam diligenter exhibet ; ac vere
hoc mihi videor esse dicturus : Nihil sane posse in hoc studiorum genere
magis elaboratum , perfectiusque profeni ; indeque ad summam inganii, Do-
ctrineque laudem , qua iamdiu , et merito quidem , Areualus floret , maxi-
mum sane cumulum accessurum . Itaque et hoc in omnibus adprime ortho-
doxum \'oIumen dignissimum censeo , quod in lucem edatur; et vt reliqua>
quamprimum fieri poterit, sequantur, exopto ♦
Romaev* Id. Januar» 1797«

lOSEPH CAN. REGGI,
VaticaiJae Bibliothecae Praefectus .

X^ ulla territus difKcultatejnuIIo fractus labore de re Htteraria meritissfmus
vir Faustinus Areualus nouum atque arduum aggressus est opus , de quo prae-
cipue oportct, mihi ipsi summopere gratulari • Sacris siquidem relictis Hispa-
niarum camenis , quarum suaues citharas tanta cum laude fterum fterumque
excftauit, dum in praesensad Sancti Isidori Hispalensfs Epfscopf Hispanicae-
que Ecclesiae Doctoris libros illustrandos animum conuertit, ad meae Con-
gregationis gloriam plurimum simuJ fpsum conferre nemo non videt . Cum
enim fs fuerit beatissfmus Praesul , quf Canonfcorum Regularfum Ordinem
non solum in Hispania restftuft , sed etfam est amplexus, et profcssus excm-
plo ; tanti Patrfs praecJaram virtutem , ac sfngularem doctrfnam fn nostram
quodammodo laudem redundare , non dubfto • Itaque vix Reuerendissimus
Pater Thomas Vincentius Pani Sacri Palatii Apostolici Magister mihf ncgo-
tfum demandare dfgnatus est, vt hunc prfmum Ifbrum , quf partem I., et II*
prolegomenwn complectftur totfus Operfs , cuf titulus ,5'. hidori Hispatefjsis
Episcopi i Hispafiiarum Dcctoris Opera 0'/nnia etc. attentc perlegcrem , atque
de illo meum proferrem fudfcfum ,tum exfmff Doctoris, dequo in hocagitur,
sanctitate raptus, tum Auctoris fama atque doctrina illectus, rem statim con-
ficere, mandatumque exhaurire summa cum alacritate decreui. Quanta porro
in hoc non sum admfratus ct rcconditae antiquitatis et sanae critices monu-
menta ! Qiianta hfstorfae lumfna vndeqnnquc collecta ad Sancti Antistftis vi-
tam ct gcsta cxplananda ! Qiiae ex hisce felicissimis principiis spcranda noa
sunt a doctissimo homine in dilucid;.ndis sciiptis sapientissimiiJJiusEpiscopf,

( XVI )

qui non sacras modo sed et omnes prof;inas res ingenio suo attiglt , atqiie di-
ressit ! In tanta varietate rcrum , tot inter criticorum disputationes , atque
aiitiquitatis latebras veritatem perscrutari, vt perdifficile, ita exoptatissimum
csseiudico. Quare Cl. Areuali diligentiam laudandam , suspiciendum labo-
rcm , extollendam doctrinam iure mcrito affirmo, qui omniurn quotquot ad-
huc prodicrunt Sancti Isidori Opcrum cditionem magis accuratam , copiosam ,
perfectam atque eruditione refertam nobis pollicetur. In quorum fidem

Dabani Romae ex Canonica S. Mariae Pacis xvi. Kalendas lanuarias .
Anno MDCCxcM.

D. GASPAR BERTALAZONE
CaH' Rcg. l at. /Ihbas perpetuus, et Sac. Rom- Vniuers.

htquhh. §lualiJicator •

Lc

;c^i iussu RiTii P. S. P. A. M. attente , vt debui , Prolegomena ad S.Isido-
ji Ep. llispalciisis Opcrum cditioncm , siue , vt auctor appcllat , Isidoriana ;
de quibus nihil fermc habco diccrc , vtique brcuitati volens consulere , nec
Lectori ad ipsn festiivanti in mora esse : nam ceteroqui quanta , quam accu-
rata , quam vbcr explicanda essct oratio, si vel minimam pracstantiac ipso-
rumpartem consequi velim reccnsendo, vel indicando attingere? Nihiligitur,
brcuitati vt consulam , succurrit modo dicere , nisi , tanti , tamque praeclari
opcris molitorcm inceptorcmque, et vt opto esse , nec futurum despero ,
perfectorem , Faustinum Areualum , \'irum doctissimum , omnique laudum
genere cumulatum, si vsquam alias, in hiscertc commentnriis eum sese csten-
dercj cumque mihi visum fuisse, in quem noti illi versus conuenire possint :

Moiite decurretn velut amuis , imbres

§)uem super itotas aluere ripas ,

Fertur , immensusque ruit profundo
Pir.darus ore .
Graeci poetae dumtaxat nomine in Areuali nomcn conucrso . Qiiod tanto
cquidem conuenicntius de nostro vsurpaucrim , quanto rcrum , quastractat,
grauissimarum , addo , magnam partem implicatissimarum , latissimeque per
omne studiorum, ct eruditionis gcnus fusarum , copia , amplitudo, varietas
fictis poctarum fabellisj nugisque canoris,vt idem ille , cuius modo versus
attulimus, ait , praestare dcbent . Cetcrum ad religionem, ct mores quod
attinet , non cst quod vcreamur, ncqua iis labcs ex horum commentariorum
Icctione adspcrgi possit ; iubetque nos hac quideni parte securo ac quietocsse
animonota hominispietas,catholicique sensus,quorum tot vbiquein ciusscrip-
tis qua oblata , quaue arrepta occasione cdita , exstare video documenta .
Romae iil. Kal. laiuiar. anni noui 1797.

\'rns MARIA GIOVtNAZZlVS .

I M P R I M A l' V R,
Fr. Thomas Vinceaitius Pani Ord. Pracd. Sac. Palat. Apost. Mag.

fsiDO-

ISIDORI.ANA

S I V E

PROLEGOMENA

IN EDITIONEM OPERVM

S. ISIDORI HISPALENSIS

P ARS L

DE VITA 5 RFBVS GESTIS , F,T DOCTRINA S. ISfDORI

DEQVE EDITIONIBVS OiMNIA EIVSDEM OPEHA

COMPLECTENTIBVS .

C A P V T I.

R

Accurata operum S. Isidori editlo difficillima .
Methodus iu his Prole^omenis adhibita .

ericulosae plenum opus aleae aggredior . Liceat enim mihi Emenieitio ca-
id nunc praefari , quod potui eti.im tum , quum ad veterum ^'"^'^- diffidUs >
scriptorum opera cum manu scriptis exemplaribus conferenda pri-
mum me accinxi : sed nunc certe grauioribus etiara de causis
profiteri ausim , in hoc studiorum genere plus laboris , ac diflicul-
tatis inesse , maioremque doctrinae copiam requiri , quani vnilgo ii
putant , qui aut nunquam ipsi experti sunt , aut ne de vera quidem
doctrinae laude iudicare possunt . Franciscus Robertellus , qui
de arte , siue ratione corrigendi antiquorum libros disputationem
edidit , Perridiculi , inquit , multi nostra astate videri possufit ^ qui ■,
quum nulUus rei notitiam habeant , projiteri se Ubrorum correctores
audent ,, quum tamen corruptores potins sint appellandi . Atque vti-
nam lege aliqux esset ittterdictum , ne omnihus id liceret . Primum
igitur id statuamus j in hac nostr.t arte requiri inft^titam quamdam
'Tom. I. A

3 I S I D O R I A N A

eruditlofietn hi eo , qui emendatorem se librorum dici cupit : multa
legerit y oportet^ multa audterit^ multatriuerit vsu , recentiores etiam
euoluerit .
Rath emendan. 2. Etsi eiiim antiquoruin scripta ad veteres libros religiose
di co<Uces mss. exigeuda su nt, vt temere ab eis recedere nefas sit , tamen quum
ipsa exemplaria plerumque inter se varient , saepe etiam aperte sint
mendosa , his vti coniiciendi rationibus , et regulis necesse est , quas
eiuscemodi artis periti magistri praescribunt . Quum autem conie-
cturae fieri soleant aut additione, aut ablatione, aut transpositione,
aut extensione, aut contractione, aut distinctione, aut copulatione,
aut mutatione , quis ita caecus sit, quin videat , neutiquam id perfici
posse sine exacta quadam notitia quum scriptionis antiquae , quum
verborum , et locutionum antiquarum ,,quum ipsius antiquitatis ,
quum denique argumenti , quod scriptor antiquus tractandum , aut
explanandum suscepit ?
isidori muM- S' Quod si iu quibusuis aliis veteribus scriptoribus recensendis
fUx doctrma . obuia est istiusmodi ciifficukas , quid de nostro Hispalensi Isidoro
existimabimus ? quem vel alterum Varronem cum Braulione Cae-
saraugustano episcopo , vel cum aliisPlinium christianum iure possis
appellare , Plinio etiam magna ex parte locupletiorem . Nihil enim
Isidorus intentatum reliquit : facultates omnes attigit : scientias hu-
manas , diuinasque pertractauit : scriptores veteres profanos , et sa-
cros euoluit , atque in suum vsum descripsit : nec contentus ety-
mologico suo opere scientiarum encyclopaediam comprehendere ,
multa singillatim in sacrarum literarum inrerpretatione disseruit ,
multa in omni alio theologiae genere , multa in philosophicis , atque
astronomicis argumentis , multa in re literaria , chronologica ,
et historica .
muiti exi-iido- 4- ^'^t autem Isidorus ex antlquioribus egregie profecit, ac multa
ro profecerunt • antiquitatis monumenta , quae frustra alibi qiraeras , nobis conser-
uauit , ita vicissim qui post Isidorum floriierunt , praesertim eccle-
siastici scriptores frequentissime Isidori fontibus hortulos suos irriga-
runt . Ex quo sane hboriosior , et implicatior redditur operum eius
recognitio : neque enim solum prae manibus , et oculis vetusta
exemplaria Isidori habenda sunt,sed etiam identidem aut ad illos
scriptores recurrendum est , qui Isidoro facem praetulerunt , aut
ad hos , quibus praeluxic Isidorus . His omnibus inter se collatis

C A P V T I. 3

saepe fit , vt Isidorus ex aiiis iliustretur , interdum etiam , vt alii
ex Isidoro corrigantur .

5. Quoniam vero librorum veterum manuscriptorum coph ■> Copta mss. cc
et delectus in hanc rem potissimum tacit, et olim quidem Isidorus <^'<--'"n Homae .
Matriti ex multis antiquis exemplaribus hispanicis , deinde etiam

Parisiis ex aliis gallicis recensitus in publicam lucem , et vtilitatem
prodiit 3 percommodum mihi accidit , quod , quum multae prae-
terea aliorum collationes ad me deuenerint, praecipuuni meum onus
fuerit bibliothecas romanas , ab aliis praeteritas, excutere , et innu-
meros antiquissimos mss. codices , qui in eis asseruantur , ad exa-
men studlose reuocare . Spicilegium Romanum id , si vis,appella-
bo , ne pars vlla gloriae praeclaris illis viris , qui primi in hac pa-
Iaestradesudarunt,detracta esse videatur.Sed tamen ad copiam exem-
plarium mss. Isidori quod attinet , tot mihi vni in Vaticana , aliis-
que Romanis bibliothecis videre , et euoluere contigit, quot cuncti
Operum Isidori editores non recensent , ne illis quidem exce-
ptis , quae v. c. Franciscus Antonius Zaccaria in adumbratam suam
Isidori edicionem iam pridem vel contulerat ipse , vel ab aliis con-
ferri curauerat : quorum ad me delatae sunt coUationes, vt paulo
ante innui, et postmodum distinctius explicabo .

6. Laudes Vrbis hac in parte Petrus Lazerus , excellenti vir h;bihtkecae ra.
doctrina , et ingenio praeditus , vere praedicauit in praefatione ad "'""'•■e icuda-
S. Brunonis Astensis* commentarium super iv. Euangelia . Vrbem

hanc , inquit , omnium prificipem , quae miiltis , praeclarissimisqtie
rebus commu7ii hominum iudicio ceteras antecellit , hac ego nulli
arbitror quantumui s amplissimae , orrratissimaeque concedere : quod
plurimas habet , instructissitnasque bibliothecas , codicum praesertim
mss. copia abundantes •, 'ut ex hoc quasi iiterario penu multa grae-
corum , latinorum , exterarum getitium opera , multa praesertim do-
ctissimorum ecclesiae Patrum scripta , vel ab interitu vindicata in lu-
cem , aspectumque hominum prodierint , vel maculis , quibus inqui-
nata apparuerant , detersis , ad eum , quem ab auctoribus suis spien-
dorem habuerunt , et natiuam 'ueluti elegantiam potuerint erudito-
rum 'uirorum opera reuocari . Quod quidem ego non coUigi modo
posse puto ex maioribus , et insignibus eiusdem bibliothecis , quas
exteri ipsi homines peritissimi harum rerum , A^abillonius , Montfau'
conius ^ aliique commend^irunt .^ et quantum sint njel aedificii magni-

A 2

4 I S I D O R I A K A

jicentia ^ vel llbrorum copia,i'el couicum mss. praesta^itia exi?niae ,
nerno paulo eruditior iqnorat ; sed Tna:<:ime ex mijwribus aliis qui-
busdam , quae vix in hominum fa?nam , cognitionanque peruenerunt .
Adeo nulla est , quae jion rarurn aliquid repraesentare ^ atque excellens
ad literatorum hvtninum ijtilitatem , et literarum incremeatum possit .
spem mchoare y, jja praeloqucbatur Lazerus , quum Brunonis , quod dixi ,
on^nni r.oa i- ^-(5„^,^-,g,-,(.,j-iy,-,-, g vctustis bibliothccae Colle"ii Romani mcmbranis
in publicam lucem emitterct. Ac portenti quidem simile est, quot
mihi antiquissimi Isidori codices in Vrbis bibliothecis , sed maxime
in Vaticana occurrerint . Vtinam tantum mihi de me sperare li-
cuisset, vt eos omnes per otium cum operibus iam excusis conferre
vacaret . Sed quoniam , vt aiebat ille , bona male vsus sententia,
Vitae smnma hrcuis spem nos -vetat inchoare longam , festinandum
fuit , ne, quod aliis in Isidoro illustrando laborantibus contigit, mihi
etiam contingeret : qui dum omnia consectari , et complecti conati
sunt , nihil extricarunt . Eoque etiam magis maturandum fuit , quia
periculum erat , ne , si ego cessarem , non solum meae in Isidorum
lucubratiunculae , sed etiam aliorum labores , quos ab interitu vin-
dicare in me suscepi , penitus euanescerent .
epparatus eii- g. loitur quum in singulis Isidori operibus recopnoscendis an-

itonis s.istdori, ... . . 1-11 1

tiquissmia , et praestantissmia quaeque exemplana sedulo peruoluta-
uerim , cetera in locis obscuris , et difficilibus consuluerim , quum
diligenter scripta omnia , quae nondum typis 'impressa sunt , et in
mss. codicibus Isidorum auctorem referunt , inuestigauerim , descri-
pserim , coUegerim , opera ipsa iam edita non contemnendis auctariis
compleuerim : quum innumeros criticos coniecturarum , probabi-
lium , aduersariorum , commentariorum , annotationum auctores,
qui in antiquis qua sacris, qua profanis scriptoribus expUcandis
cum laude versati , saepe Isidorum testem excitant , studiose perlu-
strauerim , tempus iam adesse ratus sum , quo immensam quamdam
rerum siluam , ac pene dixerim farraginem , certo ordine colloca-
rem , ac mea, alienaque, suis quaeque locis distribuerem . Ita enim
statuo , quae ad Isidori explanationem , et emendationem pertinent,
ca omnia ab vno quamuis doctissimo homine vix , ac ne vix qui-
dem colligi posse : neque vero a multis , nisi vnus aliquis priuatas
suas opes palam depromat , quibus alii alias , vt; sese dabit occasio ,
jadiungant .

C A P V T I. 5

9. Quod vt commodius fiat , editionem omnium operum hi- ^•^"e muUa ro^
don adornare aggredior , in qua quum multa sint noua, tum mhil ^^^^
e<wum desideretur , quae in praecedentibus editionibus iocum habue-

runt . Quisnam autem opportunus ordo m tanta rerum varietate
adhiberi poterit ;' Quibus vinculis tam disparata membra colliga-
buntur ? Dicam in Prolegomenan finejquid in operum Isidori, ad-
iunctarumque notationum ordinanda editione obseruandum sit :
nunc in Proiegonienis quid agendum sit , paucis exponam .

10. Vetera monumenta,quae ad Isidorum propius accedunt , Proieyomenun
deque eius vita, gestis , obitu sermonem habent, accurate descripta '""■'^'"^"^ '
exhibebo,ad codices mss. recognita , et obseruationibus illustrata.

Haec fundum ad serieni vitae S. Isidori texendam praestabunt .
Tum de multis rerum capitibus, quae iam pridem in controuersiam
vocata sunt , peculiares disquisitiones instituam . Agam deinde de
Isidori doctrina , auctoritate , laudibus . Editiones operum distinctius
commemorabo , adiunctis etiam editorum praefationibus, atque ipsis
adeo epistolis dedicatoriis . Conatus aliorum ad nouam editionem
procurandam,copias praeterea, quas in eam rem apparauerant , siu-
gillatim exponam .

11. Tum ad Isidori opera enumeranda , et vera a falsis distin- et dhdsio.
guenda pergam , praemissis antiquis eiuscemodi operum catalogis .

De singuHs seorsum disputaboiet quaenam ab aHis separata , typis
excusa prodierint , admonebo , nihilque etiam harum pecuharum
editionum a praesenti vt absit, operam dabo . Postremo veterum li-
brorum mss. ,quibus adiutus sum,recensionem adornabo non per-
functoriam , et quae fortasse vtihs esse possit ad historiam Hterariam
quibusdam in partibus illustrandam .

C A P V T II,

Regulae S. Leandri ad Tlorentinam sororem caput 'ultimum , in quo

de patria , parentibus , et fratribus S. Isidori agitur , cum

exemplaribus editis , et mss. gothicis collatum .

I. „ Xam ad portum nauem orationis dirigimus , et , emenso s.Umder scio-
dictorum peki£0,in htore quiescendi anchoram ponimus : flatu ta- '■^'" *<"■"'""■ "'^
men chantatis tuae iterum in fluctibus verborum rcuehor . Te quae-

6 ISIDORIAKA

so 5 soror Florentina, per beatamqueTrinitatem vnicae diuinitatis

obtestor, vt, quae de terra tua , et de cognatione tua cum Abra-

Genes.ir^^ |^3,-p epressa es , cum vxore Lot non respicias retro , ne efficiaris

exemplo malo documentum aliarum ad bonum •, et ne in te aliae

videant,quod in se caueantrilla vero aliis facta est condimentum

sapientiae ; sibi vero simulacrum stultitiae : sibi enim nocuit male

factumjaliis profuit exemplum contrarium . Ne te vnquam reuerti

ad genitale solum solicitet cositatio-, vbi,si te deus habitare voluis-

set,noninde eiiceret . Sed quia vtile proposito tuo fore pro.spexit,

bene , sicut Abraham a Chaldaeis , et tamquam Loth , te abstraxit

a Sodomis . Denique errorem meum ipse fateor , me communem

matrem saepe allocutum , nosse cupiens ,si vellet reuerti ad patriam.

IUa auteni,quae se nouerat dei voluntate causa inde salutis exisse ,

sub diuina obtestacione dicebat: Nec velle se videre, necvnquam

visuram illam patriam esse . Et cum magnis dicebat fletibus :Pere-

grinatio me deum fecit agnoscere , peregrina moriar , et ibi sepul-

turam habeam , vbi dei cognitionem accepi . Teste lesu , hoc in

eius experiisse desideriis memor siim , vt , etiamsi diu viueret , pa-

triam illam non reuiseret . Tu , quaeso , caue , soror Florentina , quod

matcr timuit , et mahmi , quod illa experta fugit , tu prudenter euita „ .

pauia s.Lean- 2. „ Miscrum mc ! doleo , qui ibidem commuuem fratreui traus-

''"^^"'''"^'''"'misi Fuloentium, cuius pericula iuoi formidine pertimesco . Tutior

tamen erit,si tu securior, et absens pro illo orauens.Ea inde arte

abstracta es , vt si ibidem nata fueris , non memineris . Nulla est

recordatio , quae moueat desideriis animam •, et beata es,quae igno-

ras , quod doleas . Ego tamen expertus loquor , sic perdidisse sta-

tum , et speciem illam patriam , vt nec liber in ea quisquam super-

sit, nec terra ipsa solita sit vbertate fec u nda •, et non sine dei iu-

dicio : terra enim , cui ciues erepti sunt,et concessi extraneo, mox

vt dignitatem perdidit, caruit et fecunditate . Vide , soror Florenti-

na , quod te pauens,maerensque conueniam , ne te serpens praeri-

piat a paradiso ; et in eam ponat terram , quae spinas , et tribulos

germinat , de qua rursum si velis manum extendere , et lignum vi-

tae edendum assumere , non penriittaris attingere . Testor enim te

cum Propheta , et , conscio lesu Christo , admoneo dicens: .^4«^/,

Psaim.^^. filia^et vide^ et inclina aurem tuam^et obliuiscere populum tuum^

et dumum patris tui ^quia concupiuit rex speciem tuam , et ipse est

C A P V T 1 1. . 7

dominus deus tuus . Nemo mittens mmum suam hi aratro , et re- ^"'•''e c/'- 9-
spiciens retro , aptus est regno dei „ . v.v t.

3. „ Noli ab eo auolare nicio 5 quod inuenit turtur , vbi repo- TurtuTmateT

11 c-- \- • • r\- -f S. Florentlnae .

nat pullos suos . bimplicitatis mia es , quae Turture matre nata es .

In eadem vna persona complurium necessitudinuni vteris officio . Psaim. 83.

Turturem pro matre respice : Turturem pro magistra attende : et,

quae te Cliristo quotidie atfectibus generat , chariorem, qua nata es,

reputa matrem ^ ab omni procella , ab omni mundano turbine in

eius te sinibus conde . Sit tibi suaue eius lateri adhaerere : sit tibi

dulce eius gremium iam prouectae, quod erat infonti gratissimum „ .

4. „ Postremo charissimam te germanam quaeso,vtmei oran- /iWorus. fraier
do memineris , nec iunioris fratris Isidori obhuiscaris , quem quia """'"" •

sub dei tuitione^et tribus germanis superstitibus parentes reUque-»
runt communes, laeti , et de eius nihil formidantes inftntia ad do-
minum commearunt . Quem quum ego vt vere fiHum habeam,nec
temporale ahquid eius charitati praeponam , atque in eo pronus di-
lectione recumbam ; tanto eum charius dilige , tantoque lesum
exora pro iUo^quanto nosti , eum a parentibus tenerius fuisse di-
lectum . Certus sum , quod flectat pro nobis aures diuinas tua vir-
ginaUs oratio : et , si pactum,quod cum Christo pepigisti , seruaueris ,
bene agenti tibi debetur corona,et exhortanti Leandro praestabitur
venia i et , si perseaeraueris vsque in finem , sahia eris . Amen . „

5. Varias has lectiones Florezius tom. p.Hisp. sacr. append. 5. Vnrhc Uaio'
adiecit e duobus mss. exemplaribus gothicis , altero bibhothecae "" '
regiae Matritensis , altero S.AemiHani Cucuhati, siue de la Cogolla ,

vt dicunt •■) et ex editionibus Sandouahi , Tamayi , et Holstenii .
Sandouahus , et Tamayus et immenso dictorum . - T;{m.'verborum re^
uertor . - Tam. i?ide eiecisset . - Mss. gotliici codices , velit reuerti .
Sand. , et Tam . experta fugit .

6. Holstenius , et Nic. Anronius in elogio S. Fulgentii num. i 2. Var.uct.
Biblioth. Vet. Hisp. Ea inde aetate .Mss. ea inde arte .-Sand. si per-
didisse . - Sand., Tam. "uitae ad edendum . Sand. , et Tamayus /;; eius
/)r<?/;«j- .-Sand., Tam. parentibus terrenis ,

7. Adde hisjsi placet , nonnullas meas obseruationes . Holste- ron;«-furaf .
nius num. i. habet per beatam quoque . Ibid. Holst. te abstraxit .,

pro quo Florezius edidit te adtraxit . Ibid. Holst. sepulcrum habeam .
Num. 2. Holst. vt vel si ibidem. Ibid. coniiciebam de qua sursum

8 I S I D 0 R I A N A

si velis etc. Ibid. Holst. in aratrum . Num. 3. Florezius te shjibiis
concede : et iam profecto pro iam prouectae . Melius hoc , vel simi-
li sensu iam profectae . Mirto alios grammaticae errores , qui etsi for-
tasse m Leandri secuUun cadunt,tamcn librariis melius tribuentur,
v^^t nido quod pro 7iido quem etc

C A P V T III.

S. Braulionis Caesaraugustafsi episcopi Praenotatio
librorum D. Isidori .

Eiogmm isidor! ^. ^, X sidorus vir cgrcgius , Hispalensis Ecclesiae Episcopus, Lean-

exBrauiione. ^^.-^ Episcopi successor,et germanus , floruit a temporo Mauritii Im-

peratoris, et Reccaredi regis,in quo quiddam sibi antiquitas vindi-

cauit,immo nostrum tempus antiquitatis in eo scientiam imagina-

uit , vir in omni iocutionis genere formatus,vt imperito, doctoque

secundum qualitatem sermonis existeret aptus , congrua vero oppor-

tunitate loci, incomparabili eloquentia clarus . lam vero quantus sa-

pientia fuerit , ex eius diuersis studiis , et elaboratis opusculis per-

facile prudens lector intelligere poterit . Denique de iis , quac ad

notitiam nostram venerunt,ista commemoraui . Edidit libros Diffe-

rentiarum duos , in quibus subtili discretione ea , quae confuse vsu

proferuntur,sensu discreuit . Prooemiorum librum vnum , in quo ,

quid quisque liber sanctae contineat scripturae, breui subnotatione

distinxit . De ortu,et obitu Patrum iibrum vnum , in quo eorum gesta,

dignitatem quoque , etmortem eorum, atque sepukuram sententiali

breuitate subnotauit . Ad germanum suum Fulgentium Episcopum

Astigitanum officiorum libros duos , in quibus originem officiorum,

cur vnumquodque in ecclesia Dei agatur, interprete suo stilo , non

sine maiorum auctoritate elicuit . Synonymorum libros duos , qui-

bus ad consolationem animae , et ad spem percipiendae veniae,in-

rercedente rationis exhortatione , erexit . De natura rerum ad Sise-

butum Regem librum vnum,in quo tam de Ecclesiasticorum Do-

ctorum , quam etiam de philosophorum indagine obscura quaedam

de elementis absoluit.De numeris librum vnum , in quo Arithme-

ricam propter numeros Ecclesiasticis scripturis insertos ex parte te-

tigit

C A P V T ! I L 9

tiglt cllsclpllnam . De nominibus Legis , et Euangeliorum llbrum
vnumjin quo ostendit , quid memoratae personae mysterialiter si-
gnificent.De haeresibus librum vnum , in quo maiorum sequutus
exempla,breuitate qua potuit , diffasa collegit . Sententiarum libros
tres , quos tioribus ex libris Papae Gregorii moralibus decorauit <
Chroniccrum a principio mundi vsque ad tempus suum , libruin
vnum,nimia breuitate coUectum . Contra ludaeos , postulante Fio-
rentina germana sua proposito virgine , libros duos , in quibus
omnia,quae fides Catholica credit , ex legis , et prophetarum testi-
moniis approbauit . De viris IUustribus librum vnum , cui nos ists
subiunximus. Monasticae regulae librum vnum , quem pro patriae
vsu 5 et inualidorum animis decentissime temperauit . De origine Got-
thorum , et regno Sueuorum , et etiam Wandalorum historia , librum
vnum .Quaestionum libros duos,quos qui legit , veterum tractato-
fum multani supellectilem recognoscit . Etymologiarum codicem ni-
mia magnitudine , distinctum ab eo titulis , non libris : quem quia
rogatu meo tecic, quamuis imperfectum ipse rellqueric , ego in vi-
ginti libros diuisi . Quod opus oninimodo philosophiae conueniens
quisquis crebra meditatione perlegerit , nonignotus diuinarum , hu- •
manarumque rerum scientia merito erit . Ibi redundans diuersarum
artium elegantia,vbi quaecunque fere sciri debentur , restricta col-
legit.Sunt et alia eius viri nuilta opuscuIa,et in ecclesia Dei mul-
to cum ornamento inscripta . Queni Deus post tot defectus Hispa-
niae , nouissimis tcmporibus suscitans , credo ad restauranda anti-
quorum monumenta , ne vsquequaque rusticitate veterascereinus ,
quasi quandam apposuit destinam . Cui non immerito illud philoso- Chero t. Ast.
phicuma nobis aptatur := Nos,inquit,in nostra vrbe peregrinantes, ^"^•Q^'"'^^
errantesque tanquam hospites , tui libri quasi domum reduxerunt i
vt possimus aIiquando,qui,et vbi essemus,agnoscere . Tu aetatem
patriae , tu descriptiones tem.porum , tu sacrorum iura , cu sacerdo-
!um , tu domesticamjpublicamque disciplinam , tu sedium, regiouum,
iocorum. , tu omnium diuinarum , humanarumque rerum nomina ,
genera , officia , causas aperuisci . r Quo vero flumine eloquentiae ,
ct quot iaculis diuinarum scripturarum, seuPatrum testimoniis Ace-
phalitarum haeresin confoderit , Synodalia gesta corani eo HispaH
acta declarant . In qua contra Gregorium praefatae haeresis antlsti-
tem eam asseruit veritatem . Obiit temporibus Heraclii Imperatoris,
Tom. L B

lo ISIDORIANA

et Christianissimi Chintilani Regis, saiia doctrina praestantior ciin-
ctis, et copiosior operibus charitatis „ .
Ferez;: rotat 2. Hacc pracnotatio librorum Isidori a loanne Baptista Perez
fid BrauUonem. ^j^^.^ j^j^^j.- ^^^ ^,j^.j^ iUustribus addita fiiit , tamquam caput XLVII.

eius libri , notis , quas subiungo , ilUistrata ,

Notae loannis Baptistae Perez. in praenotatlonem
librorum S. Isidori .

„ Braulio Episcopus Caesaraugustanus, cuius Ildefonsus meminit ,
auctor est huius vitae Isidori , vt ex libris vetustis constat, et ex his
epistolis Braulionis, quae Etymologiis Isidori solent praeponi . Nain
et hic testatur, rogatu suo Etymologiarum Hbrum ab Isidoro com-
positum .
var.iect. (^uasi qua7idam apposuit destinam ., etc. Ita omnino in vetusto

codice,quem locum alii non inteUigentes, ex ingenio reposuerunt :
Ouandam apposuit lucem destinare . Vtitur ea voce Corippus Poeta
Afer libro de laudibus lustini lunioris , nuper edito a doctissimo
Ruyzio Azagrio :

Et Thomas Libycae nutantis destina terrae .
Isidorum mortuum sub Chintila Gotthorum Rege ait BrauUo . Ex
quo mukorum nostratium crrores conuincuntur de anno mortis Isi-
dorijin quo mirum est,quam varient inter se Hispani historici.
Itaque in gratiam nostri auctoris Isidori , quem in primis iUustran-
dum suscepimus , diem, et annum , quo mortuus fuerit, definiamus .
Aio , certissime mortuum anno Christi 636. Primum quia Redem-
ptus eius discipuUis , qui obitum Isidori , quem praesens viderat ,
describens, ait, mortuum aera 664., de quo nemo dubitat,quin sitan-
nus Christi 656. Idem quoqueRedemptus Isidorum inducit populum
aUoquentem quatriduo ante mortem his verbis . Ita (inquit) sacri
fontis vnda , quam hodie deuotus est populus percepturus , sit 'uobis
in remissionem peccatorum . Cum vero comperuim sit ex oinnibus
Martyrologiis , Isidorum mortuum pridie nonas ApriUs , si Pascha-
les Cyclos consulas , reperies plane , isto anno 6^ 6. Pascha fuisse pri-
die Kalendas Aprilis,et ita baptismum Catechumenorum solemnem
quatriduo praecessisse mortem Isidori . Praeterea si mortuus est sub
ChintUa, vt ait BrauUo, necesse est, anno primo Chintilae mortuum..

C A P V T I 1 1. II

nam Chintilam coepisse aera 674. , id est:, Christi 65 6. , cognoscitur
ex Concilio quinoGToletano, anno autem secundo Chintihte vide-
ttius habitum sextum ConciHum Toletanum , ciii iam non Isido-
rus , ( erat enim vita functus , ) sed Honoratus Isidori successor in-
terfuit . Itaque vere dictum ab Ildefonso cognoscimus , floruisse Isi-
dorum vsque ad Sisenandum Regem , nuHa omnino hcta mentione
Chintilae , qui Sisenandum sequutus est : nempe quod ipso primo
anno Chintilae Isidorus decesserit . Vere quoque illud ab eodem
Ildefonso dictum , praefuisse Isidorum ecclesiae Hispalensi fere qua-
draginta annis: nempe quod omnino triginta septem anni fuerint,
ab anno 600. vsque ad 636., vt paulo ante in l.eandro , et nunc
in Isidoro supputauimus,, .

3. In praeclara editione Patrum Toletanorum idem liber Isi- ciseruationcs
dori de viris illustribus praemissus fuit Ildefonsi libello eiusdem ti- " '"^ '
tuli : sed in praenotatione Braulionis , siue Braulii ( vtroque enim
modo id nomen effertur , vt Taio , Taius , et similia ) de Isidori li-
bris nulla scriptionis varietas annotata est . Eam olim edidit Con-
stantinus Caietanus in opere : SS. trium episcoporum Religiofiis Be-
nedictifjae lummum , Isidori Hispalensis , Ildefofisi T^oletani , Gregoril
Cardinalis Ostiensis Vitae ^et actiones .Romae 1606. Eius obserua-
tiones non praetermittam .

Constantini Abbatis Caietani in vitam Isidori^a S. Eraulio
scriptam^notae ^ ac variae lectiones .

4- „ Haec de S. Isidoro per S. Braulium facta attestatio , vitae Cons/nnfmiC^j-
inscriptione insignitur in fine operis eiusdem Isidori de viris illustri- '^"'"' ''<"''"?•
bus : atque et ipsam vitae titulo inscripserunt Laurentius Surius ,
Franciscus Hareus , Zacharias Lippelous , aliique suis in libris de San-
ctorum vitis . Apud quosdam tamen ita legi : Praenotatio librorum
D. Isidori a Braulione Caesaraugustano Episcopo edita . Braulium hu-
ius vitae scriptorem , doctrina rf^t sanctitate fuisse illustrem , testan-
tur omnes,qui illius meminere : addunt aIii,Isidoro iunctum san-
guine . Certe gloriosam eius memoriam singulis annissanctaDei-Ec- i\iartiroiogmm
clesia solemniter veneratur ad vigcsimum scxtum Mensis '^AmnJ^om.sub -j.Kai.
diem . De eodem S. Ildefonsus cap. XI. lib. de vir. illustr., atque cae- ^" '
teri rerum Hispanicarum Scriptores . Braulii hortatu Isidorus Etymo-

B 2

12 1 S I D O R I A N A

logiarum voliimen ex indefessa lectione conscripsit : opus diffusumi
et varium , att]ue ea aetate comparandum miraculo .

33 Caeterum,quas ex aliis codicibus , vel mss. ^aut edit. varias
lectiones collegimus, adnotauimusque , hae sunt,, .

53 Ifi quo quiddam sibi antiquitas . In quo quidem antiquitas . Im-
9*T, k*f' perito . Imperio . Opportunitate . Importunitate . Commemoraui . Com-

memorabo . Exhortatione . Exoratione . Elementis . Electione . Quem .
Quam .Nimia magnitudine .Nimhe mz^nkndinis . Omnimodo Philo'
sophiae conueniens . Omnimodae Philosophiae repletum . Non ignotus ,
Non ignorabit . Merito . Non merito . /.6/ . Vbi . Cum omamento inscri-
fta . Quem Deus . Cum ornamento instrumenta , quae hic coUegi :
Quem Dominus „ .

Quasi quamdam apposuit destinam . Ita omnino in vetusto co-
dice . Quem locum aUi non animaduertentes , ex ingenio reposue-
runt : Quasi quamdam apposuit lucem destinari . Alii vero : Quasi
quasdam opposuit destinans . Ero autem potius censerem legendum
tsse : Quemdam jWOW quamdam , <a(/7^cj-«/V destinam •■> si destina acci-
piatur pro misso,vel angeloi quum Deus informandae Hispaniae, ru-
sticitate hactenus veterascenti , Isidorum legauerit praeceptorem .
Corip.Aferiib. Vtitur sauc ea voce Corippus Poeta Afer:£f 'thomas Libycae nu-

de laud. lustin. ^ • i . ^ a i . »r » n-'/

tun.ni.Theiita- ^'^"^'^ destina terrae . Et praeter eum Arnobius : Non post Theutm
tem.Arnoh.adu. Ac^yptium , aut post Atlantcm ( vt quidam ferunt ) gestatorem , ha-
^"'.''''"J"^' iulum stibicinem illum.ac destinam caeli"^. Ipse demum S.Isidorus

Sreuiar, ToUt. * '

Vrbis Romuleae iam toga candida
Septem Pontificum dcstina promicat .^
Missos Hesperiam quos ab Apostolis
Adsignat fidei prisca relatio .

Vide loannern Meursium in Critico Arnobiano , lib. 2. capite 13.
Cui non immerito illud Philosophicum a nobis aptatur : Nos , inquit , stc
Sententia haec est Ciceronis de M. Varrone , lib. i. Acad. quaest.
non longe a principio „ .

., Tii aetatem patriae , etc. Haec quoque ex Ciccrone S. Au-
gustinus retuiit in lib. 2. de Ciuii. Dei „ .

53 Publicamque disciplinam , tu sedium , regionum . Sed apud
Ciceronem legimus : Tu bellicam dlscipUnam 3 tu sedem regionum .
fjopiosier , Copiosis „ -.

..I

C A P V T III. !J

K. Ouod Caietanus ait,ex quoriimdam fide BrauUonem Isido- «"^•naduirtia^
to sanguine iunctum fuisse,nulli veteri innititur tundamento . tru- ,v,ar.; ,
stra etiam laborat idem Caietanus , vt destinam masculini generis
faciat . Eam vocera in sensu proprio pro vinculo , seu catena , qua
aliquid colligarur , et continetur,a Vitruuio quoque 1. 5. cap. vlt.
vsurpatam tuisse,multi opinantur :quem tamen locum alii aliter le-
gunt . Confer not. Loaisae ad lib. 2. Sentent. S. Isidori cap. ^o.Nic
Antonius 1. 5. c. 5. n. 85. putat, Braulionem id expressisse ex Ful-
gentii epist. i. cap. 2. j interpretatur autem , dest}na.m esse fulcimen-
tum, aut substructionem, non vinculum , quod voluerat Philander,
et improbauit Barthius Aduers. 1. 15.C. 15. Plura de hac voce Di-
ctionarium Ducanoii a Maurinis auctum . Braulionem imitatus vide-
tur Aluarus Cordubensis in epistola , Abbati Speraindeo directa ,
tom.2. Patrum Toletan. ^z2,.6-^j.P)'aescius ^, et omyiipotens Deus haec,
in quae deuenimus , tempora . et esuriem 'verbi Dei , quam patimur ,
validam ijos nobis opposuit destinam . Legerem Praesciens omnipotens
Deus haec , /;/ quae deuenimus , tempcra .

6. Laudat quoque Caietanus Isidorum , tamquam auctorem hy- Loeuz dceranu
mni: Vrbis Romuleae : non alia,vt videtur ratione,nisi quia in bre- '•*^'''^''"* '
uiario Isidoriano reperitur : quam vanam esse obseruaui in Hymno-

dia Hispanica ad diem 15. maii , vbi de eiusmodi hymno in lau-
dem septem Apostolicorum disserui . Recte obseruat Caietanus , in
Ciceronisverbis apud auctorem ipsum legi : tu sedem regionum : quae
quidem reponenda videntur in Braulione: non enim alio modopro-
be sententia procedit . Sic etiani legendum humanarumque rerum
Tiomina , vt habet Grialius , non nominum :,vt apud Caietanum extat . codkes praeno-

7. In schedis Zaccarianis , ad librum Isidori de viris illustribus '^"''""" f.'",''"'

' _ ■' _ lionis exntitsn-

spectantibus , collationem Praenotationis Brauiii cum tribus mss. co- r« .
dicibus inuenio , vno scilicet Romano bibliothecae Excellentissimae
domus Albaniae , qui olim fuit Cardinalis Sirleti , chartaceo in 4. ,
quocum consentiunt tres Vaticani a me collati , Regio - Vat. , Vrb. ,
ct Ottobon. 1720., altero Bononiensi bibliothecae S. Saluatorisj
et tertio , vt censeo , vel ex hac ipsa bibliotheca S. Saluatoris , vel ex
bibhotheca Florentina S. Marci : deest enim huius coUationis titulus .
Varias horum trium mss. lectiones indicabo .

14

I S I D O R I A N A

vnriae lectio-
nes .

var. lect.

var, lecr.

var, lect.

var. lect.

Codex Alhanius ^Ottobonlanus 1720. , Regio - Vaticanus 349.)

et Vrbitias 3S2. ex eodem -^vt •uidetur ^exemplo descripti.

De Isidoro Episcopo .

8. In quo quidquam - immo "vero tempus-in omni genere locu-
tionis et peritus doctusque qualitate sermonis existeret et apertus .
Alb. locutionis formatus ^et peritus etc. - incomparabiliter eloquentia .
- prudens intelligere potest - ad nostram notitiam .

9. Edidit enim libros - sanctae scripturae contineat - Patrum , in
quo gesta - dignitatemque , et mortem - episcopum ojficiorum - agatur in
tempore suo non sine - in quibus ad consolationem anuni .

10. (^Juam de philosophorum - quaedam de electis - insertos et ex
parte - Florentia germana - credit , et legit , et prophetarum - cui nos ista
subiungif/ius - codicem nimiae magnitudinis -fecit , ego in 'vigifiti li-
bris diuisi .Quod omnes omnimodo - tJ07i ignorabit diuinarum ■, huma-
narumque rerum scientiam , merito erit . -fere scribi debetur .

1 1 . Sunt autem huius viri opuscula multa in ecclesia cum or-
namento instrumenta - quasi quamdam lucem apposuit destinari - a no-
bis appropriatur - quasi hospites - tamquam domum - ibi essemus .

12. T!u autem patriae in descriptione temporum ■) in sacrorumvi-
tam sacerdotum - publicam disciplinam - (^uanto njero flumine - haere-
sim confuderit - speciali actu declarant . Quam - eam asserunt .

Codex Bononiensis .

var. tect.

var. lect.

13. Vt perito ^doctoque qualitate sermonis existeret apertus - nO'
stram deuenerunt -breui sub notatione -agatur jn tempore stilo .

1 4. Etiam philosophorum indagine - non ignorabit - scientiam .
Merito ibi redundans . - in descriptioties temporum , in sacrorutn "vitam
sacerdotutn - coram eo spirituali actu .

Codex alter fortasse Bononiensis .

var. uct, - 5 • ^^^ V^ quidquid - vt peritus , doctusque qualitate sermonis

existeret et apertus - Quanto 'uero jiumine .
Conieeturae. I 6. Multa siint , quibus lii mss. codices inter se conueniunt ,

C A P V T III. ij

et ab editione Grialii diffeiunt . Notandiim praecipue , quod omit*
tunt Astigitanum post Fulgentium episcopum : nam Florezius tom. 5.
Hisp. sacr. dissert. 4. vrget lectionem editionis Matritensis Fulgen-
tium episcopum Astigitanum contra Cardinalem Belluga, qui codi-
cum nostrorum scripturam tenet , vt defendat , Fulgentium post
Astigitanam sedem rexisse etiam Carthaginiensem inHispania. Scri-
ptura vero Grialii,quam plerique mutant ,scilicet non ignotus di-
uinarum , humanarumque rerum scientia , ceteris praeferenda est : nam
ignotus pro ignarus a Braulione , aiiisque eius aequalibus vsurpatur,
vt cognitus pro gnarus .Nld^t epistolam Isidori ad ipsum Braulionem
archidiaconum tunc , quae incipit : Quia non 'ualeo te frui .

17. Ceterum quum Bignaeus in sua Isidori editione Praenota- B/^nrtMnrt edi~
tionem Braulii primus ediderit , nonnuUas ex eo varietates indicare '"'?'■'"■"'"■''''*-
non pigebit. Titulus apud eum est : Beati Isidori Hispalensis episco-

pi vita per B. Braulionem Caesaraugustanum antistitem descripta .
Nota margini appicta ait , hanc Isidori vatam haberi in line operis
eiusdem Braulionis ( corrige Isidori ) de viris illustribus ,

Varias lectiones ex Bignaeo ,

18. Imaginauit ^ njt in omiii genere locutionis famatus , et peri- j,^,^^ ,^^,_
tus , doctusque qualitate sermonis existens et apertus - Ego in '^uigi^iti

libris diuisi . Quos omnes omnimodae philosophiae repletos quisquis etc.
non ignorabit diuinarum , humanarumque rerum scientiam . Et meri-
to . Est enim ihi redundans etc. - T^u autem patriae in descriptione tem-
porum , et sacrorum -uitis sacerdotum , tu domesticam publicam disci-
plinam , tu sedium , regionum , locorum , tu omnium etc. - coram eo spe-
ciallter acta declarant , quae contra etc. eam asserunt 'veritatem .
- summa doctrina praestantior .

19. Fabricius in BibHotheca ecclesiastica ex Conciliis Hispa- FrtinV/rt/jn crf;-
niensibus Loaisae libro Isidori de viris illustribus locum dedit , "° P^f^^^o^''*"'-

tus .

praenotationemque Braulionis praefixit . Cum aliis fere consentit .
Haec tamen magis illi propria : auctoritate explicuit - De nomini-
bus legis , et euangeliorum , in quo maiorum secutus exempla , breui-
tate qua potuit dijfusa collegit . - illud philosopbi - antistitem , asse-
ruit 'veritatem . Fortasse typographo Fabricii exciderunt verba in quo
ostendit , quid memoratae persojiae Tnysterialiter signifcent . De h-ae-

i6 i S I D O R I A N A

resibus . Facile eiiim fuit , ex verbis euangeliorum librum vnum
ad aiia delabi De haeresibus librum -vnum . Non placet explicuis
pro elicuit : nam Braulio verbum Isidori elicui ex epistola ad Ful-
ffentimii descriptioni opcris accommodauit . Minus etiam probo
illud philosophi , quam illud phiiosophicum . Sic Eulogius Cordu-'
bensis initio Memorialis Sanctorum de versu quodam luuenci :
Vt est illud pbilosophicum : Hoc opus etc. , quod obseruatum a me
fuit m not. ad luuencuiu l.r. v.30.

ahitraationts . oq. Ottobonianus i 7 2 o. ctsi cum Albanio consonat 5 correctior
tamen alicubi est , vt initio : in omni genere locutionis formatus ,
et peritus . Ottobonianus 849. et numero^et ordine capitum abAl-
banio differt . Pracnotatio in eo inscribitur . ] ita Isiduri , tacito
aucroris nomine . Scriptura eius tere editioni Grialii cohaeret . Haec
peculiaria j "ot perito , doctuque qualitate sermonis existeret apertus .
- Fulgentium episcopum OJjiciorum - Postulante Florentia - ego in XX.
libris etc.

Bayeru opinio . 21. Bayerius in not. ad biblioth. Hisp. l.^.cap.^. n.95. ex vc-
tustis exemplaribus producit hanc discrepantiam , quam sustinere
conatur : Ego in XV. libros diuisi pro /;/ A'-Y. , vcl in viginti ,
vt habent editi . Haec controuersia discutietur cap.48. Nostri omnes
codices in Praenotatione viginti libros indicant.

o

C A P V T IV.

Braulioni asscritur lihrorum Isidori Praenotatio , eius jwmine

vulgata . De alia 'vberiori Praenotatio?ie , quae

in nonnullis mss. extat , disputatur .

BrauUa aucfor i- \^ uum tot sint vetera exemplaria, quae Braulioni praeno-
praenotMonis . ^*- tationem librorum Isidori tribuunt , quid causae essc

dicam , cur et superiori , et hoc nostro seculo ea de re nonnemo
litem excitare voiuerit ? Nic. Antonius in bibliotheca veteri hispana
quum Isidori opera recenset , sine vlla dubitatione passim Braulionis
praenotationem laudat . Praeterea cap.5. I.5. n.245. eiusdem ita
meminit : De labore huius magni praesulis ( Braulionis ) in Etymo»
logiarum S. Isidori magistri sui opere exantlato diximus iam in Isi'
doro , Etymologiarum (ait) codicem nimia magnitudine distinctum

ab €6

C A P V T ^V. 17

ab eo titulis , Jiofi libris : quem quia rogatu meo fecit , quamuis im"
perfectum ipse reliquerit , ego in njiginti libros diuisi . ( In praefatio'
ne ad S. Pontificis opera . ) Praeter haec reliquisse Brautionem et alia
opuscula , non solum lldefonsus , sed et Isidorus Pacensis , ex eoque
Rodericus Toletanus referunt .

2. His verbis in recenti Matritensi editione Bibliothecae Hispa- ific.A„temhi
nae hanc notam eruditissimus Bayerius subiecit : Praenotationis Isi- contraBayerium
dori operum ., quam vno quasi ore bibiiographi Brauiioni ascribunt ^ (fendituf .
'uidetur hoc loco Noster fion meminisse . Atqui nunquam tninus prae-
tereunda , quam nimc , est , quum litem de ea moueat •uir eximius ^

ciuis ., ac singularis .,dum vixit ., amicus .,ac studiorum meorum fautor
Gregorius Mayansius Siscarius . Eccur Baverio visum fuit , Nic. An-
tonium Praenotationis non meminisse '? Nam et pUira verba ex ea
recitat , et eam vocat praefationem ad opera S. Isidori , vel quia
a Grialio operibus S. Isidori praefixa est , vel quia ab ipso Braulio-
ne ideo fortasse facta fuit , vt praefationis ad Isidori opera loco
esse posset : quod praenotationis appellatio innuit. Alioquin Braulio
praenotarionem suam libro Isidori de vir. ilhistr. se subiunxisse
affirm.at . De -viris , inquit , illustribus librum vnum , cui nos ista
subiunximus .

3. De iite vero a Mayansio mota quid dicam ? Is inNic.An- Mnytiftsrat
tonii vita, Censurae fictitiarum historiarum eiusdem Nicolai praefi- f"^"f"">onem
xa , n. r 2 5 . asserit , talso eam Praenotationem Brauhoni tnbui i idque ^^ abiudicat
phiribus a se , vbicumque locus , aut occasio ferat , probatum iri
polhcetur . lure Baycrius rationes desiderat , quibus in eam senten-

tiam Mayansius pertractus fuit : non enim gratis , inquit , aut pro
hibidine , quae ex eo retulimus , iactata fuisse existimandum est .
Interea vero ( pergit) dum eas in apricutn aetas profert , v.nam ve-
terum , quotquot viderim , codicum , ac hibliographorum fere omnium ,
quibus Braulionis , qua de agimus , Praenotatio ad tJiternoscenda ger-
mana Isidori opera veluti fax , et cynosura semper fuit , consensio-
netn satis , superque fore existimo , vt nullo pacto a gradu , quem
hactenui apud criticos obtinuit , eam remoueamus .

4. Equidem Mayansii doctrinam , ac iudicium plurimi facio : «;7ciV-r«mrj.
sed vereor , ne falsariorum fraudibus immodice irritatus,in contra-

riam partem ahquando propenderit , vt , vbi niilla est fraus , frau-
dem inesse affirmauerit.. De recentibus quidem chronicorum archi-
'tom. I. C

«••<■

i8 ISIDORIANA

tectis nihil Sane esr , cur quidqiiam suspicetur , quum praenotatia
Braulii in membranis sine controuersia antiquioribus reperiatur .
Bayerius quidem non exprimit , quot mss. codices viderit > in qui-
bus id opus Braulioni ascribatur. Paulo ante in not. ad num.245.
refert, in Escurialensi codice rcccnti quidem , sed e vetere alio de-
scripto extare digramm. , et plut. 4. n.25. Braidionis Caesaraugusta'
ni additionem ad librum Isidori de viris illustribus , quod est ipsa-
met praenotatio , sed a Bayerio tamquam aliquid ab ea diuersum
videtur recenseri .
Peinzenus re- 5« Nequc vero Bayerius meraoria tenebac , quaestionem hanc
feiiitar . ipsam de praenotatione Braulionis a Nic. Antonio fuisse agitatam ,

rationesque Pcllizerii contra eam dilutas , astipulante in notis eo-
demmet Bayerio . Audiamus Nic. Antonium I.5. c.4. n.125. Habe-
mus enim Braulionem , -vtrumque opus inter nostri ( Isidori ) alia re-
censentem . (^ui enim approbabimus , ;/<?;/ scripsisse hunc eam prae-
notationem S. Isidori librorum , quod in animum sibi prius inductum ,
alterum aduersus possessionem Hispalensis telum Pellizerius 'vibrauitl
Primum ( ita est ) praenotatio ista in editione Matritensi lucem vi-
dit j sed ex antiquis libris , quos optimae notae consuluerunt hi , qui
apud nos curam editionis habuere . Stilus quoque istius , qua njixit
Braulio , aetatis auctorem prodit : nec dissimilis est ab eo , quo
scripta ab eodem Braulione habemus ^ quum Vitam S. Aemiliani ^ tum
hymnum in eiusdem laudem , quod ( forte qui ) breuiario gothico ,
siue Isidoriano insertum ( forte insertus ) legitur , et epistolas j quae
cum Isidorianis editae sunt .
frnenotatio e<!:- 6. Nollem , tam liberalis fuisset Nic. Antonius , vt concesserit ,

ta ante annum praenotationcm Braulionis prinuim lucem vidisse in editione Marri-
1599. f . I

tensi , hoc est , anno 1599. Eam enim Margarinus de la Bigne

suae editioni operum Isidori praemisit , Parisiis anno 1580. procu-

ratae . Quin et italice prodierat Praenotatio Braulionis in versione

italica Syiionvmorum anno 1570., de qua serino cap.70. recurret .

Bayerius in nota subiungit : Si alii deessent omnes , 1;««/ Escuria-

lensis codex lit. Q plut.H. num. 24. era DCCLXXXl. , siue Christi

anno DCCXLIII. scriptus , /;/ quo Braulionis praenotatio , et in ea

Chronici , de quo agimus , Isidoro Hispalensi attributio totidem at-

Uerum vindica- ^«^ apud Grialium , ipsisque 'uerbis plane rem conficeret . Phires ahos

'"'■• codices , in quibus ea Praenotatio legitur , ante annum Christi mi-

C A P V T IV. 19

lesimum exaratos alio loco iiarrat se vidisse, scilicet in noc. ad cap.4.
1.5. n.95. Excribit deiade verba Oudini ex peculiari dissertatione
de Scriptis S. Isidori Hispalensis seculo Vil. tom.I. col.1583. Ad iu-
dicandiim recte de operihus veris , et indubiis S. Isidori Hispalensis
archiepiscopi , necessarium duxi hic praemittere praenotationem libro-
rum illius a ErauVmie Caesaraugustano episcopo editam . Addit plura
ex loanne Vossio De hist. lat. i.2. cap.25. , et inter alia de prae-
notatione : Braulio , cui prae omnihus fdes baberi debet .

7. Quale autem illud est ^ pei'Sit contra Pellizerium Nic.Anto- ^>'-'"""s f^o-
nius , quod ex aduerso nobis opponitur ? Rraulionem , si auctor esset ^'"^^^^^gj^^"^,
praenotationis , minime accommodaturnm ( in more e?iim hoc non ha-
bent christiani encomiastae ) ^ancto Isidoro ethnicum illud , seu phi-
losophicum , 'vt vocat , elogium , quod nempe 'Tullius de M. Terentio
Varrone Quaestionum primo libro Academicarum -vsurpat , et superio-
ri capite adduximus . Eraulionis sane ipsius studia^^et genius conuin-
cunt plane , vti eum potuisse disciplinarum secularium testimoniis ,
quas in praefatione vitae S. Aemiliani ex parte se attigisse modeste
agnoscit : nec minus in vsu habuisse : qui in eadem vitae praefatio-
7ie vtitur 'versu isto cuiusdam , "vt ait , veterum poetarum :

Hoc opus , hoc etenim forsan me subtrahet igni .
Appositissimum praeterea est , Isidoroque applicari sanctissimo chri-
stianorum Varroni prorsus dignum 'vetus illud -^ Romano olim dictum
a Cicerone : par 'utriusque studium indagandarum originum , par ,
et circa idem argumejitum sese prodens dvctrina .

S. Sapienter haec Nic. Antonius edisserit : qui tamen inter di- versus luufnci .
sciphnarum secularium testimonia non debuit versum iHum Hoc
opus etc. referre : est enim versus sanctissimi poetae luuenci in pro-
logo ad carmcn euangelicae historiae , ab ahis deinde christianis
scriptoribus in suorum operum praefationibus , vt ab Alcuino ,
et Eulogio Cordubensi , vsurpatus : de quibus dixi in not. ad v.30.
l.i.Iuuenci, ct iam ante indicaui . Fortasse edam BrauHo ex Au-
gustino potius , qui Ciceronis verba \.6. de ciuit. Dei cap.2. adhi-
buic,quam ex ipso Cicerone elogium Varronis desumpsit , vt Isi-
doro acconmiodaret . Ac notandum,in nonnulhs editionibus apud
Augustinum legi quoque tu sedium^ sed in plerisque mss. tu sedem^
vt apud Ciceronem . Quaedam etiam cx iis , quae nuni.io. referam,
Brauho ex S. Hieronymo , vt arbitror , sumpsit ."

C 2

20 I i) I D O R I A N A

SrauHonis do- 9' Vt responsioncm Nic. Antonii confinnet, addit in notaBaye-
rtrinii . riiis , Tulliano Varronis elogio longe superius esse,quod a centum

fere HispaniaePatribus , et proceribus vnanimi omnium' consensione
in VIIJ. Toletana Synodo tic.2. n.52. eidem Sancto Doctori iure ,
ac merito tributum legimus . Quiii quod , suhiungit , Varro7iern Ci~
cero in Academicis praesentein praesens allvquitur V Braulio extin-
ctum nuper Isidoriim dolet , quem 'uiuentem nj>iice dilexerat . Quis
vero tam chari capitis desiderio pudur esset , aut modus ? Illud ta~
men , inquis , ah Ethnico profectum . Esto . Sed cur non idem in Ba-
silio , Nazianzeno , Hieronymo , immo et in Paulo reprehendimus ?

Habitaruut Dii quoque siluas ,

Dardaniusque Paris .
Potuit cum aliis nominari Augustinus , qui , vt dixi , ante Braulio-
nem Ciceroniana ipsa de Varrone verba in suam sententiam addu-
xit . Potuit etlam ex multorum opinione asseri , Braulionem Isidori
discipulum fuisse , adeoqire libenter huius laudes exaggerasse . Et
Riscus quidem tom.^jo. Hispan. sacr. cap.7. n.6. tract.66. ex Isi-
dori literis ad Braulionem colligit , Isidorum Braulioais fuisse ma-
gistrum .At neque in epistolis Isidori ad Braulionem , neque in aliis
huius ad illum mentio vlla fit eius magisterii : quod silentium ia
contrariam sententiam potius nos ducit : ac solum ex his epistolis
constat , Braulionem , et Isidorum aliquando simul fuisse conuersa-
tos . Melius Riscus Martinum Carrillum reiicit , qui affirmauerat ,
Braulionem Ildefonso magistro vsum fuisse : non enim constat tem-
porum ratio . Braulio ipse in epistola dedicatoria vitae S.Aemiliani
loannem fratrem suum , er praedecessorem sanctae vitae , doctrinae-
que institutorem sibi fuisse affirmat : de aliis magistris nusquam me-
minit. Confer dicenda cap.20.
ttiam in seeuia- ^°- F"'sse autem Braulionem secularibus disciplinis imbutum ,
ribus discifiinis vt\ ccrte veterum scriptis eruditum demonstrant eius opera,ac prae-
sertim epistola ad Taionem presbyterum tom.50. Hispaniae sacrae
pag.53 I. seq. Apud te haheas fixum ■, me posse remordere-, si •uelim:
posse genuinum laesus infigere : quia et nos iuxta Flaccum didicimus
iiterutas , et saepe manum ferulae subtraximus ; et de nohis dici
potest : Foenum habet in cornu -, lonqe juge : immo illud Virgitianum:
Et nos teta , pater ^ferrumque haud debile dextra
Spargimus , et nastro sequitur de vulnere smguis ,

1 I

C A P V T LV. 2 1

Et paulo post : Ne habeat ingratos fabula noitra locos , secundum
Ouidium , ac secundum Appium carmiam 'videamur exercere facun-
diam . Ec ante pv ciemiser 3.t ~ Ne faciat Ivrigas fabula fiostra moras .

r r. Difficillimum ergo est, qiiod Mayansius argumenta vlla pro- dupiex extar
babilia inuenerit , quibus Braulioni abiudicetur praenotatio operum ^'"'"''"'""''' •
Isidori , quae in membranis,a Braulionis aesate non longe distanti-
biis, Braulionis nomine inscripta reperitur . Quae quidem de ea
praenotatione operumlsidori dicta intelligi volumus , quae dudum
.vulgata est, et editionibus Isidori praefixa . Nam in mss. codicibus
vberiorem aliam extare constat : quae qualis sit , nunc accuratius
inuestigandum est.

12. Grialius in prologo ad lectorem retert, a Cypriano Suarez , praenotat;»
qui nonnuUa opera Isidori ad editionem Matritensem recognouit, '^*^"*'--
i\\ veteri quadam Braulionis praenotatione operum Isidori reperta
haec fuisse verba,quae vulgo desiderentur : yJ/i^/^j!//;,!/» libros B.Gre-
gorii Papae rogatu compendiose abbreuiauit : Ca/Jtica canticorum fa-
cunda expositiwne elucidauit : quartam editionan Psallerii edidit :
super libros Moysi^ et Psalterium , et quatuor Euangelia expositionl .
non minimo insudauit studio . In canonico quoque , et ciuili iure
permaxima composuit instrumenta . Eandem vberiorem praenotatio-
nem e duobus vetustis codicibus excitat Mariana in not, ad I. i.
C.2. contra ludaeos : In eius -vita ■,inc\vAx.-) a Braulione scripta {duo-
bus certe vetustis codicibus ) scriptum inuenio , quartam eum Psalte-
rii translationem edidisse . Confer epistolam Burrielii intra cap.40.

15. Bayerius in nota ad 11. 160.I. 5. biblioth. Vet. Hisp. testa- inmss.dnHquh
tur , incertae originis dudum sibi visajn fuisse istiusmodi auctiorem "P''''-""' •
Braulionis praenotationem : in eam tamen casu se incidisse in regio
Matritensi codice Variarum lectionum Roderici Toletani,a loanne
Lopez de Leon anno 1566. compilato , fol. 114. pag. 2. toiidem
atque ipsis verbis atque apud Grialium in operum Isidori prologo j
nisi quod pro quartam editionem Psalterii yVtin GnaViiedito ^quar-
ram translationem i\\ regio Matritensi codice leoitur . Mariana etiam
quartam Psalterii translationem legerat , vt in eius verbis vidimus.
Rodriguezius de Castro tom. 2. Biblioth. Hisp. pag. 294. ex codice
Escurialensi , quo Etymologiarum versio hispana continetur, secu-
Jo XV. exarato , eandem vberiorem praenotationem sermone antiquo
bispano redditam protulit : incipit : Isidro noble varon etc.

22 . I S I D 0 R I A N A

enam Scrmcnh j ^. Ad lianc eandcm Isidori vitam a Braulione scriptam per-
tinent verba , quae tamquam ex aliquo Braulionis sermone repetita
Constantinus Caietanus loc. cir. pag. 4. prorulit : I-nterea , fratres
charissimi , dignnm est , vt himc sanctissimum confcssorem Isidvrum
omnis laudibus attollat ecclesia : sed maxime Hispatiiarum , quae prae
ceteris eius specialius saluberrima refulsit doctrina . Nam sicut Gre-
gorius doctor Rofpae successit Petro , ita B. Isidorus in Hispaniarum
partibus doctrina lacoho successit apostolo . Semina namque 'vitae ae-
ternae , quae beatissimus lacobus seminaiiit , hic heatissimus doctor
Isidorus 'uerbo prjedicationis quasi njnus ex quatuor paradisi flumi"
nibus sufficienter irrlgauit : atque 'Vtiiuersam Hispaniam tam exem-
plo hfini operis , quam fama sa^titatis velut splendidissimus solis
radius illuminauit .

efiimo Caictani jj. Etsi autcm Caictanus cx Braulionis sermone id elogium

'h-ea-. petitum praemittit , tamen in nota sic lekn: Elogium hoc S. Isiduro

inscriptum a S. Braulio , potius excerptum esse censerem ex quopiam
istius sermcne in illius laudem conscripto , quam , 'vt alii ajfrmant ,
ex ea , quam clucubrauit , Isidori i<ita . Quod enim ibi edisserit Brau-
lio , ?tec verbum quidem , vt vidimus , bu7tc in locum attulit . Ccterum
integer hic sermo , quetn nancisci adhuc tninime potuimus , extat in
antiquitus manu exarato Isidori Etymologiarum opere , quod asserua^
tur apud Carthusianos monachos coenobii Aulae dei 171 agro Caesa-
raugusta7io siti . Illud autem ex hoc etiam loco dignutn animaduer-'
sione censetidum est , quod Braulius , vir sa?ie et doctissimus , et san-
ctissimus , a7ite mille ferme a7inos testatum voluerit , lacobum apo-
stolum Hispaniarum doctorem fuisse , ac aeternae vitae semina , quae
B. Isidorus postea irrigauit ., seminasse . Male autem habet, quod Pseu-
do-Dextri Chronici auctoritate Caietanus id persuadere vokiit.

vrstigia eius in j ^^ Bollaudiani operis continuatores ad diem 4. aprilis obser-

i'. IMartino Le- . . . . ^- , • i • .1 ■ i -r

nionensi. uaruut , initio vitac b. Isidori , auctore , vt multi putant,Luca 1 u-
densijquam ipsi notis Nic. Antonii, et suis illustratam pubhcarunt,
eadem referri,quae ex Braulionis sermone Caietanus protuHt . In-
ter opera S. Martini Legionensis , qui ante Lucam Tudensem flo-
rult, iuxta'exemplar ex autographo transcriptum iussu Eminentissi-
nu D. D. Cardinalis Francisci Antonii Lorenzana , Archiepiscopi To-
letani', Segouiae edita tom.4. pag. 3. extat Sermo in transitu S. Isi-
dori :in quo multasunt ex Braulionis praenotatione iam vulgari de-

C A P V T IV. 25

sumpta , quaedam etiam , quae ex Isidori vita,vel Brauliouis de eo
sermone , quem Caietanus commemorat , videntur decerpta . Ita enim
ait Martinus : Sicut oiim Gregorius doctor Petri apostoli successor ex-
titit , ita Beatus Isidorus lacobo apostolo successit : quia semen aeter-
nae vitae^quod beatissimus lacobus semiriauit , hic doctor egregius
'uerbo praedicationis quasi •vnus ex quatuor paradisi flumniibus su£i-
cienter irrigauit , atque ■vniuersam Hispa>iiam tam exemplo boni ope-
ris^quam fama sanctitatis , -velut splendidissima lampada , illuminauit.

17. Animaduertit doctissimus editor in nota ad hunc locum , varia quacdam
apud BoUandianos haec ipsa verba ex ms.cod.Toletano haberi n.44. ^"''"'-
clrca iinem , vti alia eiusdem Sermonis aliis in numeris . Etsi autem
pro splendidissima larnpada Bollandiani ediderunt spiendidissimus
solis radius ^xtctQ tamen ex autographo Martini retinet splendidissi-
ma Idmpada j nam lampada pro lampas dixerunt Plautus , PoUio ,
Fulgentius , et alii in mss. cadicibus , vt Sahiiasius , et Ducangius
obseruarunt .

i8. Florezius in praef. ad Append.5. tom 5. non dubirat,quin . praenotatio

„ ,. . . ,., T • 1 • J • •11 . ».. vheTtor interpo-

genuina sit Brauhonis praenotatio, quae hbro Isidon de vir. liiusti. ^^^^ ^
subiungitur : aham vero vberiorem a Luca Tudensi,quem vitae Isi-
dori a BoUandianis editae auctorem putat , affirmat esse interpokram .
Riscus tom. 50. Hisp. Sacr. tract. 66. cap. 7. n. 65. existimat , Ser-
nionem Brauhonis deIsidoro,a Caietano huidatum, distinctum non
esse a capite Xi. eiusdem vitae inter Acta BoUandiana, quod caput
inscribitur : Abbreuiatio Braulii Caesaraugustani episcopi dcvita S. Isi-
dori Hispaniarum doctoris . Minime quidem repugliabo : sed quum
phira verba ex hac abbreuiatione desumpta in Sermone S. Marcini,
qui Lucam Tudensem aetate praecessit, reperiantur, necessario col-
hgitur,vitam S. Isidori a Bollandianis editam , vel saltem eam abbre-
uiationem Brauhonis Luca Tudensi antiquiorem esse : qua de re
cap. 13. latius disseram . Interea satis sit animaduertere, ne ambigui-
tas obrepat, sententiam eandem esse in praenotatione vberiori Brau-
lionis,in sermonejquem Caietanus appellat,in Vitae Isidori initio,
et in sermone S. Martini :sed praenotatio vberior , et sermo,quem
Caietanus vocat , verbis etiam iisdem omnino consentiunt : at ini-
tium Vitae Isidori,et Sermo S. Martini quum inter se,tum aBrau-
lionis vberiori praenotatione multis verbis differunt.

i4 I S I D O R I A N A

C A P V T V.

Elogium Isidori ex Ildefonso in libro de 'viris illustrihus y
ad "jetera excmplaria recognitum .

Hdefonsi textus I. „ Xsidoriis post Leaiuirum fratrera Hispalensis sedis prouinciae
de isidoro . Baeticae cathedram tenuir : vir decore simul, et ingenio pollens : iiam
tantae iucunditatis affluentem copiam in eloquendo promeriut , vt
vbertas admiranda dicendi ex eo in siuporem verteret audientes ,
ex quo audita bis qui audisset,non nisi repetita saepius commenda-
ret. Scripsit opera et eximia, et non parua,id est,librum de ortu
et obituPatrum : librum lamentationis, quem ipse synonymorum VO''
cauit : libellos duos ad Florentinam sororem contra nequitiam Indaeo-
rum : librum de natura rerum ad Sisebutum Principem : librum diffe-
rentiarum : librum sententiarum .Collepit etiam de diuersis auctorit
bus,quod ipse cognominat,Secretorum expositiones sacramentorum:
quibus in vnum congestis, idem liber dicitur Quaestionum .Scripsit
quoque in vltimo ad petitionem Braulionis CaesaraugustaniEpisco-
pi librum Etymologiarum , quem cum multis annis conaretur per-
ficere 3 in" eius operc diem extremum visus est conclusisse . Floruit
temporibus Reccaredi , Liuuanis , Wittcrici , Gundemari , Sisebuti ,
Suinthilanis,et Sisenandi Regum : annis fere quadraginta tenensPon-
tiiicatus honorem, insignemque doctrinae sanctae gloriam pariter,
et decorem „ . •

2. Caput IX. hoc est libri Ildefonsi de vir. illustr. ,quod etiam
a Constantino Caietano inter Isidori elogia repositum , his animad-
uersionibus subiunctis .

Notae Constantini Caietani .

oiseruatior.es m 5. „ Ex iis , quae Hos paulo inferius de S. Ildefonso notanda
' 'f°"^'^'"- censuimus,eum a S. Isidoro summam virtutem , ac summam doctri-
nam hausisse , iam elucescere poterit . Praeterea , quod ad S. lidefonsl
librum de viris illustribus attinet , editus est is a loanne Griale, vi-
ro sane erudito , Madriti MDXCIX. , et a lacobo Breulio Gallo-be-
nedictino MDCI. Parisiis, intcr S. Isidori opera ; habetur etiain tom.lL
- Hispa-

a Caietano etU
tus .

C A P V T V. 2$

Hispaniae ilIustratae,Francofiuci excusus MDCiir. Nos cx vetustissi-
mo MS. Bibliothecae Casinensis codice aliquot in locis scatentera
mendis correximus . Sed de eodem codice iterum inferius,,.

„ Nam. Francofurt. ed. illam . -// . Ita MS. Casin. sed bis, leg.
Madrit. et Breul. His , Francof. - Ei obitu Patrum , vel obitu Prophe-
tarum , Francof. et Casin. - Quod ipse cognominat secretorum . Fran-
cof. Quot ipse nominat secret. - In eius opere . Francot Inexpleto
opere . - Floruit . Francof. Claruit „ .

4. Loaisa in Concil. Hisp. esuo codice sic \t^\x.: Post Leandrum oarUeUaionei.
Hispalensem sedis . . . pollens : illam tantae . . . ex ea . . . audietttes .

Scripsit opera eximia , et non pauca , id est . . . de ortu , 'vel obitu
prophetarum . . . Limentationum quem ipse synonyma 'uocitauit . . . ad
Florentiam . . . quem ipse nominat . . . idem liber . . . quoque •vltimo , . .
perficere , inexpleto opere . . . Claruit temporibus P.eccaredi , Gunde-
mari , Sisebuti , Suinthitani , et Sisenandi regum etc.

5. In codice Albanio , de quo iam dictum , hae sunt variaele- var. uct.
ctiones : vir doctrina simul - audita is qui - opera eximia - librum de

obitu ,et ortu Patrum - ipse synonyma vocitauit - sororem suam C07itra
- cognominauit expositiones sacramentorum . Omittit secretorum , pro
quo alicubi fortasse errore typographico legitur sacratorum .Kqu-
nendum est secretorum : dicuntur enim secreta sacramenta , quae m
operis prologo mystica nuncupantur .

6. Vacicana exemplaria non multa exhibent Ildefonsi librum ^i^^^-fonsi uber
De vir. illustr. Ottobonianus 1720., Vrbinas 382.,^^ in libro Isi- '" '""' "'"^'
dori de vir. iUustr. consimiles sunt Albanio codici,ita etiam in li-

bro Ildefonsi . Alii codices , qui librum Isidori referunt , librum II-
defonsi omittunt . Codex Vaticanus 4877., in quo,praetermisso Isi-
dori librojextat liber Ildefonsi, cum his tribus facit , x'/> doctrina
simul - is qui audisset etc.

7. In editione Patrum Toletanorum tom. i. pag. 28S. ad ver- locus difficiih
ba : audita bis qui audisset , haec nota margini appingitur : BIS le- ^^'^'fo"^'
gitur in edit. oinn. Nos in ms. Tolet. lcgimus HIS , quod non cohae-

ret , nisi male scriptum dicamus HIS pro IS in nominandi casu :
quae lectio omnibus esset prohanda. : nisi placeret VIX pro BIS conie-
■ctari . Reuera satis frequens est,vt in membranis his pro is exara-
tmn reperiatur . Immo Caietanus ex ms. Casinensi edidit is : quae
scriptura sese Nic. Antonio probauit Biblioth. vet. I. 5. n. 85. c. 3.
'tom.I. D

36 ISIDORIANA

Neqiie praeterniittam obseruare , haec verha.yex qua atidita bis qui
audisset^ non nisi repetita saepius commendaret ^ a Loaisa ia Concil.
Hisp. 5 vti etiam a Fabricio in Bibiiorh. eccles, omnino praeterita
fuisse . Ita certe difficultas onin^ ehiditur .
« muitissoHci. 8. Nam siue bis , siue his , siue is , siue vix legatur , non satis

tatus: f^i'0'""- clara est sententia . Padilla Centur. y.cap. 22. histor. eccles. Hisp. ita
hispanice verba Ildefonsi reddeh^t : Fonia espanto a los que le oian^
y deseauan oir de el lo que ya otras veces auian oido , y boluien-
dolo a oir les era mas suaue ^y gustoso lo que decia .Ita fere Flo-
rezius tom. 9. pag. 195. Pasmaha a quantos le oian^ deseando todos
oirle repetidamente por el deleyte de su afluencia , y suauidad . Nec
dissimili modo Celherius tom. 17, exponit , eos j qui bis audierant ,
etiam saepius repetita non fastidiuisse . Auctor quoque vitae galU-
cae S. Isidori, de quo cap. 84. dicam ^intelhgit, Isidorum tunc ma-
xime placuisse, quum rem eandem saepius repeteret , contra quam
accidere solet , vt auditores rerum nouitate praccipue delectentur.
Quem ego quidem sensum in verbis Ildefonsi non assequor . Reten-
ta scriptura communiori audita /»/> , putarem exphcari id posse de
mirabih iha affluentia,et vbertate Isidori in eloquendo , quam Ilde-
fonsus praedicat : qua scihcet ita muka , atque ita velociter Isidorus
inter eloquendum explicabat, vt satis non esset,eum de iisdem re-
bus semel , atque iterum audire , sed oporteret , vt saepius sermo-
nem, quem quis memoriae commendare veUet, repeteret .

Cviiecturae^ 9' Ac fortasse huc pertinet , quod apud scriptores eius aeui
commendare antiphonam erat prima antiphonae verba praecinere ,
vt alter inde canere pergeret.De rhetorica arte haec Isidorus 1.2.
c. 2. Translata in latinum a Tullio videlicet , et Quintiliano , sed ita
copiose^ita varie^vt eam lectori admirari in promptu sit ^ compre-
hendere impossibile . Nam membranis retentis , quasi adhaerescit me-
moriae series dictionis , ac mox repositis , recordatio omnis elabitur .
Hinc Isidori elogium expressisse Ikiefonsus videtur •> praesertim si pro
(ommendaretlegamns comprehenderet. Idem sensus<ommode eruitur,
%i pro bis qui audisset reponatur is , qui audisset ..

a-mVaaae- edi' lo. Aducrtendum praeterea est,a Griaho in prologo editionis

rra am pj-jj^,,g Matritcnsis elogium Isidori ex Ildefonso ita describi , vt per

incuriam praetermissa fuerint haec verba : librum de genere officio-

rum ^librum prooe?niorum : quod vitium in altera editione recenti

C A P V T VI. 37

Matritensi pariter occurrit . Ea omissio tvpographi occasionem erro-

ris praebuit Nic. Antonio, qui Ildefonsi verba de Isidoro non in ipso oc^^asioncm er*

libro lidefonsi de vir. iliustr. , sed in Prolegomenis Grialii legebat . ^"'!^"'""-^'''"''

Asserit 1.5. bibl. vet. n. 126. , Ildefousum non commemcrasse Isi-

dori librum de vir. illustr. , neque duos alios de offic. eccles. , ac

rursus num. i46.,et 147. confirmat, Ildefonsum operis Prooemio-

rum , et de eccles. offic. nuUam fecisse mciuioaem . MirumNosiro

excidisse , reponit Baverius in nota , quod horum Isidori librorum

Udefonsus recordatus non fuerit . Sed , vt dixi , Nic. Antonius exemplar

negligentia typographideprauatum,seu mutilum prae ocuHs habuit: ■

adeoque excusatione dignus videri potest . Quod autem idem ait,

librum Isldori de vir. iilustr. ab Ildefonso commemoratum non fuisse,

verum id quidem est,si de elogio Isidori , hoc est , de cap. 9. libri

Ildefonsi senno sit; alioquin Udefonsu.s in praefatione ad librumsuuni

de vir. illustr. post Hieronymum , Gennadiumque, de viris illustri-

bus scriptores, sic Isldorum conimendat : D£'/«^(? vir prudentissimus

Hispalensis sedis Isidorus episcopus eodem ductu quosque viros opt/'

mos reperit , rn amiotationem subiunxit .

C A P V T VI.

Ohitus B. Isidori a Redempto Clerico recensitus .
Variae lectiones ex mss, codicihus .

\7. .

I. „ Y isum est mihi , vt tuae Sanctitatl breuiter exponerem , Redcn.i^ti tex-
qualiter bonae recordationis dominus meus Isidorus, Hispalensis Ec-
clesiae Metropolitanus Episcopus, poenitentiam acceperit , suamque
confessionem erga Deum , vel homines habueritrvel quomodo de
hoc saeculo ad caelum migrarlt , fideli praenotationis meae stilo ,
tuae Dilectioni notescerem . Quae res me primum compulit pro hac
soUicitudine , quam ex am.ore in eum offertis , vesrrae Charitati gra-
tias agere : deinde , quia vera supprimere nequco , er quod de eo pau-
ca de multis colligere potui,te orante , dicere cogor.Dum linem
suum, nescio qua sortc , iam prospiceret, et fatigatum corpus aegri-
tudine assidua subtiliter animae natura praeuideret, tanta eleemosy-
na quotidianis diebus per sex pene menses , seu amplius , plus quam
erat soIitus,pauperibus ab eo cst ero';ata, vr ab orru solis vsque in

D 2

tus

28 I S I D O R I A N A

Redempti tcx- vesperum multam in dispergendo occupatus maneret substantiam.Post
haec vulnerepercussus est,ita vt,dum febris in corpore conualesce-
ret,et cibum reiiceret debilitatus stomachus, ad poenitentiam con-
uahiit : atque suos Coepiscopos , loannem scilicet , et Epartium
beatissimos mox adesse fecit praesentes . Et dum a celhila sua ad
basiUcam S. Vincentii Mart)'ris adduceretur , cuncta agmina paupe-
rum , clericorum , rehgiosorum omnium , cunctarumque huius ciuita-
tis plebium , cum vocibus , et magno vhilatu eum susceperunt : vt
si ferreum possideret quispiam pectus, sohieretur mox in lacrymas,
et lamentum totus.Et,dum in praedicti Martvris basihca, iuxta al-
taris cancelhim in medio poneretur choro, muherum turbas longius
stare praecepit : vt in accipiendo ipse poenitentiam , virorum tantum >
non illarum,circa eum cerneretur praesentia . Et, dum a praedictis
sacerdotibus , ab vno cilicium , ab altero super se mirti exposceret

Lue. i8. cinerem , expandens manus ad caelum , ita exorsus est dicens : Tu

Deus , qui nosti corda hominum , et publicano longe posito , dum pe-

loana.w. ctus pcrcuteret suum,dimitti peccata dignatus es : qui Lazarum dor-
mientem de monumento post resolutionem carnis die quarta digna-
tus es resuscitare , et Abrahae Patriarchae sinus eum reciperet ,
voluisti; suscipe in hac hora confessionem meam,et peccata,quae
innumerabiliter contraxi,ab ocuhs tranfer tuis : non reminiscaris ma-

tac.i^. la mea , et iuuentutis delicta ne memineris . Tu , Domine , non po-

suisti poenitentiam iustis,qui non peccaueruiit tibi : sed mihi pec-
catori,qui peccaui super numerum arenae maris . Non inueniat in
me hostis antiquus, quod puniat.Tu scis,quia postquam infelix ad
onus istud , potius quam ad honorem , in hanc sanctam Ecclesiam
indigne perueni , peccare numquam siniui ■, sed, vt inique agerem,

Ezeth. 18. laboraui . Et , quia tu dixisti : In quacumque hora peccator a viis suis
reuerterit, omnes iniquitates suas traderes obhuioni ; huius praecepti
memor sum tiii . Clamo vtique cum spe , et fiducia ad te , cuius
caelos aspicere non sum dignus prae multitudine peccatorum , quae
eonuersantur in me . Adesto , et suscipe orationem meam , et mihi

loi. 15. peccatori dona veniam postulatam . Quod si caeli non sunt mundi

in conspectu tuo , quanto magis ego homo , qui bibi,quasi aquas,
iniquitatem , et sumpsi , vt colostra, peccatum ? His igitur consumma-
tis , corpus, et sanguinemDomim cum profundo gemitu cordis , in-
dignurn se iudicans , ab ipsis suscepit Pontificibus . Deinde eorum-

C A P V t VI. 29

dem sacerdotum^et^quicumque de clero erant jcIummjCunctarum- tieiempti tcx.

que plebium veniam precabatur, dicens : Deprecor vos , sanctissimi

domini mei sacerdotes , sanctamque congregationem clericorum ,

et popuiijVt pro me infelici, et pleno omni sorde peccati , ad Do-

minum vestra porrigatur oratio : vt qui meo merito Dei non sum

dignus impetrare clementiam , intercessu vestro merear consequi meo-

rum veniam delictorum . Dimittite mihi , obsecro , indigno , quod in

vnumquemque commisi vestrum:si quem contempsi odio , si quem

reieci impie charitatis consortio , si quem maculaui consiho , si quem

laesi irascendo : dimittite nunc petenti , immo et poenitenti . Et , dum

vna voce omnes pro eo indulgentiam postulassent, et vnicuique de-

biti sua vincula , vel chirographa condonasset ^ circumstantes ite-

rum admonuit , dicens : Sanctissimi domini mei Episcopi,et omnes,

qui adsuntirogo,et obsecro , vt charitatem inuicem vobis exhibeatis, -

non reddentes maium pro malo : nec velitis esse susurrones in populo .

Non inueaiat in vobis hostis antiquus , quod puniat : non reperiat

a vobis rehctum iupus rapax , quem auferat : sed potius ereptam ab

ore lupi ouem pastor suis humeris congaudens reportet ad hanc

caulam . Igitur post hanc confessionem , vel orationem , residuam ege-

nis,et pauperibus mox dari iussit pecuniam . Cui tamen fideli sit du-

bium , vt non statim dimisso omni facinore , associaretur societatibus

Angelorum?Interea se ab omnibus osculari studuit , dicens : Si ex

toto corde dimiseritis ea,quaein vos aduersa, velpraua vsque hacte-

nus intuH, dimittet vobis Creator omnipotens omnia delicta vestra:

ita vt sacri fontis vnda , quam hodie deuotus est populus perceptu-

rus,sit vobis in remissionem peccatorum : et hoc osculum inter me,

et vos maneat in testimonium futurorum . Completis his omnibus ,

ad cellulam reductus est : et post diem confessionis, vel poenitentiae

quartum,pastoralem iugiter curam, et finem suum consummauit in

pace, amen . Sub die pridie nonas Apr. , Luna XXII. era DCLXXIV.55

Cofjstafttini Caietani in superiorem S. Isidori obitus descriptionem
notae , ac variae lectiones .

2, „ Praeclarum hoc de S. Isidori morte testimonium primo le- oiseruationes
gimus illius operibus praefixum , editumque Madriti , deinde Parisiis . ""''""^ •
Quid de ipsius auctore Redempto dicam , non habeo : nisi quod ex

30 ' 1 S I D'0 R I A N A

eiiisdem veibis apparet , Isidoro fiiisse familiarem , vel certe discipu-
lum : atque eam ipsam scriptionem ad Episcopum aliquem direxisse :
inquit enim ^ Visum est niihi,vt tuae Sattctitati breiiiter expofierem ^
qualiter bonae recordatianis Dominus meus Isidorus , etc. Sed Redem-
ptum hunc illum eumdcm esse , cui idem Isidorus respondens , sa-
cras quasdam,ab eoque praepositas soluit quaestiones, nemo,puta-
rim , inficiabitur . Dilecto filio in Christo Redempto , Archidiacono ^
Isidorus . Extat haec Epistola inter Isidori opera . Quod si Isidorus
eum vocat Archidiaconum, ille se ipsum non nisi clericum , ad il-
lorum temporum id referas consuetudinem,, .

J"*' ^^-^'- „ //^/;«mV , Breulius*, habuit, Madr. cod.- Tanta eleemosyna.

Male vero Madrit. tantam eleemosynam . ~Ab oriente . Madr. oriente .
Conualesceret . Madr. conualuit . -Faceret . Fecit , Madr. - Basilica .
Basilicam , Madrit. - Cilicium , ab altero super se mitti exposceret ci-
nerem . Madrit. vitiose hab. ciUcio , ab alt. sup. se mitti exponere cin.
- Et vt. Et , Madr. - Aufer. Ditfer , Madr. - Tiniui . Siniui , Madr. - Su-
surrones . Susurro,Madr. - T^amen. Breul. Tandem. - Amen. Sub die Prid.
mn. April. Breul. Prid. non. April. sed cod. Madrit. vitiose habet :
Prid. Kalend. April. „

voineCaUtani ^. Hacc practcrea ad mareinem Caietanus annotauit : ad verba;

«j marginem . ^^^^j-^^j. ^j; dicens t ~ Oratio S. Isidori morientis ad deum . Ad verba
publicano etc. citat cap. i8. Lucae jad verba : qui LazarumiCa^.Xl.
Ioann.,ad verba , Tu Domine non posuisti , cap. 15. Lucae*, ad ver-
ba, 7« quacumque />or^, cap. iS. Ezech. j ad verba, ()«(J^/ //" caeli.)
cap. I 5. lob. Ad verba, corpus ^ et sangui?tem - Dominicum corpus de-
iiote sumit .Veniam petit ab omnibus , et rogat , pro se orari. AdvQV-
ha.-) admonuit dicens - Ad charitatem omnes hortatur . A6.WQ^\iJ.:, oscu'
lari studuit - Osculo omnes suscipit in signum charitatis , quae nun-
quam excidit . Quae nolui omnino praetermitti.

reiatto Redem. .^ Narratio obitus S. Isidori conseruata fuit in Ildefonsiani col-

tiquh . ^eg" Complutensis codice , vt Nic. Antonius I.5. c.5. bibl. vet. Hisp.

n. 219. retert ex Ambrosio Morales 1. 12. cap. 2.-, qui codex tunc
septingentorum annorum credebatur , et nunc cxtat in Escurialensi
bibliotheca digramm. , et plut. i. , teste Bayerio in not. •, qui pariter
asserit , e-andem narrationem asseruari in Toletana loannis Baptistae
Perezii opusculorum collectione . Eam Florezius tom. 9. Hisp. sacr.
pag. 366. protulit ex regio Matritensi codice insciipto^Scintillarum

C A P V T VI. 31

Aluart Cordubensis , vbi titulus hic legitur : Inciplt liber de transitu
beatissimi Isidori Hispalensis episcopi , editus ad Braulionem Caesa-
raugustanum episcopum a Redempto eiusdem Hispalensis ecclesiae cle-
rico . Succedunt Acta translationis .

5. Diuersum ab his omnibus puto esse codicem membranaceum deseripth cod;-
in fbl. magno bibliothecae regiae Matritensis , cuius meminit Chri- '^"" ^^'"'""^"^'■''
stophorus Rodriguez in polygraphia Hispanica ad annum 1047. Exhi-

bet characteris formam ex S.Leandri libro ad Florentinam sororem
de institutione virginum : tum titulum addk : Liber de transitu Hi-
sidori editus a BrauHane : sed in specimine characteris aeri inciso le-
gitur editus ad Braulione Caesaraugustanum episcopum a Redempto
eiusdem Hispalensis ecclesiae clerico . In Braulione deest hneola su-
perponi solita, ac fortasse vetustate deleta : legi enim debet Braulio-
nem . Extant aHa in eodem codice,vt Liber generationis lesu Christi
jili Dauid ^fili Abraham : Exptanatio Danielis prophetae etc. Auctor
explanationis non nominatur .Aetas, et scriptor codicis ita exprimi-
tur : Facundus scripsit : memoria eius sit semper : era bis quadragies
et F, post millesima regnante domino nostra , et gloriosa principe
domino Fredenando prolis domini Sanctioni , et coniuge sua gloriosa
domina Sanctia Regina prolis Adefonsi Principis. , anno regni sui fuit
scritum hoc liber . Annus regni Ferdinandi ab eo , qui codicem exa-
uit,saltem in hac subscriptione, vt editam vidi , omissus fuit,sed
annus Christi erat 1047.

6. Inuenio in schedis Zaccarianis collationem narrationis Red- variaetectioThs^
«mpti ex editione Breuliana i 602. nescio a quo factam cum exen>

plari ms. Vallicellano Longobardico seculi X. num. 22. pag. 155.
terg. Titulus est in codice : Obitus B. B. Isidori Spalensis episcopi a
Redempto clerico recensitus . Pridie KaL aprilis . Hae sunt discrepan-
tes lectiones codicis ms. ad caelum migrasset - ad poenitentiam con-
ualuit - scilicet et Huparcium - . . adesse faceret - et cum magno-tan-
tum ac non illarum - die quarto .

7. Ab oculis differ tuis.Non inueniat . . . potius quam hono-vnr. lect..
rem in sanctam . . . laboraui . Non reminiscaris mala mea , et iu~
uentutis delicta ne memincris . T« , Domine , non posuisti etc. arenae
maris . Et quia tu dixisti - vt cLiustra , peccatum - dum magna -voce
indulgentiam cum lacrymis postulassent - Amen : sub die pridie Calen-

das aprilis »

32 I S I D O R I A N A

obseruationcs . g, Omittit codcx Luna etc. era DLXXIV. Apertum mendum
est vt claustra pro vt colostra : sunt eniin colostra primum lac ,
quod olim maxime in deliciiserat. Quum autem codex consentiat
cum editione Grialii in his verbis pridie calettdas apr ilis ^tnm^em-
que diem designet exemplar ms. gothicum , quo Florezius vsus est,
ratio cur Breuhus , et Caietanus mutarint, quandoquidem vetera rao-
numenta, quorum nonnulla mox indicabo,ipsi non allegant, petitur
ex die , quo obitus S. Isidori in martyrologiis celebratur , scilicet pri-
die nonas aprilis . Addit Caietanus loc. cit. pag. 38. rationem , quod
anno 6^6. pascha celebratum fuit pridie Kal. aprilis , et quum Isi-
dorus ex Redempti narratione post diem quartum a confessione ipso
die paschatis peracta obierit , consequens est , vt obitus acciderit
pridie nonas aprilis.
Caietanus re- 9. Huic ipsi ratioui adhaeret Nic. Antonius 1. 5. biblioth. vet.

jirehe.isus . ^isp. u. 7 2 . , admoneus , id a viro doctissimo loanne Grialio obser-
uatum in not. ad Redempti relationem editionis Matritensis , ante
Constantinum Caietanuni,illius operae immemorem . Sed quum ad
Redempti relationem nullae sint Grialii norae, existimo , Nic. Anto-
nium lo. Baptistae Perez notas ad praenotationem Braulionis indi-
care voluisse . Eas habes supra cap. 3., ex quibus agnosces , Caieta-
num quidem Perezii notas non nominasse,ex iis tamen suam ra-
tionem sumpsisse, vel, si negat,surripuisse.Auget suspicionem meam
de Nic. Antonii lapsu , quod sinuil allegat Breulium ante editionem
'■-'■■ . operum. Isidori . Breulius autem ita praemittit: Covfrmat hanc Redem-
pti opinionem de anno transitus B. Isidori loannes Grialius tali nota
ad praenotationem Braulionis superius recensitam suhiuncta : tum
subiungit notanijquam dixi , lo. Baptistae Perez , a Breulio per er-
rorcni Grialio tributam , in qua editor Grialius mendose posuit
mortuum era 66^. pro 674.

Keiaf.o Redem- jq_ Jj^ ^l^ctis Sauctorum apud BoUandianos ad diem 4. aprilis

ptl vberlor ;■;- ..... ^ .t- ••

terpoiata. cxtat vita Isidon , auctorc quodam Canonico Legionensi , in qua
inseritur narratio Redempti de obitu Isidori , sed interpolata, vel ab
ipso vitae scriptore , vel ab alio non multum antiquiori . Ea vita in
Appendicibus proferetur : ac facile per se , qui velit , ea discrimina
obseruare poterit , quae inter genuinam Redempti relationem , et hanc
aliam auctiorem occurrunt . Quod attinet ad annum. obitus Isidori,
auctor eius vitae a Redempto valde discrepat.

1 1 . Exem-

C A P V T VI. ^^

1 1. Exemplar gothicum regiae bibliothecae Matritensis, ex quo, vanae lectione*
vt dixi j narrationem Redempti Florezius tom.9. Hisp. sacr. append.7. ^^^'^^''"' '
protulit 5 nonnullas discrepantias ab editione Grialii exhibet, quas

hic annotabo . Habueric et pro hxhuit vel . - Migrauerit pro migra-
rit . - Hoc -vero pritnum compellcr agere pro hac solicitudifie , quam
ex amore charitatis in eo ojfertis ; deinde pro Quae res me primuvi
compulit pro hac solicitudine , quam ex amore in eum offertis , -vestrae
charitati ( gratias ) agere : deinde . Florezius putauerat, Grialium le-
gisse charitatis gratias agere\ sed deceptus fuit vncino , quo verbuin
gratias post charitati Grialius inciusit,vt in cod. ins. ^r^//^j abesse
demonstraret .

12. Pauca pro parua- Igitur dum fnem suum vir beatus nescio v^r. Uct.
pro Dum Jj?iem suum nescio -fatigato corpore pro aegritudine assi-
dua-prouideret pro praeuideret .-tatita eleemosyna pro tantatn elce-
mosynam . -Vt ab ortu solis i>sque in 'vesperum tnulta in dispergen'

do occupatus maneret substantia . Reponendum censui tnidtam . . .
substantiam pro vt oriente sole ■vsque in ■vesperum mnltis illis in
accipiendatn maneret suhstantiam . - et dum pro ita vt dum - Hupar-
cium pro Aparcium . - tantum , et non pro tantum non . - mitti exposce-
rf;,quae vera est lectio,pro mitti exponere , vt edirio Grialii habet.

1 3 . Sinu eum recipere 'votuisti pro sinus eum reciperet , volui- «""•• ''■=•'•
sti . - transfer tuis pro differ tuis . - non destiti pro nunquam siniui.
- peccator se a viis suis conuerterit pro peccator a viis suis reuerte-
rit . - vt claustra pro vt colostra . - ciuium quoque , cunctarumque pro
ciuium ■) cunctarumque- impie a charitatis consortio pro impie chari-
tatis consortio .-dimiitite tnihi tiunc pro dimittite tiunc .-magnavO'
ce pro vtia voce . - indulgetitiatn cum lacrymis postulassetit pro in-
dulgentiam postulassent . - condonasset pro cotidotiassent . - susurrones
pro susurro - hanc aulam pro hatic caulatn . - dimissis omnibus faci-
noribus pro omni facitiore dimisso . - coetibus angelorum pro societa-
tibtis angelorum . - curam gerens , et pro curam , et .

14. In pace pridie Kalendarum aprilis ^postquam per anttos fer-olseruatlonts'
tne XL. potitificalem curam irreprehensibiHter administrauit : era
DCLXXilll. pro in pace , amen .^ sub die pridie Kal. apr. etc. , vt iam
notatum fuit. Aduertit Florezius, numerum lunae XiX. , qui in edi-
tione Griahi exprimitur, corrigendum esse per XXlI.,qui respondet
diei quarto aprilis anni 6^6.-,c[UO anno Isidorum obiisse Redem-
Tom.I. E

34 ISIDORIANA

ptus,auctor Chromci Kalendarii Burgensis , et Annalium Compo-
stellanorum 5 Rodericus Cerratensis, aliique confirmant . In Annali-
bus Compostellaiiis , vti etiam in quodam ms. gothico monasterii
Aemilianensis a Florezio indicato recte describitur dies pridie nonas
aprilis pro pridie Kal. aprilis , quod mendose in plerisque mss. exem-
plaribus narrationis Redempti reperitur .
Amhrofhts Mo- 15, Obseruat praeterea Florezius, errasse Ambrosium Morales ,
aliosque , qui cnorepiscopos tuisse dicunt loannem , et hpartuim , qui
Isidori poenitentiae praesenres affuerunt.Redemptus enim eos vocat
non chorepiscopos, sedcoepiscopos: ac re vera concilio l\'. Toletano
anno 6^^. ■, cui Isidorus praefuit , decimo nono loco loannes Ileplen-
sis episcopus subscripsit , et quinquagesimo loco Epartius Italicensis:
quae duae dioeceses sub Hispalensi Metropolitano erant constitutae .
Re.hmptus j (5^ ^,1 autem Redemptus , auctor eius narrationis , tuerit ille

qutsnam facrit. . . T • , • ... . , j tvT

ipse , ad quem extat Isidori nomine inscnpta epistola , quod Nic.
Antonius putabat , vehementer dubitat Florezius : qui probabilius
esse credit , epistolam scriptam fuisse ad Redemptum archidiaconum
Emeritensem, de quo agitur cap.9. Patrum Emeritensium •, auctorem
vero narrationis fuisse alium Redemptum clericum ecclesiae Hispa-
Ien-is,vt in titulo ms. exemplaris gothici praescribitur .

C A P V T VII.

Eptfaphium Isidori ^quod circuwferlur ex 'veteribus 7nembranis -^
et S. IldefonsQ ascribitur .

c

Catetnrus erJ,- j, V — ^ onstantiuus Caietauus in opere saepe laudato pag. 10. pro-
s!is[ierf."'"'' ^^^'^^ epitaphium beatorum Leandri , Isidori ,et Florentinae , ^x ve-
tustissimo , vt ait , ms. literis gothicis cvdice , qui apud Nicolaum Fa-
hrum , "virum sane eruditissimum , Parisiis asseruabatur . /« eo enim
non tantum et alia multa antiquiorum hispanorum epitaphia conti-
nentur : sed etiam nonnulla Dracontii preshyteri hispani ^ et Eugenii lll.
episcopi Toletani scripta adhuc dssiderata . Fortasse hic est codex ,
ex quoSirmondus mutila Dracontii ( quem presbyterum fuisse non
constat ) Carmina ab Eugenio nl. Toletano emendata formis excu-
dittquamquam epitaphium Isidori Sirmondus omissurus non fuisset.,
vt mihi quidera videtur . Apud Caietanum ergo sic legimus:

C A P V T Vir. 35

Epitdiphiiim beatorum Leandri ^ Isidori ^
ft Florentinae .

Crux haec alma gerit Sanctorum corpora fratrum
Leandri , Isidorique , priorum ex ordine vatum :
'tertia Florentina soror , deo 'vota perennis ,
Et poslta consors sic .... digna quiescit .
Isidorus in medio disiunpit membra duorum .
Hi quales fuerint , libris inquirito , lector ,
Et cognosces eos bene cuncta fuisse locutos .
Dogmatibus Sanctorum cerne creuisse fideles ,
Ac re Domino , quos impia iura tenebant ,
Vtque viros credas sublimes viuere semper y
Aspiciens siirsum pictos contende videre .

Obiit felicis memoriae Leander episcopus die III. Kalend. Alar-
tias , era DCXLI.

Obiit sanctae memoriae Isidorus episcopus die ll. nonas apri'
les era DCLXXIV-

Obiit piae memoriae Florentina , deo vota , Kalend. septem-
bris era DCLXXI.

2. Iii quaito versii Caietanus supplendum censet sic Christo coniecturae .
digna^vel quid simile . In versu nono coniicit Dominio pro Domi-

no . In obitu Florentinae corrigit Xii. Kal. iulii pro Kal. septembris :
fatetur enim, codicem in aliquibus mendosum esse . Ac fortasse haec,
quae vcrsibus de die obitus Sanctorum adiecta conspiciuntur, alte-
rius sunt manus,et auctoris : nam desunt apud alios , qui idem epi-
taphium referuntjet obitus S. Leandri ante eram 641. videtur con-
tigissc,vt cap. 20. dicam .

3. Qui Pseudo-Iuliani archipresbyteri opera confinxit,an.i628. epUapMum aa.
vulgata, in collectione variorum carminum , quae a luliano facta fin- "'"^ '"tcrpeia-
gitur , epitaphium Isidori auctius intrusit , quasi ab Ildefonso compo-

silum : quod quum in multis discrepet, hic totum reponendum est:

Crux haec alma gerit geminorum corpora fratrum ,
Leandrum , Isidorum , pariterque ex ordine vatum ,

E 2

j6 I S I*D 0 R I A N A

Tertia Tlorenti^ia soror , deuota perennis .

0 ! quam composite concors haec digna quiescit !

Isidurus medius disiungit memhra priurum .

Hi quales fuerint , iii^ris inquirito , lectvr .

Cognosces et eos bene cuncta fuisse locutos .

In quibus hic recubat Fulgentius : inspice tres hos

Spe certa , plenosque fide , super omnia charos .

Dogmatihus cernes horum crcuisse fdeles ,

Ac reddi Domino , quos impia iura tenebant .

Atque -viros credas sublimes 'viuere semper ,

Aspicies puros , rursus contende videre .

Pseudo ' luiia- 4. MAgno stiidio egit Pseudo-Iuliani architectus , vt versus ,
""* • quos apud Caietanum , vel alios potius legerat , ad metri normam

redigeret : nec male,vt puto , coniecit, quum reposuitAc reddi Do-
tnino quos . Non debuit tamen postremos versus solicitare : auctor
enim antiqui epitaphii innuere videtur imagines Sanctorum , quae
in ipso altari,sub quo corpora iacebant, coli consueuerant .
perperam s. 11- -._ Mentiouem Fulsentii quod intrusit , omnino inepte fecit ,
phiu-n aicri- quamuis in nan: sententuim verba disiungtt membra duorum muta-
i""oj. uerit in disiungit membra priarum •■, xt multis arguit Nic. Antonius

I. 5. bibl. vet. n.3 2.-, qui concludit , totum epitaphium barbariora,
quam Ildefonsinum fuit , septimum scilicet , redolere secula . Inter alia
carmina,a Pseudo-Iuliano afficta Ildefonso, repositum fuit hoc epi-
taphium in editione Patrum Toletanorum . Obseruat tamen sapien-
tissimus Editor in nota , in Vita S. Isidori , a Luca Tudensi , vi cre-
ditur , scripta , reperiri hoc epitaphium sub Ildefonsi nomine : nihil-
ominus Nic. Antonio assentitur , qai neque Ildefonsi , neque alte-
rius antiqui putat esse , qua forma ■> vt explicat ^ic. Amonius , apud
collectorcm apparuit , ab ea , quae ex codice Nicolai Fabri propria
forma fuit ^non parum diuersa .De forma,qua apud auctorem vitae
S. Isidori apparuit , Nic. Antonius nihil statuit : qui forte,dum haec
scriberet,hanc prae oculis nonhabuit.In ea Vita S. Isidori legitur,
vti apud Pseudo-Iulianum, liis exteptis : Leandri j Isidori , parium^ue
ex ordine vatum - 0 ! quam composita consors ! hic digna quiescit .
Omittitur mentio Fulgentii , seu versus I)f quibus hic recuhat Fulgen-
tius : inspice tres hos . - Spe certos , plenosque fide -Dogmatibus cernas

C A P V T VIL 37

horum-Ac reddi Domino qiiod - Vtqtte 'uiros credas sublimes viuere
semper , - Aspiciens sursum pictos contende videre .

6. Qiuim ergo auctor Vitae S. Isidori, qui seculo XIiI. vixisse 1"°^ """^" ^'-
crediturjepitaphium Isidori Ildetonso attnouat , quaerendum ^^^ ■> tiquius est .
an eiuscemodi versus , eciamsi S. Ildetbnsi non sint , tamen sec. Xlll.
antiquiores censeri possint , quod aperte negat Florezius tom. lo.

Hisp. sacr. , quum de S. Fulgentio agit. Equidem animum ego non
induco , vc credam , scripcorem vitae S. Isidori , ac muko minus, si is
fuerit Lucas Tudensis,vir probus, epicaphium Isidori composuisse,
vt lidetbnso , tamquam auctori , illud atfingeret . Oportet ergo , vt
censeamus , epitaphium iam olim sub Ildetonsi nomine ante vitam
Isidori scriptam diuulgatum fuisse,quod scriptor vitae Isidori bona
fide arripuit . Vetustissimum codicem gothicum laudat, vt vidimus,
Caietanus, in quo hi versus magna ex parte continebantur . Id si
verum est,maiorem epitaphii vetustatem arguit , quam quae a Nic,
Antonio asnoscitur . Sed Caietani fides in veteribus membranis al-
Jegandis Naudaeo,ac nonnullis aliis fluxa , et incerta visa esr.

7. Alioquin dum versus ipsos , vt apud Auctorem veterem vi- "^ fortasse ad

seculum VII.

tae S. Isidori , et Caietanum sunt,attente inspicio, nihil sane inue-
niojcur seculo VH. , aut V-'fi. indignos iudicem •, praesertim quum
facile sit,vt descriptorum incuria, quod fere in aliis omnibus acci-
-dit , ad nos mendosi deuenerinc. Conferantur cum versibus , quos
Eugenii lil. Toletani certo esse constat : neque magnum , vt ego
puto , discrimen inuenietur . In secundo versu praeferam scripturam
Caietani : Leandri , Isidorique , priorum ex ordine •vatum , nisi ex con-
iectura mzVis ^ Leandri -^ Isidori ., primorum ex ordine vatum :,ye\ pri-
muri ex ordine 'uatum . Accipiebatur eo tem.pore 'vates pro sacer-
dote,vel episcopo : quod multis exemplis in Dictionario Ducan-
gii a Maurinis aucto comprobatur .

8. In versibus bibliothecae Isidori sic de Leandro habetur : vatcs pro anti-

Non satis antiquis doctoribus impar haberis ^ "'" '

Leander vates : hoc tua dicta docent .
Quamquam ego inperuetusto codice Archiuii Vaticani hunc titulum
inueni Isidoro , non Leandro , ascriptum , in quo proinde legebatur
Jsidore antistes .,y\ow Leander vates .

9. In codice Escurialensi seculi XV. descripto a Rodriguezio ''leTi epUa^
de Castro t, 2. biW. Hisp. pag. 286., in quo sunc Etymologiae in f^'"'';™jJ3"''

58 ISIDORIANA

sermoncm antiquum hispanum conuersae , extat idem Epitaphium
tum latinejtum hispane,fere vt in codice Fabri . In primo versu
gembioriim corpora fratrum : in 2. mendose parumque ex ordbie na-
tum:n\ 3. soror deuota:'m 4. 0 quam composita concors hic dig/ia
quiescit :in 5. Isidorus medius : in 6. Hi quales fuerwit :in 7. C<j-
gnosces et eos . Additur S, Spe certos ^plenosque fide ^ super omnia
charos , In 9. Dogmatibus cernes horum creuisse fideles . In 10. Ac
rredi Domino i^xo Ac yf'^^/. Desiderantur duo postremi, Vtque vi^
ros etc. 5 sed versio hispanica eos fuisse arguit .
BrauUo an (lu. j q, Fuerunt , qui epitaphio Isidori non Ildefonsum , sed ah'um
*^""^ '-^""^ " ' auctorem quaererent , scilicct BrauHonem . Audi Nic. Antonium
1.5. cap. 3. bibl. vet. hisp. n. 67. Braulioni tamen Caesaraugustane
episcopo attributum alicubi legimus epitapbium SS. Leandri , et Isi.
dori , quod scriptum extare aiunt ad finem etymologiarum S. Isidori
in libro gothico mojiasterii S. Dominici de Sitos . . . Atqui literis
D. Antonii ( Lupian ) Zapatae , et Aragon ad Reu. P. F. Ludouicum
de Mier Benedictinorum Hispanae Congregationis Romae procuratO'
rem X]. februarii die anni i6$j. ex S. Aemiliani monasterio datis ^
distichon illud :

Crux haec alma gerit sanctorum corpora fratrum ,
Leandri , Isidorique , priorum ex ordine vatum ,
ita legi in Laudato Exiliensi codice comprobare possumus :

Crux haec alma gerit corpora fratrum ,

Leandri , lsidoriqu€ parum ex ordine Abbatum .
Quas literas ciusdem Zapatae manu scriptas penes me habeo . Nihil
tamen id nos remouet a saniore iudicio : quum e manu ista tot male
sanae fictiones prodierint : ordoque abbatum "uix est , vt imputart
prae pontificali dignitate , qua functi ambo sunt , sanctissitnis -viris
ab ineptissimo ^et Vusticissimo poeta^qui Braulio certe non est ^me-
reatur . Breuiter de his etc.
fabanus lupia. II. Ineptissimum , ct rusticissimum poetam vocat , qualem fa-
""^*^"^'"'"'^'' mosus fabulator Zapata repraesentat : qui vt sibi Benedictinos de-

taphtum corru. . \ >■ . , i, ,, ^ ■

jiit . mereri pergeret, nuUum non mouit Iapidem,nullum nonnnxit,aut

corrupit scriptum . Quod si Nic. Antonius in eo perstet, epitaphium
Isidori , etiam non interpolatum , neque deprauatum , poetae ineptissi-
mi , et rusticissimi opus esse , in aliam me abire sententiam prcfiteor.
Mabillonius t. i. Annal. Benedict. pag. 278. confirmat ,hoc epita-

C A P V T VII. 39

phium inueniri subiunctum regulae Leandri in quodam codice •
Opinatur, sub cruce forsan transuersa parte simul iacuisse Sancto-
rum tria corpora germanorum : picturam in adiuncto pariete expressa
eorum effigies,et merita repraesentasse . Coniicit, verba Isidori De
vir. iilustr. , Leandrum Recaredi temporibus floruisse , ac terminum
•vitae clausisse , non ita rigide esse accipienda , vt auctoritatem
epitaphii eleuent: Florentinam Hispali vero similius fuisse sepultam,
quam Astigi : quod alii tradunt . De anno obitus S. Leandri senten-
tiam Mabillonii minime probo . Confer cap. 20.

12. Aliud extat Isidori epitaphium,quod Ildefonso pariter in "^""^ ^fP''"'
collectione carminumPseudo-Iuliani amngitur : quod plane apocry- ^^ affictum.
phum est, tum quia nuUa eius memoria antePseudo-Iulianum ap-
paret:tum quia Isidori exilium,quod fabulosum est,in eo com-
memoratur. Sic autem habet:

Alens penetrat caelos , hac corpus dormit in vrna ,

Dulce decus gentis , dux Isidore , tuae .
Quae tibi discipulus sacrat ., praesume ^ magister ^

<^ui fuit exilii parsque , comesque tui .
Carmina sume libens , et quem tu njiuus amasti j

Post tua securus fata , magister , ama .
Ora pro nobis miseris , clarissime doctor ,

O deciis Hesperiae , relligionis honor .
Da , rogo , te facilem , te desine , quaeso , rogari .

'teque vocant populi , discipulusque "vocat .
Quem variae cingunt curae , qucm densa pericla

Infestant , caeli fac statione frui .

15. Auctor Vitae Isidori,post Isidori epitaphium , quod abll-ffrf/um tpUa^
defonso compositum diserte asserit , scilicet Crux haec alma gerit etc. , y'"'"" *■«"/"
adiungit aliud sine nomine auctoris : atque adeo dubium iectorem
reddit, an hoc etiam alterum Ildefonso adiudicet . Sed certe ad go-
thorum Patrum tempora minime pertinet , quum et fabulas per-
mixtas habeat j et versibus leoninis compositum sit , quales ea aetate
in Hispania non constatin vsu fuisse*, certe inter genuina Eugenii,
et aequalium poemata carmen longiusculum huiusmodi rhythmo
Yulgari constans non reperitur . Suum ergo locum tunc habebit ,
quum vita ipsa Isidori proferetur.

etum .

40 I S I D O R I A N A

C A P V T V 1 1 I.

Acta translatioms Corporis S. Isidori , ad ms. codicem gothicum

regiae bibliothecae Aiatritensis recognita . Aliud Actorum

translationis exemplar . Obseruationes

in -vtraque Acta .

Forte past flr-- I. „ XjLuius beatum corpus diuina dispositione ab hlspalensi vibe

r.os ccccsxvii. pQ^j annos CGCCLXVill. est translatum , atque in vrbe Legionensi
condigno honore sepultum . Qualiter vero id actum sit , etsi non
cl.aro , veraci tamen stilo,huic opcri dignum duximus inserere „ .

LECTIO i. 55 Anno igitur septuagesimo V. post transitum gloriosissimi

praesulis Isidori omnis gens gothorum occulto dei iudicio gentili
gladio ferienda est tradita . Transmarini namque sarraceni mare il-
lud, quod hispalensi vrbi alludit , transfretantes, primum eandem vr-

mspnnin a Sn. bcm ceperuHt ^ dein Baeticam , et Lusitaniam prouinciam occuparunt.

racenisvastata. Quibus Rudcricus rex , aggregato exercitu gothorum, armatus occur-
rit.Sed quia praefluus rex , neglecta religione diuina, vitiorum se
dominio mancipauerat , protinus in fugam versus , et omnis exercf-
tus fere ad internecionem vsque gladio deletus est. Sarraceni dein-
ceps longe lateque vagantes, innumeras , horridasque caedes perpe-
trarunt . Qui quantas caedes , quantasque strages nostrorum dede-
rint, testantur euersa castra,er antiquarum vrbium diruta moenia.
Ea tempestate omnis Hispania luxit monasteria in se euersa , epi-
scopia destructa, libros sacrae legis igne combustos , thesauros ec-
clesiarum direptos , omnes incolas ferro,flamma, fome consumptos.
Tandem pietas illa , quae non est solita eos , quos corripit , ad in-
ternecionem vsque delere , sed , flagellando, misericorditer corrige-
PeJagias r«fi- rc , auimos Pclagii cuiusdam , qui regia traduce extitit oriundus,
'"""''*''^'""'" corroborauit ,et contra Sarracenos loco , qui dicicur Coua Sanctae
Mariae , rebellando ,eis bellum indixit .Qualiter autem in conflictu
illo diuina manus pro nostris pugnauerit,ex hoc poterit aduerti,
quod armorum spicula,a Sarracenis missa,in eos ipsos vis diuina
retorsit *, et rupes quaedam , dei nutu praescissa , corruit , et ex Sar-

' racenis non minimam multitudinem opprimendo extinxit : quod si-

quis ad plenum voluerit noscere,lugubrem historiam temporum il-
iorum studeat legere .

„ Illo

C A P V T VIII. 41

„ IUo ex tempore rursuin gloria , et regnura gothicae gentis tECna tt.
senslm^atque paulatim coepit, veluti virgultura ex rediuiua radice,
puUulare , et industria regum , qui , regali stemmate progeniti , apicem
regni nobiliter gubernabant, singulis momentis succrescere . Fuerc Rcno«flMjf»r.>
namque armis,et viribus tamosi, consilio ciari , misericcrdia, atque ^*'^'^***'
iustitia praecipui, religioni dediti, quique antiqua episcopia innO'-
uarunt, basilicas fundarunt, et thesauris ditarunt , auro, et gemmis,
iibrisque ornarunt,ac pro viribus christiani nominis gloriam diKv
tarunt. Ex quorum illustri prosapia emersit vir clarissimus Fredi-^
nandus Sancii regis filius,qui,vt sceptra regni possedit, non est
nostra intentio euoluere, quantam, et quam crebram pernicicm sar-
racenis intulerit . Hic inter reliqua pietatis opera , quae religiose PeM^rnnSasrex.
gessit , petiit a Benabeth, hispalensis vrbis rege , quatenus sibi ^or- "'"■'''" ■^*^"''"*
pus beatissimae virginis lustae , quod in eadem vrbe quiescit, con-
cederet , vt eum ad vrbem Legionem transferret . Petitionibus cii-
ius, vt voluit, assensum praebuit j et ei se daturum repromisit . Qua
sponsione accepta, conuocauit rex Fredinandus venerabilem Alui-
tum Lcgionensis vrbis episcopum , et reuerendum virurn Ordonium
Astoriccnsem episcopum , simulque Munionem Comitem cum manu
militum ; et eos ad deferendum supradictae virginis corpus Hispalim
misit . Qui venientes causam suae Icgationis regi Benabeth patefe-
cerunt . Quibus ille ait : Scio plane, me domino vestro,qOod di'
citis, promisisse j sed nec ego , nec aliquis ex meis vobis corpus ,
quod quaeritis 5 ostendet . Vos ipsi quaerite , et inuentum tollite,
et abite „ .

5, Quo responso accepto , venerabilis episcopus Aluitus secre- lectio iii.
to socios tali voce affatur : Vt cernitis , o socii , n^ostri itineris labo-
Tem nisi diuina miseratio releuauerit , frustrati recedemus. Necesse
ergo est,dilectissimi , vt a deo opem quaeramus,ct hoc triduo ie- Appr,rh!oS.isi'
iuniis,et orarionibus insistamus, quatenus diuina maiestas occultum '^'"■' *
nobis sancti corporis thesaurum reuelare dignetur . Placuit cunctis
cxhortatio praesulis •, er triduum iUud ieiuniis, et orationibus exeoc'-
runt. lamque die tertia, emenso olympo,sol occubUerat, et quar-
ta nox superuenerat, quum venerabilis praesul Aluitus peruinil ora-
tioni insistebat. Interea, dum sellula sedens,secum ncscio quid dc
psalmis ruminaretjsomno opprimitur , apparuitque ci quidam vir>
veneranda canitie comptus , pontiHcali infula amictus , ti<Iique cum

Tom,/, F

41 ISIDORIANA

voce aUoquItur : Noui quidem, te cum sociis tnb ad hoc venisse,
vc coipus beatlssimae virgiais lustae hinc transferentes deferatis :
et Hcet non sit diuinae voluntatis, vt haec ciuitas abscessu huius de-
soletur virginis ; tamen non vacuos diuina bonitas vos renilttet ;
. corpus namque meum vobis est donatum •, quod toUentes auterte,
et securi ad propria remeate . Quem quum reuerendus vir Ahiitus
interrogaret, quis esset, qui taha sibl monita iniungeret , ait:Ego
sum Hispaniarum Doctor , huiusce vrbis antistes Isidorus . Quo di-
cto, ex ocuhs cernentis euanuit „.
LECTIO IV- ii Praesul vero euigilans visionl coepit congratularl , et deum

attentius exorare, efflagitans, vt, si ex deo esset haec vlsio , iterum ,
et tertio plenius innotesceret •, sln autem,discederet . Tahter orans,
Secumio, ef ter. rursum obdormlult . Et ecce Idem ipse vir apparens non dlsslmi-
tia a^paritio . [ia , quam prius , verba perorauit , rursumque euanult. Expergefa-
ctus Iterum pontifex , alacrlus trinam visionis admonitionem a do-
mlno Implorabat . Qui , dum obnixius deum oraret , tertio somno
corripitur . Virque siipra dictus, velutl semel , arque secundo , ei
apparLiit,et quae antea dlxerat , tertio rephcauit j et virga pastoraH,
quam manu tenebat, terrae solum percutiens tertio,locum,In quo
corpus sanctum dehtescebat, ostendit, dlcens : HIc, hic, hlc meum
inuenies corpus . Et ne putes , te phantastica visione dehidi , hoc
erlt tlbi signum verl : Mox , vr meum corpus supcr terram eduxe-
ris, molestla corporls corripIerIs,quam finis vitae statlm subseque-
tur-, sicque exutiis hoc mortah corpore , ad nos venies . Quo dlcto,
vislo ablata est . Euigilat praesul, certus de tanta visione, et -aetus
de sua vocationei factoque mane,ad socios dixlt : Oportet nos , di-
lectlssimi , diuinam omnipotentiam submissls vultibus adorare , qui
nos sua gratla praecedere est dignatus, et mercedem nostrl itineris
frustrarl non est passus •, dluino enim nutu prohibemur membra
beatae, ac deo dlcatae virglnis lustae hinc abstrahere^ sed non mi-
nora deferemus plgnora , dum corpus beatissimi Isidorl , qui hac
in vrbe sacerdotii potitus est Infuha, et Hispaniam suo opere deco-
raultjet verbo , sumus delaturi . Haec ait , et ordinem visionls eis
seriatlm patefecit,,.
lECTlO V. „ Quod audientes , deo gratias referunr^et regem sarraceno-

rum sim.ul adeunt, cunctaque ei ordlnatim pandunt. Qulbus audi-
tis,/icet iniidelis, virtutem tamen dei perpendens, expauit , eisque

C A P V T VII I. 43

respondit : Et , si Isidorum vobis tribuo , cum quo hic ego rema- CorpusS.isi.
neo ? Sed quia viros tantae auctoritatis fas sibi non erat spernere, *''"■' '"«f""'"» •
dat licentiam membra confessoris inquirere . Mira loquar ^ ab his
tamen , qui interfuere , nie reminiscor audisse •, sepulcrum videlicec
corporis beati^dum quaereretur, vestigiimi virgae,cum qua beatus
confessor trina percussione locum monumenti monstrauerat, in ipso
terrae solo inuentum est . Quo detecto , tanta odoris fra<^rantia
emanauit , vt capillos capitis , et barbae omnium , qui aderant,
veluti nebula,et balsami rore perfunderet,, .

„ Corpus autem beatum. ligneo vasculo , ex iunipero facto , lectio yi.
erat obtectum : statim vero , vt reseratum est , reuerendum virum
Aluitum episcopum aegritudo corripuit , et septima die , accepta
poenitentia , iuxta edictum visionis angelis, vt credimus , spiritum H/.<pn?; expor.
tradidit . Asturicensis autem episcopus Ordonius , et omnis exerci- ^''""' •
tus , accepta gleba beati Isidori , et corpore praesulis legionensis
Aluiti , ad regem Fredinandum festinabant repedare . Dum vero
corpus beatissimi Isidori in lignum gestatorium poneretur , rex sar-
racenorum supradictus Benabeth cortinam holosericam , miro opere
contextam , supra corpus eius iactauit , et magna ex intimo pectore
trahens suspiria , dixit : Ecce recedis ab hinc , Isidore, vir veneran-
de i ipse tamen nosti , tua qualiter , et mea res est : vnde mei me-
morem te semper deprecor esse . Haec ab illis , qui audiere , mc
recolo audiuisse „ .

„ Quibus ita peractis , ad propria cum summa laetitia sunt re- lectio Vii.
gressi . In aduentu quorum rex gloriosissimusFredinandus magnum
exhibuit apparatum : et , licet contristaretur de obitu legionensis
praesulis Aluiti , quem mira semper vencratus fuerat dilectione , la-mnffno appnm-
men occursui gloriosissimi confessoris Isidori ambitiosam praebuit '" ^^5'""« 'x-.,
pompam i corpusque eius beatum in Basihcam B. loannis Baptistae, '^'' "'^ '
quam idem rex nouiter fabricauerat , deposuit : aggregatisque vni-
uersis regni sui nobilibus viris , atque episcopis , eam in honore
confessoris consecrari fecit •, hodieque X. kalcndarum ianuarii AIgs
dedicationis ecclesiae, et translationis beati antistitis festiue annua-
tim celebratur . Tanta autem deuotione in festiuitate illa rex cla-
rissimus cum omni domo sua ob rcuerentiam beati confcssoris hu-
militati deditus fuisse perhibetur , vt , quum ventum fuisset ad con-
uiuium , religiosis quibusque viris delicatos cibos 5 deposjto regr^i

F 2

LECTIO VIII.

liliracula ad se-
pulcrum S. lii-
dori .

LECTIO IX.

Discessum eor-
poris elementa
ij'ia semerunt ,

nonnultae r:r.en-
Jalionts •

44 I S I D O R I A N A

supercilio, contentus vice flimulorum manibus propriis apponeret.
Reginaquoque cum filiis, et filiabus suis reliquae muititudini more
seruulorum omne obsequium humiliter dependeret „ .

„ In eo autein loco , quo sancti corporis reliquiae a fideli
plebe venerantur , tanta , et talia miracula dominus noster lesus
Ciiristus ad honorem , et gloriam sui nominis est dignatus osten-
dere , caecis himina restituendo , surdis auditum reformando , im-
mundos spiritus ex obsessis corporibus eliininando, claudis gressum
redintegrnndo , vt , si aliquis peritus literis ea traderet, non mini-
ma librorum volumina coniiceret ^ sed partim imperitia , partim ne-
gligentia silentio sunt obtecta . Quod si indubia fides petentum
exigat , non dissimilia dominus noster lesus Christus per confesso-
rem suum vsque hodie dignatur operari . Rehquiae vero beati con-
fessoris ab hispalensi vrbe translatae , atque Legionem sunt delatae
anno ab incarnatione domini nostri lesu Christi 7« lx- nl. ( 1063.)
Indictione I. concurrcnte iil. „ .

„ Ad laudem quoque pontificis almi videtur pertinere illud ,
quod , quum liispalensis ciuitas propter aequoris calidum vaporem
nunquam sit solica vredinem glaciei perpeti,eo tamen anno , quo
exinde beata membra sunt abstracta, adeo vrente glacie est exusta,
quod neque in vinetis, neque in oIiuetis,seu ficetis aliquid iructus
rcmanserit . Dicat qulsque , prout sentit . Ego autem assero , ipsa
quoque elementa discessum sancti corporis sensisse ; sentiendo do-
luisse i incolasque vrbis , tanto patrono destitutos , priuatione fru-
ctuum dci nutu percussisse . His vero , et huiusmodi operibus electos
suos in conspectu mortalium glorificat , qui in praesentia dei pa-
tris , et sanctorum angelorum sua illos visione remunerat lesus
Christus, qui cum eodem Patre , et Spiritu sancto vnus deus viuit»
cc regnat per nunquam finienda secula . Amen „ .

2. NonnuIIa verba ad rectam scribendi rationem reuocaui , vt
njrbem ceperunt pro coeperimt , hiteryiecionem pro intertilciofiem , idem
pro hisdem etc. Similia in sequioris aeui monumentis passim repe-
riuntur siue librariorum vitio,siue auctorum etiam abusu inuecta.
Pro reliQione dediti substitui lect. 2. relivioni dediti : nam / in e
facile in mss. commutatur. Mendum puto,quod Iect.3. Florezius
edidit a socii pro 0 socii . Praestaret etiam legere talique eum •voce
pro tallque ^nm voce . Non casii videtur factum, quod lect.^. duo

C A P V T VIII. 45

versiis he:?ametri slmul coniunguntur : Ipse tamen tiosti , tua qudr
ter , et mea res est , - Vnde jnel memorem te semper deprecor esse •
Ac fortasse auctor alium praemittere voliiit his verbis : Ecce re-
eedis ab hinc Isidore , «y/V 'uenerande : verba etiam , quae praece-
dunt, disiecti membra poetae videntur .

2. In Addendis ad diem 4. apriUs Bollandiani pa^. 901. haec ^'^"' " ^^^''^*

,^ . '. , i.j-i diaais tdita ,

eadem Acta , quae genuina , neqiie interpolata, dicunt ediderunt
ex ms. D. loannis Lucae Cortes Hispal. , sed omissis primis verbis ,
Huius beatum corpus etc. , et initio ducto , Anno igitur septuagesi^
mo quiiito . Codicem ms. clicunt antiquum annorum plusquam
quingentorum , aut sexcentorum, literis iam pene fugientibus , hoc
titulo : A:ta translationis corporis beati Isidori Spalensis episcopi .
Eorum notae hae sunt .

4. „ Afino i^itur . Videtur adfiiisse prologus aliquis , qui hic Variae Ucit*»
desideratir . - Lect.2. Illo ex tempore . Interponitur hic in ms. °" "

quia et \ Q^\2.z ab aliqua parenthesi inter describendum praetermissa
videntur residua : hic vero iam tiirbabant sensum , ideoque omissa
sunt. - Lect.7. E. loannis Baptistae -^quafn . Sandoual pag.io. in mar-
gine notat , in ista ecclesia asseruari maxillam S. loannis Baptistae:
et quia inuentio capitis aBaronio notatur ab anno 1025., diuinan-
do asserit, Alphonso V. donatam a Comite Aquitaniae Guih'ehno „ .

5. „ Lect. ead. j. annuatim celebratur . Hinc discas, hanc histo- ^''^'■•'«''■■'•■^''"^f*
riam scriptam esse pro lectionibus octo , ad Matutinum recirandis.

Sed quomodo x. kalend. ianuarii notatur , quandoquidem testum
agatur Xii- kalendas? Error est , sed haud dubie antiquus , quem
Actorum prohxiorum auctor transcripsit . Errorem camen non tan-
tum probat hodiernus vsus , sed antiquissimae , et ihius pLane seculi
inscriptiones , literis gothicis legendae , supra pilas duas , quibus
parui quidnm tornices sustinentur , himen praebentes intrantibus
a cLaustro ad capellam : quas inscriptiones recitatSandoual pag.i6.,
et hic referre phicet , vt totam praesentem historiam iUustrent .
Prima tst: Hanc ^quam cernis ^ aulam etc. (Vide infra cap.27.) Al-
tsra: Deinde in era MCIll. sexto idus maii , adduxerunt ibi de vrbe
Abila corpus S. Vincentii ^Jrater S.Sabinae , Christetisque . Ipsius a-nno
fraefatus rex , reuertens de koste ab vrbe Valentia , hinc ibi die sab-
bato ohiit die tertia feria , sexto kalendas ianuarii ^era MC:II. Sanccia
Re^ina deo dedicata peregit . Eodem referri potest Ferdin.-^ndi regis

46 I S I D O R I A N A

. epitaphuim , huiusmodi literis similiter gothicis tumbae eius inscul-
ptum , a Sandoualio consequenter ad priores inscriptiones sic rela-
tum : Hic est tumulatus Ferdi/iatidus Magnus , Rex totius Hispaniae ,
Jilius Sanctii Regis : Pyrinaeorum, et Tolosae . Iste transtulit corpora,
Sanctorum in Legione ^ B. Isidori Archiepiscopi ab Hispali , lincentii
martyris ab Auila^ et jecit ecclesiam kavc lapideatn^ quae olim fuerat
lutea . Hic jrroeliando fscit sibi trihutarios omnes Sarracenos Hispa^
iiiae , cepit Colimbriam , Larneo , Vaseo , et alias . Iste v/ cepit revna
Garciae y et Veremudi . Obiit VI. kalendas ianuarii^era MCIli. „ .
AuctoT Aao- 6. „ Ad lect. 8. Christi 77iiilesimo etc. Annos suos Hispani

'■"'" • in publicis , priuatisque actis vsitata sibi era numerabant : qui mos

vix demum anno 13S5. a loanne I. Castellae rege sublatus est ,
teste Loaisa . Quomodo ergo hic numerantur anni ab incarnatione
Domini ? Hinc colligimus , auctorem non fuisse hispanum , sed ve-
rosimiliter Gallum ex Cluniacensibus monachum : his enim inter
alia reformationis per ipsos indnctae puncta etiam curae fuisse vi-
detur, vt modiim numerandorura annorum Christi,iam alibi passim
vsurpatum,etiam apud Hispanos coramendarent, et propagarent „.

an Hcbreimas. j. Suspicautur Bollaudiani , auctorcm huius translationis fuissc
Hebrelmum monachum Cluniacensem , qui eodem tempore consi-
milem translationem S. Indaletii e resno Granatensi in Araooniaiu
conscripsit , editam inter Acta Bollandiana ad diem 30. aprilis .
De quo paulo post dicam . Mirari tamen subit , quo pacto in tam
antiquis monumentis, quae quidem palam in ecclesia recitabantur,
annus incarnationis Dominicae pro era hispanica intrusus fuerit.

Aeta transint!o' ^' Florczius , qui haec eadem Acta tom.9. Hisp. sacr. protulit ,

nis vheriora mi- tcm.27. ^.13 5- dc Historia translationis S. Isidori agit, quam Lucae
Tudensi adiudicandam censet , repugnante Risco Continuatore
tom. 34. pag. 19S. , quia ea historia libro miraculorum S. Isidori ,
a Luca Tudensi certe conscripto , contraria in nonnullis est : adeo-
que posterior LucaTudensi , neque ita fide digna ipsi videtur .
Distinguere autem oporiet historiam translationis , siue Acta vbe-
riora ,quae Bollandiani ad diem 4. aprilis ediderunt, ab Actis brc-
uioribus , magisque sinceris , quae iidem BoIIandiani in appendice
ad diem 4. aprilis , et deinde Florczius tom. 9. append. 7. diuulga-
runt . Florezius e ms. codice gothicojin quo narratio quoqueRed-
cmpti de obitu Isidori , diuerso qunmuis charactere , erat , Acta

'lus sincera

C A P V T VIII. 47

correxit , et prologo breui auxit , quem iii suo exemplari deside-
rari BoUandiaiii aduerterant .

9. Haec qiioqueActa in editione noua iMatritensi tom.2. intei' ^Hud exemj,iam
appendices pag.6i. ex a!io exemplari ms. inserta sunt, in nouem '^-f"^""' •
lectiones pro vsu ollicii ecclesiastici distributa . Sed quamuis editor

in ima pagina moneat , eas lectiones ad literam desuraptas esse
ex actis translationis S.Isidori a Florezio editis , tamen non leuis cst-
multis in locis inter vtrumque exemplar varietas , vt necessarium
quoque sit ea hic repraesentare .

10. Sed prius obseruandum est , in exemplari etiam Florezii A,-taanmxtio
initium Actorum mutilum videri : Huius beatum corpus etc. Etsi"'""''*
enim narratio Redempti praecedit, tamen Acta alio charactere scri-

pta sunt,et auctoris longe posterioris esse debent. Equidem censeo,
Acta ipsa, quae Fiorezius exhibet, ex lectionibus officii ecclesiastici
in die translationis esse desumpta : quare quum iam in officio mentio
Isidori praecesserir , non absurde initium lectionum sumitur siue
cum FiOrezio : Huius beatum corpus ^ siue cum Bollandianis , et edi-
tioae noua Matritensi : Anno igitur etc. Conformata autem fuisse
haec Acta in morem lectionum ecclesiastici officii, clare demonstrar,
quod numero , siue lectione 7. legitur : Hodieque x. kalendarum la-
nuarii dies dedicationis ecclesiae , et translationis beati antistitis
festiue annuatim celebratur : quae verba desunt in exemplari editio-
nis nouae Matritensis , in quo alioquin nouem lectiones nominantur,
ct distinguuntur , vt mox patebit . Bollandiani in octo tantum le-
ctiones Acta diuidunt.

11. De auctore Actorum id tantum liquet , quod ipse namt aucror Actorum
lecr. ) . Mira loquar : ab his tamen qui interfuere ( Hispali , dum quae- *i/"'"^'"<"'«« •
reretur corpus Isidori) me reminiscor audisse . Et lect.d. post relata

verba regis Hispalensis Saracenorum , quum corpus Isidori tradidit :
Haec ab illis , qul audiere ■, m? recolo audluisse . Auctor ergo syn-
chronus censendu> est . Sed itane ea Acta sincera existimabimus ,
vt nihil omnino aliunde inti-usum fuerit ? Certe quum ad vsum le-
ctionum, vt dixi , accommodata fuerint, non mirum videri debet, si
:iliqua aut praeteritafuerint,aut adiecta . EtBoIlandiani quidem non-
nihil praeteritum innuunt : sed ab interpolationis fermento pura Acta
declarant . Crediderim tamen, postciiori aetate adiecta, quae de mi-
raculis kctione 8. dicuntur,j/7(?«//tf obtectis partim imperitiajpartim

48 I S I D 0 R I A N A

nfgligentia . Et quae sequuntiir : Quod sf induhla fides petentum exi-

gat 5 non dissimilia Dominus noster lesus Christus per confessorem

suum vsque hodie dignatur operari .

sequhn atuo 12. Nain praeterqQaiTiquod .sequioris aeui ea fuit consuetudo,

piurn monumen. y^ geiiuina monumenta interpolarentur , in officiis ecclesiasticis satis

ta interpolata . f. ° .... . ,,

irequentes erant eiusmodi mutationes , praesertim quum nullus cer-

tus auctor lectionum indicaretur . Neque alia de causa lectiones

editionis nouae Matritensis a Florezii Actis in multis, vt iam monui,

exempia in discrepant . Mendum fortasse in illis est , quod annus consecratio-

'^"'** nis ecclesiae lect. 9. designatur 1081. kal. ianuarii . Acta Florezii ,

et BoUandianorum transkuionis , et consecrationis annum expri-
munt 1063. indictione I. concurrente lil. X. kal. ianuar. Hinc FIo-
rezius , et Bollandiani arguunt, auctorein Actorum fuisse monachum
aliquem Cluniacensem , quod eram non expresserit . Fortasse id
etiam ad interpolationes pertinet . In ms. gothico bibliothecae re-
giae Matritensis margini ascripta erat era A^Ci. , qui est annus 1063.
In veteri inscriptione , quam cap.28. afferam , haec eadem era no-
tatur , et dies Xll. kal. ianuarii ■■, quem dieni praeferendum Florezius
probat , quia in Kalendario perpetuo edito 1578. designatur dies
21. decembris pro templi dedicatione , et corporis Isidori translatio-
ne ; quamuis ccclesia Legionensis, vt obseruat Tamayus in Martyro- .
logio diem 20. elegerit ad concursum fesri S. Thomae apostoli eui-
tandum . Addit Florezius, anno 1063. diem 21. decembris incidisse
in -diem dominicam j qua die ex canonum praescripto ccclesiae con-
secrari debebant . Propterea corrigendum ait inActis concurretite \\.
pro concurrente lil. , et initio post annos ccccxxvii. pro cccclxviii.

variaeUctienes. i^. Varietatcs autcm exemplaris BoIIandianorum a suo has FIo-
rezius obseruauit . Lect. i. Qualiter enim in . Leci.2. gloria regnum.
~ auro , gemmis . ~ ornarunt , pro viribus . - prosapia extitit jvir ^
- sceptrum regni . - •vt eam ad •vrbem - iieque aliquis . Lect.3 . itine"
ris , et laborum . - miseratio reuelauerit . - oratio praesulis . Lect.4.
enixe orare . - idem 'uir . - hic inuenies . - subsequetur . Quo dicto .
~ Oportet diiectissimi . Lect.5. cum quo ego - Mira loquar . - inter^-
fuere reminiscor audire . ~ Lect.6. Praesulis Aluiti . - ex intimo cor-'
pore . Lect.S.f des petcntium . In fine -.finienda seculorum secula.

RcxSaTciceno. i ^. Dc uomine regis Hispalensis Saracenorum , qni S. Isidori

TumiuspaUns. ^Qj-pys conccssit , noninilla est in exemplaribus dissensio . In lectio»

nibus

C A P V T VIII. 49

«ibus breulanorum quorumdam vocatur Enetus . In Actis Bollan-
dianorum , Florezii , et aliis vberioribus apud ipsos BoIIandianos Ee-
nabsth : i\\ Actis nouae editionis Matritensis Benabet , et Benadab .
Ex historia Arabura Roderici Toletani cap.48. colligitur , translatia-
nem peractam , regnante Hispali Habetb . lam Acta , quae dixi , no-
uae editionis Matritensis, mendis quibusdam emendatis, haec sunt .

15. „ Anno igitur septuagesimo quinto post transitiini Glorio- tECrffl f,
sissimi Praesiilis Isidori omnis gens Gothorum occulto Dei iudicicJ
genti-Ii gladio ferienda est tradita . Transmarini namque Saraceni AVuiiexempiam
jnare illud, quod Hispalensi vrbi alludit, transfretantes, primo ean- '^''^''""* •
dem ceperunt . Deinde Baeticam , et Lusitaniam prouinciam occu-
pauerunt . Quibus Rudericus rex, aggregato exercitu Gothorum , ar-
matus occurrit . Sed quia praetatus rex neglecta religione diuina
vitiorum se dominio mancipauerat , protinus in fugam versus , et
omnis exercitus fere ad internecionem vsque gladio deletus est .
Saraceni deinceps longe , lateque vagantes innumeras, horridasque
caedes perpetrarunt. Qui quantas caedes, quantasque strages nostro-
rum dederint, testantur euersa castra , et antiquarum vrbium diruta

55

moenia

16. „ Ea tempestate omnis Hispania luxit Monasteria in se leCtio ij.
euersa, Episcopia destructa , libros sacrae legis combustos , thesau-

ros ecclesiarum direptos , omnes incolas ferro , flamma , fame con-
sumptos . Taadem pietas illa , quae non est solita eos , ouos cor-
ripit ad internecionem vsque delcre , sed flagellando miserJcorditer
corrigere , animosPelagii cuiusdam , qui regia traduce extitit oriun-
dns , corroborauit, et contraSaracenos loco, qui dicitur Coua San-
ctae Mariae ,iebe\\cindo -y eis heWum indixit. Quahter autem in con-
flictu illo diuina manus pro nostris pugnauerit, hoc potest aduerti,
quod armorum spicula a Saracenis missa in eos ipsos vis diuina re-
torserit . Quare rupes quaedam dei nutu praecisa corruit, et ex Sa-
racenis non minimam multitudinem opprimendo extinxit . Quod
siquis ad plenius vohierit noscere , lugubrem historiam temporum
illorum studeat legere „ .

17. „ IIIo cx tempore rursus gloria,et regnum Gothicae gen- lectio lu,
tis sensim , atque paulatim coepit veluti virgultum ex rediuiua ra-

dice pulullare,et industria regnm , qui regali stemmate progeniti
apicem rogni nobiliter gubernabant , singulis momentis succresce-

'Tcm. I.

G

50 ISIDORIANA

re. Fuere namque armis, et viribus famosi , consilio clari , mlseri-
cordiajatque iustitia praecipui, religioni dediti . Qui etiam Episco-
pia innouai-untjBasilicas fundauerunt , et thesauris ditarunt, auro ,
ct gemmis , librisque ornarunt , ac pro viribus christiani nominis
gloriam dilatauerunt . Ex quorum ilkistri prosapia emersit vir cla-
rissimus Ferdinandus Sancii regis filius : qui,vt sceptra regni posse-

forie sedQuan. fUt ^ nou est uostra inrentio euoiuere, sed quanta, et quam crebram
perniciem baracenis intulent. Hic inter rehqua pietatis opera,quae
reh"giose gessit , petiit a Benadab Hispalensis vrbis rege , quatenus
sibi corpus beatissimae lustae virginis, quod in eadem vrbe quiescit,
concederct , vt eam ad Legionensem vrbem transferret . Petitioni-
bus cuius, vt voluit, assensum praebuit , et ei se daturum repro-
misit „ .

ZECriO IV. i8. „ Qua sponsione acccpta, conuocauit rex Ferdinandus ve-
neiabilem Albitum Legionensis vrbis episcopum , et reuerendum vi-
rum Ordonium Asturicensem episcopum , simulque Munionem Co-
mitem cum manu mih'tum , et eos ad deferendum supradictae vir-
ginis corpus Hispalim misit . Qui venientes , causam suae legationis
regi Benadab patefeccru nt . Quibus ille ait:Scio plane,ine domi-
no vestro , quod dicitis , promisisse : sed nec ego , neque aliquis
ex nostris tale corpus, quod quaeritis , ostendit . Vos ipsi quaerite,
et inuentum toUite , abiteque . Ccterum ,delitescendo , an vere bar-
barus nostrae legationi ista dixerit , parum comperimus . Sed ple-
rumque humanae voluntates, vt sunt vehementes , ita et mobiles .
Quod audiens egregius Albitus episcopus , socios secreto affatur,
sic dicens : Vt cernimus , fratres , nisi diuina miseratio labori nostri
itineris subueniat , frustrati recedemus. Necessarium itaque videtur,
vt a deo , cui nihil impossibile est , opem quaerentes , hoc triduo
ieiuniis, et orationibus insistamus , quatenus diuina maiestas occul-
tum nobis sancti corporis thesaurum reuelare dignetur . Placuit
cunctis exhortat'0 Praesulis , vt triduanum illud precibus peragere-
tur . lam die tcrtia emenso olympo Sol occubuerat, cum iusta sii-
perueniente nocre , vcnerabilis praesul Albitus peruigil orationi in-
sistebat „ .
lECTiO V. 19' ■>■> Interea dum sella residens fessa membra paulisper susten-
taret, atque secum , nescio, quid de psalmis recitans prae nimio vi-
giliarum labore somno opprimeretur , apparuit ei quidam vir vene-

C A P V T VIII. 51

randa canitie comptus , Pontificali infula amictus , euinque tali voce
alioquens , ait : Scio qnidem , te cum sociis tuis ad iioc venisse , vt
corpus beatissimae virginis lustae hinc transferentes vobiscum du-
catis . Sed quoniam non est diuinvie voluntatis , vt haec. ciuitas
abscessu huius virginis desoletur , immensa dei pieras vos remitrere
vacuos non patiens , corpus meum donatum est vobis^quod tollen-
tes ad propria remeate . Quem,cum reuerendus vir interrogaret ,
quis esset, qui talia sibi iniungeret , ait : Ego sum Hispaniarum
Doctor,huiusque vrbis antistes Isidorus . Quare haec dicens,ab ocu-
lis cernentis euanuit „ .

20. „ V'igilans autem praesul coepit visioni congratulari , ac lectio vi.
Dominum attentius exorare , deprecans, vt si ex Deo esset haec vi-

sio, iterum, ac tertio plenius innotescerec . Taliter orans rursus ob-
dormiuit,et ecce idem vir in eodem habitu non dissimilia, quam
prius , verba perorans , rursum euanuir . Expergefactus iterum Ponti-
fex alacrius etiam visionis admonitionem a domino implorabat .
Qui , dum enixius deum exoraret, tertio somno corripitur . Tunc
vir supradictus veluti semel, et secundo ei apparens , quae ante di-
xerat , tertio replicauit, atque virga , quam manu tenebat, terrae so-
lum ter percutiens, locum,in quo sanctus thesaurus latitabat, osten-
dit, dicens : Hic , hic , hic meum imtenies corpus . Quare ne putes,
te phantasmate deludi : hoc erit tibi signum mei veridici sermonis,
quod mox vt meum corpus super terram eductum fuerit, molestia
corporis corripieris , quam finis vitae subsequens exutus hoc mor-
tali corpore ad nos cum corona iustitiae peruenies. Qui postquam
loquendi finem fecit , visio ablata est „ .

21. „ Surgens ergo Praesul a soinno , certus de tanta visione, lectiovh
sed iaetior de sua vocatione, facto iam mane , sic socios hortatur,

dicens : Oportet nos, dilectissimi, omnipotentiam summi Patris di-
uinam pronis mentibus adorare -, qui nos sua gratia praecedere est
dignatus , et mercedem nostri itineris frustrari non est passus . Di-
uino etenim nutu prohibemur m.embra beatae , ac deo dicatae vir-
ginis lustae hinc abstrahere , sed non minora deferemus dona,dunT
corpus beatissimi Isidori , qui in hac vrbe saccrdotii potitus est in-
fula,et totam Hispaniam opere suo decorauit , et verbo, delaturi
sumus. Quare haec dicens , ordinem visionis eius seriatim patefe-
cit . Quod audientes , immensas deo gratias referendo , regem Sa-

G 2

52 ISIDORIANA

racenorum simul adeuiit, eiqiie vniuersa ordine pandant . Expauit bar-
barus , et licet infidelis , virtutem tamen Domini admirans , dixit eis :
Quare si Isidorum vobis tribuo, cum quo hic rcmanebo ? Ceterum
tantae auctoritatis viros spernere non audens , dat licentiam confes-
soris membra inquirere . Stupenda loquuntur , ab iis tamen , qui
interfuere , prolata j siquidem sepulcrum beati corporis dum quae-
reretur, vestigium virgae,cum qua sanctus confessor trina percus-
sione locum monumenti monstrauerat , in ipso terrae solo inuen-
tum est . Quo detecto, tanta odoris fragrantia emanauit , vt capillos
eapitis , et barbae omnium,qui aderant, veluti nebula, nectareoque
balsami rore perfunderet . Corpus autem beatum ligneo vasculo
ex iunipero facto,erat obtectum : statimque, vt reseratum est , ve-
nerabilem virumAlbitum episcopum aegritudo corripit, ac septimo
die,acccpta pocnitentia , angelicis manibus , vt vera fides credit,
spiritum tradidit „ .

LECTIO VIII. 22. „ Ordonius autem Astoricensis episcopus, et omnis exercitus,
accepta gleba beati Isidori , et corpore Legionensis Praesulis , iam
ad regem Ferdinajidum remeare festinabant . Quare ecce rex Sara*
cenorum supradictus Benabet coronam miro opere contextam super
sarcophagum beati confessoris iactauit , atque ex imo pectore ma-
gna emittens suspiria , dixit : En ab hinc Isidore vir venerande rece-
dis i ipse tamen nosti , tua qualiter , et mea res est . Haec ab illis
sunt nota , qui praesentialiter se audisse testati sunt . Legati vero
cum tanto dono caelitus misso iter arripientes , ad propria sunt re-
uersi . In reditu quorum gloriosissimus rex Ferdinandus magnum
cxhibuit apparatum . Qui licet de obitu Legionensis episcopi con-
tristaretur , tamen in aduentu beatissimi confessoris Isidori ambitio-
sam exhibuit pompam . Cuius sanctum corpus in Basihca beatiloan-
nisBaptistae,quam idem serenissimus rex,vtpaulo (ante) memini,
Legione nouiter fabricauerat , repos lit . Albitus aurem venerandus
antistes in ecclesia Beatae Mariae , cui praefuerat , deo annuente ,
habet sepulcrum „ .

LECTJO JX. 23. 35 Igitur post annos CCCC. obitus sui ab Hispalensium ci-
uitate translatum est corpus beatissimi Isidori confessoris Christi ,
atque in vrbe Legionensi cum digno honore conditum estj aggre-
gatis ctenim totius regni sui nobilibus episcopis , et abbatibus prae-
hinm ecclesiam rex in honore beati confessoris consecrari fecic

C A P V T VIII. 5 3

anno dominicae Incarnationis millesimo octogesimo primo kalendis
ianiiarii . Ceterum cum tanta deuotione in festiuitate illa rex glo-
riosissimus ob reuercntiam sancti antistitis humilitatt deditus fuisse
perhibetur , vt cum ad conuiuium ventuni tuerat , rehgiosis qui-
busq le viris deUcatos cibos , deposito regali supercilio viae ('vice) fa-
mulorum propriis manibus apponeret . Regina quoque Sancia cum
fiHis , et filiabus suis reliquae multitudini omne obsequium humili-
ter exhibet. In eo autem loco,quo beati corporis reliquiae a fideli
populo venerantur, tanta , et talia miracula dominus noster ad ho-
norem, et gloriam nominis sui dignatus est ostendere , quod si aU-
quis peritus ea membranis traderet , non minima iibrorum volumi-
na conficeret „ .

24. Editor M itritensis Iect.4. in Rn. legebat emefso olympo y
et coniiciebat e medio olympo . Restitui emenso olympo . Plures
alios orthographiae errores correxi , quos indicare nihil retert .
Vndenam vero haec translationis Acta originem trahant , ex capite
sequenti patebit.

C A P V T IX.

De tratislatione carporis S. Isidori narratio excerpta
ex Chronico monachi anonymi Silensis .

1 , „ V_J eterum Fernandus rex , ordinatis per confinia rebus , quum Textus chronui
primum opportunitas temporis aduenit , congregato rursus exerci- ^''^"^'^ •
tu , in Baeticam , et Lusitaniam prouincias hostiliter profectus est .
Depopulatisque barbarorum agris , ac plerisque villis incensis , ei-
dem Abenhabet Hispalensis rex cum magnis muneribus occurrir ,
eumque per amicitiam , perque decus regni obsecrat, ne ipsum re- fo«e "*'>«' »
gnum suum persequi veht . Fernandus vero rex more humanas more humano ,
miseratus angustias, dum precibus grandaeui barbari flectitur ,omnes
idoneos viros ex hibernis accersiri iubet , quorum consilio dispo-
nat,quem finem supplicationibus regis Maurorum ponat. At,vbi
consihum erat , ex consihi decreto et munera recipit , et corpus
martyris Beatae lustae , quae olim Hispali cum corona martyrii per-
rexit ad Christum , quatenus eam ad Legionensem vrbem transfe-
rat , reddi sibi iaiperat j imperiaiibus cuius iussis illico barbarus

54 ISIDORIANA

assensum piaebcns , ei se daturum beatissimae virginis corpus spo-
pondit „ .
Le£aiiH!spai!m 2. „ Qua sponsionc acccpta , postquam de expeditione illa ven-
'"'"'• tum fuerat 5 Legionc rex rernandus conuocat ad se Aluitum , hu-

iuscemodi regiae vrbis venerabilem episcopum , et Ordonium , Asto-
ricensem reuerendum antistitem , simulque Munionem Comitem ,
ct eos cum manu militum ad deferendum praefatae virginis cor-
pus Hispalim mittit . Qui venientes mandata regis Abenhabet refe-
runt . Quibus ille , Koui , inquit , me domino vestro promisisse ,
quod quaeritis . Scd nec ego , nec aliquis meorum vobis corpus ,
quod tiesideratis , ostendere poterit . Vos ipsi quaerite , et inuen-
tum tollite , abeuntes cum pace . Ceterum , delitescendo , an vere
barbarus nostrae legationi ista dixerit , parum comperimus. Sed
plerumque humanae voluntates , vt sunt vehementes , ita et mobi-
lcs . Quod audiens egregius Aluitiis episcopus, socios suos (allo^
quitur) sic dicens : Vt cernimus , fratres , nisi diuina miseratio la-
bori nostri icineris subuenerit , frustrati recedemus . Necessarium
itaque videtur , dilectissimi , vt a deo , cui nihil impossibile est
opem quaerentes , triduo ieiuniis,et orationibus insistamus ^ quate,
nus diuina maiestas occultum iiobis sancti corporis thesaurum re-
uelare dignetur „ .

3. 5, Placuit cunctis exhortatio praesulis, vt triduum illud pre-
" "'"' 'IP'^'" cibus peragerent . lamque die tertia , emenso olympo , sol occu-
buerat, quum, quarta perueniente nocte , venerabilis praesul Alui-
tus peruigil orationi insistebat . Interea , dum sella residens , fessa
membra paulisper sustentaret ^atque secum , nescio, quid de psalmis
recitans , prae nimio vigiliarum labore somno opprimeretur , appa-
ruit ei quidam vir , veneranda canitie comptus , pontificali infula
amictus , eumque tali voce alloquens , ait : Scio quidem , te cum
sociis tuis ad hoc venisse , vt corpus beatissimae virginis lustae ,
hinc transferentes , vobiscum ducatis . Sed quoniann non est diui-
nae voluniatis, vt haec ciuitas abscessu huius virginis desoletur ,
immensa dei pietas,vos remittere vacuos non patiens (sic),corpus
jneum donatum est vobis , quod tollentes -, ad propria remeate .
Quem quum reuerendus vir intcrrogaret , qiiis esset , qui talia sibi
iniungeret, ait : Ego sum Hispaniarum Doctor , huiuscemodi vrbis
antistes Isiderus . Haec dicens , ab oculis cernentis euanuit „ .

ttO

C A P V T I X. 5 5

4. „ Euiglians autem praesul , coepit visioni congr^Ltnhri , ac cui aiuHus cre^
deum attentius exorare , deprecans, vt, si ex deo esset haec visio , '^'^'■* '""""'""'■ •
iterum , et tertio plenius innotesceret . Taliter orans, rursus obdor-

miuit i et ecce idem vir in eodem habitu non dissimiha , quara

prius , verba perorans, rursum euanuit . Expergefactus iterum pon-

tifex , alacrius trinam visionis admonitionem a domino implorabat.

Qui, dum obnoxius deum exoraret, tertio somno corripitur . Tunc fone dum obn!'

vir supradictus , vekiti semel , et secundo , ei apparens , quae antea -^'"^ *

dixerat , tertio replicauit •, atqae virga, quam manu tenebat, terrae

sokim ter percutiens, locum , in quo sanctus thesaurus latitabat ,

ostendit , dicens : Hic , hic , hic meum inuenies corpus-, et ne pu-

tes , te phantasmate dekidi , hoc erit tibi signum mei veridici ser-

monis,quod mox , vt meum corpus super terram eductum fuerit,

molestia corporis corripieris , quam finis vitae subsequens, (sic) exu-

tus hoc mortak corpore , ad nos cum corona iustitiae peruenies .

Qui postquam loquendi finem fecit , visio ablata est „ .

5. „ Surgens ergo praesul a somno,certus de tanta visione , ^'/'"^'^'■"'"^•^»"'"
sed laetior de sui vocatione, racto lam mane , socios nortatur , di-

cens : Oponet , nos , dilectissimi, omnipotentiam summi patris di-

uinam pronis mentibus adorare , qui nos,sua gratia praecedente ,

est dignatus , et mercedem nostri (^ttineris) frustrari non est passus .

Diuino etenim nutu prohibemur membra beatae , deo dicatae,

virginis lustae hinc abstrahere •, sed non minora deferimus Aonz ., iont defertmus

dum corpus beatissimi Isidori , qui hac in vrbe sacerdotii potitus

est infula , et totam Hispaniam suo opere decorauit , et verbo , de-

laturi sumus . Et haec dicens , ordinem visionis eis seriatim pate-

fecit i qnod audientes , immensas deo gratias referendo , regem Sar-

racenorum simul adeunt , eique vniuersa ordine pandunt. Expauit

barbarus , et licet iniidehs , virtutem tamen domini admirans , dixit

eis : Et , si Isidorum vobis tribuo , cum quo hic remanebo ? Cete-

rum tmtae auctoritatis viros spernere non audens , dat hcentiam

confessoris membra inquirere . Stupenda loquor , ab his tamen ,

qui interfuere , prolata . Siquidem sepulcrum beati corporis dum

q'iaereretur , vestiginm virgie , cum qua sanctus confessor trina

percussione locum mon imenti monstrauerat , in ipso terrae solo

inuentum est . Quo detecto , tanta odoris fragrantia emanauit , vt

capillos capitis , et barbae omnium , qui aderant , veluti nebula ,

$6 ISIDORIANA

nectareoqiie balsami rore perfunderet. Corpus aiitem bcatiim li-

gneo vasculo , ex iunipero facto , erat obtectum , statimque , vt re-

seratum est , venerabilem virum Aluitum episcopum aegritudo cor-

ripuit , ac septimo die , accepta poenitentia , angelicis manibus , vt

vera fides credidit , spiritum tradidit „ .

tramiatio cor. 6. „ Ordouius autem Astoriccusis episcopus , et omnis exerci-

^or/i 5./s(i(?n. tus j accepta gleba beati Isidori , et corpore Legionensis praesulis,

iam ad regem Fernandum repedare festinabant , quum ecce rex

Sarracenorum supradictus Abenhabet cortinam , miro opere con-

textam,super sarcophagum beati confessoris iactauit , atque ex imo

pectore magna emittens suspiria , dixit : En abhinc , Isidore , vir

venerande , recedis -, ipse tamen nosti , tua qualiter , et mea res est .

Haec ab illis sunt nota , qui praesentialiter se audisse testati sunt .

Legati vero cum tanto dono , caelitus misso , iter arripientes , ad

propria sunt reuersi . In reditu quorum gloriosissimus rex Fernan-

dus magnum exhibuit apparatum •■, qui , licet de obitu Legionensis

cpiscopi contristaretur , tamen aduentu beatissimi confessoris Isidori

ambitiosam exhibuit pompam , cuius sanctum corpus in basilica

beati loannis Baptistae, quam idem serenissimus rex, vt paulo (anfe)

memini , Legione nouiter fabricauerat, reposuit . Ahiitus autem ve-

nerandus antistes in ecclesiaBeatae Mariae, cui praefuerat , deo an-

nuente , habet sepulcrum „ .

ecctcsia Leghne 7' 55 Igitur post aunos quatuorceutos obitus sui ab Hispalen-

in honoremSan. sium ciuitatc trauslatum est corpus beatissimi Isidori confessoris

cti liijon con- (^i-n-jsti , atquc in vrbe Legionensi cum digno honore conditum .

Aggregatis etenim totms regni sui nobihbus , episcopis, abbatibus,

praefatam ecclesiam rex in honore confessoris consecrari fecit anno

dominicae incarnationis millesimo quinquagesimo ( sexagesimo le-

gendwn ) secundo, vndecimo kalendas ianuarii . Ceterum cum tanta

deuotione in festiuitate illa rex gloriosissimus ob reuerentiam sancti

antistitis humilitati deditus fuisse perhibetur, vt , quum ad conui-

uium ventum fuerat , rehgiosis quibusque viris delicatos cibos , de-

posito regaU supercilio, vice famulorum propriis manibus appone-

ret . Regina quoque Sancia cum filiis , et filiabus suis rehquae mul-

titudini more seruulorum omne obsequium humiliter exhiberet „ .

mirncuin ad sc §• 55 ^" ^o autcm loco , quo bcati corporis reliquiae a fideli

p,,Uru,7z s. lii. populo venerantur , tanta 3 et taha miracula Dominus noster ad ho-

'''""' • norem ,

ctnm narrati0»
nevt ,

C A P V T IX. ^7

norem , et gloriam nomiiiis sui dignatus est ostendere, quod si ali-

quis peritus ea membranis traderec , non minima librorum volumt-

na conficeret . Sed mihi , qui regum gesta tantummodo scriberc

proposui , non est intentio in praesenti horum euoluere , quanta , Portcinpraf

et quam crebra miracula per confessoris merita in diuersorum i^j^_ ^"'""""'^ "'o

guentium corporibus , eiusdem suffragia quaerentium , a diuino opi-

fice sunt percepta. Ipsi gloria in secula seculorum , amen „ ,

9. Editum hoc Chronicon fuit a Florezio tom. 17. Hisp. sacr. , r?of,T£- ;« ^mc^/
qui num. •) . Surgens post mstrl supplet /V/«ifm , quod fortasse non
est necessarium : posset enim inrelligi mercedem nostram . Addidi
ante post paiilo n. 6. Ordoniiis aiitern . Annus consecrationis eccle-
siae ab aliis dicitur 10(53. ^^^n multo post auctor scribebat, scili-
cet seculo XII. ineunte , vt rei gestae veritas minime in dubium
vocari possit , quamuis Acta deinde quibusdam additamentis aucta
fuerint. Auctor Chronici est Hispanus , immo Gallis se contrarium
clare profitetur . Nihilominus annum incarnationis Dominicae com-
memorat : quod mirum mihi accidit , nisi chronicon hac in parte
interpclatum dicamus . Ceterum Acta ex hoc Chronico esse de-
sumpta, demonstratur ex num.6. -u/ pa.iilo ante memini ^ quae verba
in Actis quoque apparent : sed auctor Chronici ea adhibuit , quia
re vera paulo ante meminerat basilicae illius, quamRex fundauerat.

C A P V T X.

Sermo S.Martini Legionensis in transitu S. Isidori .
Notae in hunc Sermonem .

I. ,3 JL sidorus vir egregius, natione Carthaginensis , a Patre Seue- no^mms.iii.
riano genirus , Hispalensis Ecclesiae Episcopus , Leandri Episcopi '^o" •
extitit germanus , atque successor sanctissimus . Vir iste beatissimus
a pueritia studiis htrerarum tradicus , latinis , graecis , et hebraicis sic rr.s.ToUt.
litteris instructus, omni locutionis genere formatus, suauis eloquio, "* Uenschenio
ingenio praestantissimus , vita quoque , atque doctrina fuic clarissi- '^"'"'^' ' ""'"'^*
mus . Sic namque de virtute in virtutem proficiens refulsir Doctor
eximius , ita vt secundum qualitatem sermonis omnibus videlicet
Latinis , Graecis, etHebrneis, sapientibus , ac minus intelhgcntibus
in eruditione existeret aptus , atque incomparabili eloquentia stre-
tom. l. H

et ii..

58 I S I D O R I A N A

nuus. Tantae sapientiae , et doctrinae, atque sanctitatis fuit liic vii'

irrw;.44. 16.17. gloriosissimus, vt recte de eo dicatm- : Ecce Sacer^os magnus , qtii

" 5=- 1- in diebiis sitis placuit Deo , et inueiitus est iustus „ ,

VoctBris cntho' 2. ,, Sacerdos nomen habet compositum ex graeco , et latino :

hid°iT Ertjm, ^^ dicitur Sacerdos , quasi sacrum cians • Sicut Rex vocatus est

C.7J1.12. :'■ regendoi ita Sacerdos vocatur a sanctificando , et a sacrum dando .

Ex causis quippe duabus quisque efficitur Sacerdos magnus . Pri-

ma videlicet , vt bene viuat , secunda , vt bene doceat . Quamuis

bene viuat Doctor Ecclesiasticus , tanien , si bene non docet,

non est magnus . Et quamuis bene doceat , tamen,si beiie non vi-

J,i. Vh.i.Sent. uit , magnus omnino non erit . Necessaria est igitur doctrina cum

'■•36- bona vita : nam doctrina sine bona vita Doctorem arro?antem

reddit ^ et rursus vita sine doctriiia Doctorem inutilem hcxx. . Vnde

Matik. 5.19. Dominus in Euangelio dicit : {)ui soluerit •vnum de mandatis istis^

et docuerit sic homines .^ minimus vocabitur in regno caelorum : qui

autem Jecerit , et docuerit , ryiagnus vocabitur iit regno caelorum .

In hoc loco regnum caelorum congregatio est electorum . Saepe

Scriptura Ecclesiam fideh'um regnum caelorum vocat,quia pro eo ,

quod ad caelestia anhelat , iam in ea Dominus quasi in caelo re-

gnat . Qni ergo soluerit vnum de mandatis Domini nostri lesu

Christi, id est , qui illud opere non impleuerit, et docuerit sic ho-

mines , vt illud impleant , minimus •vocabitur in regno caelorum ,

scilicet in congregatione fidelium . Ac si aperte diceret : Qui man-

data mea implere neglexerit , et homines , vt impleant illa , do-

cuerit ^ minimus njocabitur , scilicet in sancta Ecclesia imperfectus

erit . De hoc etiam Dominus alibi dicit : Dicunt , et non faciunt .

Maff/j. £3. 3. Sequitur : (^ui autem fecerit ^ id Qst ^, qui opere impleuerit mandata

mea , et docuerit homines , vt impleant illa , magnus erit , scilicet

idoneus in sancta Ecclesia . Operibus ergo conHrmanda tst Sacer-

dotis praedicatio , ita vt , quod docet verbo , insrruat exemplo „ .

Vtrhum opcTt 3- 5, Bene etiam illud conuenit ad confirmandum hoc testi-

compUndum . inonium,quod legitur in Canticis Canticorum : En lectulum Salo-

Crtnf.3.7. a. monis sexaginta fortes ambiunt ex fortissimis Israel \ omnes tenen-

tes gladios , et ad bella doctissimi : 'vniuscuiusque ensis super femur

Gregor. in hunc ^nKjf, ^ propter timores nocturnos . Salomon quippe pacificus inter-

pretatur . Quis ergo per Salomonem , nisi Christus intelligitur ,

■Eph.z.i^. jg ^,^Q scriptum est : Ipse est pax ^estra ,qui fecit vtraque vnum .

C A P V T X. 59

Lectulus Salomonis , scilicet Christi, sancta Ecclesia est 5 quia dum

ab mundanis sollicitudinibus recedit , dum cor ab omni terrena

conta!?ione per poenitentiam mundare non desinit , dumque toto

mentis desiderio ad caelestem patriam tendit , quasi lectulum facit,

in quo Christus delectabiliter requiescic . Vnde ipse amicabiliter

suis Discipulis dicit : Ecce ego 'vohiscum sum om?ubus diebus vsque Matth.it. zc

nd consummtxtionem seculi . Et iterum per Prophetam dicit : Inam-

bulabo j et ero in illis , et ipsi erunt ?nihi populus , et ego ero illis Deus. Leuit.ze. 12.

Sexaginta fortes , qui lectulum Salomonis ambiunt , Praelatos Ec-

clesiae ostendiint, qui eam vcrbis , atque exemplis muniunt, et ab ea

hostes visibiles, et inuisibiles tam oratioaibus,quam praedicationibus

repellunt : Omnes ^inc^mt y tenentes gladios , et ad bella doctissimi

existunt . Quid per gladium , nisi verbum Dei figuratur , et qtiid

per manus , quibus gladios tenent , nisi operatio designatur ? Quia

videlicet dum verbum Dei opere complent , quod corde sciunt,

maois ac magis semper docti inimicos Ecclesiae sapientia , et tor-

titiidine vincunt . Ad bella spiritaiia doctissimi sunt , quia prius

in se , deinde in sibi subiectis vitia resecare sciunt . Ad bella do-

ctissimi existunt, quia Dei praecepta, quae verbo praedicant, opere

perficiunt . Sunt ad bella prudentes , atque doctissimi , quia gladio

discretionis in se •, et in aliis subiectis sibi superflua resecant , ac

delectabilia huius mundi. De quibus bene subditur : Vniuscuiusqus

ensis super Jemur suum propter timores nocturnos . Quid per ensem ,

nisi rigorem conuersationis, et quid per femur , nisi carnis appeti-

tum accipimus ? Praelati ergo Ecclesiae , qui iam ad virtutum per-

fectionem peruenerunt , semper ensem super femur suum ferunt ,

quia rigore conuersatlonis appetitum carnis assidue frangunt , ne

hostis,quem in nocte huius mundi pertimescunt , repente veniens,

eos debiles , ac dissolutos in Dei opere inueniat , et per voluptatis

mollitiem , et carnis delectationem facilius se , sibique subiectos

decipiat , atque ad grauiora peccata perducat „ .

4. „ Ille ergo in regno caelorum , hoc est , in Ecclesia voca- isidorus fioctor
tur magnus , qui ea, quae praedicat vcrbis , bonis implet operibus. ''"■^i"""'»- '-'«"« •
Dicatur ergo de Beato Isidoro : Ecce Sacerdos magnus , qui in die-
bus suis placuit Deo , et inuentus est iustus . Rcuera magnus, quia Ms.Toiet.npui
opera Dei , quac verbis praedicauit, factis implcuit . Recte vtique lienschen.c.n.
dicitur Sacerdos mni^nus , quem Deus suscitauit Hispaniae nouissi- """l:**^" '""''"'*

H z

6o ISIDORIANA

mis temporibus post tot dcfectus , credo , ad restaurandam antiquo-

rum snpientiam virorum, quae prae nimia antiquicate pene iam de-

fecerat in humanis mentibus j ne diutius ignorantia , ac rusticitate

veterasceret populus Christianus . Sic namque plenus caritate , et sa-

pientia non abscondit in terra talenta sibi credita -, sed in commu-

ne omnibus diuisit illa , atque vt bonus nes^otiator Domino repor-

tauit duplicata , dum multorum mentes praedicando sollicitauit ad

rafnem' "'' '^''i^^estia dcsiderauda . Sicut enim Gregorius Doctor Petri Apostoli

Beato lacoho succcssor cxtitit , ita Beatus Isidorus lacobo Apostolo successit :

sii.ccesiit . qyj^^ semen aeternae vitae, quod beatissinnis lacobus seminauit, hic

Doctor egregius verbo praedicationis quasi vnus ex quatuor para-

disi fluminibus sufficienter irrigauit , atque vniuersam Hispaniam

tam exemplo boni operis,quam fama sanctitatis velut splendidissi-

ma (i) lampada illuminauit „ .

Saacit ihcrores ") ' „ Ezechicl Propheta in visione quatuor animalium sic ait

lafjipadei !k ec ipter cctcra : Ei similitudo , inquit, a7ii?naHum .^ et aspecSus eorum

EzfcA. 1. 17. ^ii<^si carbonum ignis ardentium , et quasi aspectus lampadarum .

Per quatuor haec animalia mukitudo Sanctorum est figurata : aspe-

ctus vero eorum carbonibus ignis , atque ardcntibus comparatur

lampadibus, quia quisquis Sanctis viris coniungitur , ex eorum inii-

£_^ (j„^g^_ ; , tatione, atque doctrina in amore Creatoris accenditur . Sed tameii

Ji0m.inE7.ech.h0c inter carbones,et lampades distat, quod carbones quidem ar-

H0/C.5. r.6. t\ent, sed ab eo loco tenebras non expellunt, in quo iacent . Lam-

pades autem , quia magno flammarum lumine resplendent , diffusas

in circuitu tenebras illuminant . Ex qua re notandum esi , quia

sunt plerjque Sanctorum ita simplices , et occulti , atque in mino-

vibus locis sub magno silentio absconditi, vt vita eorum vix ab aliis

possit agnosci . Quid itaque sunt isti , nisi carbones , qui etsi per

feruorem spiritus ardorem habent , tamen exempli famam non ha-

bent, nec in alienis cordibus tenebras peccatorum illuminant, quia

vitam suam aliis omnino celant ? Sibimetipsis quidem accensi sunt,

sed aliis exemplo luminis non sunt . Isti quamuis ardeant igne di-

uinae caritatis , tamen alios non accendunt fama sanctitatis , nec

Kota ettUoris (^) ^dit. ihid. fplencii({iss!mr.s Solis ra- in Append. Fulgentii hanc vocem vsiir-

S . Rlnrtinr . c^ius . Lampada pro lanipades a PoUione f zx. : 0 bonct lampada ,\n<:\n\t. s.\xctor , nOH

vsurpari ait Diifresne , ex mss. codicibus quae dlligit seculum , sed qtiae diligit cae~

obseruaiiit Salmasius .. .etapudPiaunim: lum ^ttm^rz : Sunt wu!ti,qui dicm ve~

Jene ktMic hinfaddm . Scrmo etiaixt 56. (ant lampadam ,

C A P V T X. 61

verbo praedicationis . Lampades vero longius lucent, et cum in alio

loco sint, in alio resplendent ^ quia quicumque exemplo boni ope-

ris j et verbo praedicationis refulget , eius opinio longe lateque ,

vt lampasjlucet. Cum autcm proximi bona eius audiunt,per haec

ad amorem caelestium bonorum consurgunt . In eo autem , quod

se per bona opera exhibent , quasi ex lampadis lumine resplendent.

Cum ergo sancti viri quosdam iuxta se positos quasi tangendo ,

ad amorem patriae caelestis accendunt , carbones sunt : quando

vero quibusdam longe positis lucent , ne in peccatis suis tenebras ^f«^« i'^'""*"'

corruaat,eorum itineri lampades fiunt . lure ergo lampades appel- "

lantur , qui et exempla virtutum praestant , et lumen boni operis

per vitani , et verbum aliis demonstrant . Reuera vt lampades re-

splendent , qui et per amorem Creatoris , et per flammam bonae

praedicacionis de cordibus peccatorum tenebras repellunt erroris .

Qui igitur in occulto bene viuit , sed aliis non proficit , carbo

est : qui vero imitatione sanctitatis in Ecclesia positus , lumen

ex se rectitudinis multis praebct , lampas est , quia et sibi ardet,

et aliis lucet „ .

6. „ Recte ergo hic beatissimus vir lucenti lampadi compara- isijorus tu^er-
tur,quia et praesentes , et absentes tam verbo praedicationis, quam naecomjparatus.
fama sanctitatis illuminabat , eosque ad amorem caelestis patriae
accendebat . Congrue siquidem lucernae ardenti comparatur , quia

et in amore Dei , et proximi ardebat, et de aliorum cordibus tene-
bras peccatorum erfugabat . Quicumque ad eum accedebant , suae
assiduitate visionis , et vsu locutionis , atque exemplo boni operis
lumen veritatis accipiebant , et in desiderio aeternae lucis inarde-
scebant „ .

7. „ Hic enim vir beatissimus inter cetera sanctitatis opera , fsiVon menV.i .
quae in Christi Ecclesia sapienrer egit , malignam Acephalitarum uaeres.A.-epha-
haeresim confudit , atque destruxit, qui in Christo duas substantias ?or. ^jrq^/^if .
negantes , vnarn in eius Persona naturam praedicabant , dura illum ■'^^''■y°''''' "i"*^*
non verum Deum , ac Dei Fiiium , sed tantum.modo purum homi-

nem fuisse asserebant . Gregorio namque praefatae haeresis Antisti-
te superato , et Sanctarum testimoniis Scripcurarum auctoritate con-
uicto, docuit, da.iasin Christo fuisse naturas , diuinam scilicet, et hu-
inanam . Diuinam , qua Deo Patri semper cst coaeternus , et coae-
cjualis > humanam j qua pro nosua salute temporaliter fieri digna-

62 I S I D O R I A N A

tus est Filius iiominis , id est , Virginis . Et quid de ilJius sancti-
nte , atque sapientia dicam ? Nimirum humana lingua ad plenum
narrare non sufficit , quanta bona Deus per eum Ecclesiae suae
contulit , quamque vtilis ignoranti populo , ac senescenti mundo
fuerit 5 dum in Chronica sua aetates seculi , ct temporum series
aperuit . Chronica graece , latine series temporum appellatur .
Chronos enim graece , tempus interpretatur latinc . Temporum
igitur series,et seculi aetates nescienti populo aperuit : Sacrorum
iura ostendit : Sacerdotibus Ecclesiastica officia, et gradus cuncto-
rura ordinum exposuit : Regibus , et Principibus leges instituit:
iudicibus auaritiam interdixit : ciuibus , et cunctis domesticis fidei
populis disciplinam Christianam Religionis insinuauit : ad vltimura
vero sedium, regionum , locorura , omnium diuinarum , humana-
rumque rerum nomina , genera, officia, causas , et quaeque obscu-
ra , atque ab humanis mentibus fere iam reinota , scribendo pate-
io!d. r^4. fecit . Floruit sapientia , et sanctitate temporibus Mauritii , et Phocae
Imperatorum , sub Recaredo Rege Gothorum . Fuit enim in elee-
mosynis largus, hospitahtate praecipuus, corde seuerus, in sententia
verax , in iudicio iustus,in praedicatione assiduus , in exhortatione
laetus , in lucrandis Deo animabus studiosus , in expositione Scri-
pturarum cautus , in consilio prouidus,in habitu humilis , in mensa
sobrius , in oratione deuotus , honestate praeclarus , omni bonitate
conspicuus . Praeterea Pater extitit Clericorum , consolator maeren-
tium , tutamen pupillorum , ac viduarum , leuamen oppressorum ,
defensor ciuium , persecutor haereticorum , malleus superborum .
Et quid amplius dicam ? Speculum omnium bonorum factus est
mundo , et ideo , vt credimus, iam sine fine regnat cura Christo .
Obiit temporo Heraclii Imperatoris , et Suintillae (i) Hispaniae Re-

(i) Si nomen Regis Suintillae manu auctoreni, seu exscriptorcm codicis Tole-

infida , et recentiori ( et abs dubio post tani, cum asseruerit, annum mortis S. Isi-

scriptum Salmanticense excmplar , quod dori esse sexcentesimuni vigesimum se-

hahet SuintiHiie) nostro ms. non fuerlt cundum : iam enim omnes consensere

appositum , recte coaptabantur tempus in sexcentesimo trigesimo sexto iiisi au-

Regis , et annus obitus Isidori 622. , seu ctoritate Redempti Clcrici, siue i^rciiidia-

Era 660. Sed quoniam ms.Toletanum eum coni eiusdem S. Praesulis , S. Braulionis ,

habeat errorem in assignandaEra,etpostea ct S. Ildephonsi . Sed non mirum, praefa-

sub Rege Cintilla , seu Cintillano dicat tum auctorem, seu exscriptorcm in illum

obiisselsidorum, non ambigimuf.,nostrum errorcm lapsum : nam ita niisere caecu-

ms. codem errore laborasse, quem sanare tiuit hac in re , vt primum dicat defun-

voluit corrector . Hallucinatum dicimus ctum Isidorum tcmporibus Cintillani ,

C A P V T X. 63

gis : illius videlicet Heraclii , qui crucem Dominicam , quam impius
Rex Cosdroe asportauerat , loco suo Hierosolymis restituit , atque
exaltauit . Dormiuit autem Beatus Isidorus cum Patribus suis
Era DCLx. sana doctrina , sanoque consilio praestantior cunctis ,
et copiosus operibus caritatis , sepultusque est in senectute bona .
Interea, fratres carissimi , dignum est , vt hunc sanctissimum Con-
fessorem attentius exoremus , quatenus pro nobis miseris peccato-
ribus,qui adhuc in' periculis animarum nostrarum constituti sumus,
apud Deum intercessor existat assiduus , vt eius sacratissimis meri-
tis , et precibus post hanc vitam ad sccietatem electorum Dei per-
uenire possimus . Ipso praestante , qui in Trinitate perfecta viuit ,
et regnar Deus per omnia secuh seculorum . Amen „ .

8. In amphssima operuni S. Martini Legionensis editione tom.A. Quaedam nota-
paL'.?. et seqq. extat hic sermo , editus iuxta exemplar ex auto-'^ ^'^/ "'■'^o"'
grapho descriptum , vt cetera S. Martini opera . Sermo centonanus
est , ex diuersis veterum particulis hinc inde assutis compactus :
qui vsus erat Martini Leeionensis , aliorumque Patrum . Quaedam,
vt vides , sunt ex Bi-aulionis praenotatione breuiori , seu genuina
operum Isidori , quaedam ex praenotatione vberiori , siue interpo-
lata, quaedam ex continuatione chronici Isidoriani, cuius auctorem
S Ildefonsum Lucas Tudensis asseruit . Nihil tamen Martinus de-
sumpsit , quod fabulam redoleat , siue quod in opera correctiora,
minusue interpolata inciderit , siue quod subacti iudicis acumine
vsus probatissima quaeque selegerit . Hoc certe colligere licet ,
ante Lucam episcopum Tudensem extitisse quaedam monumenta ,
quae in vitam S. Isidori inserta sunt , et quae ab ipso Luca multi
conficta existimant . De anno obitus S. Isidori error vetus est ,
vt ex vita S. Isidori apud Bollandianos colligitur : quem errorem se-
cutus videtur Martinus . Conier notam editoris .

postea eum floruisse vsque ad Sisenan- ret , et quatuordecim antequam Cintilla-

dum , et statim illum obiissc temporibus nus ; quod miramur , haud Henschenium

SuintiUani Era 660. nouem videlicet an- adnotasse . Nota editoris S. Martini .
nis antequam Siscnandus res^nare incipe-

(54 ISIDORIANA

C A P V T XI.

Sermo S. Marthu Legio7tensis In trjinslatione S. Isidori cttm notis *

S. Martino Legionensi doctrina caelitus Isidori ope itifusa .

Atii hispani seculo xiii. Isidori Liudes celebrant .

Prau.31. 81. I . „ ^ V ON timebit domui suae a frigoribus niuis : omnes enim

Piaim.^^. 8. domestici eius vestiti sunt duplicibus . Anno ab Incarnatione Do-

Matth i3 lo i^"'i'''i ft^i'6 millesimo centesimo quadragesimo septimo nuncius

summi Regis , videlicet Angelus,quem mittit Dominus in ciicuitu

J6i(/.8. 26. timentium eum , vnus ex eis, qui semper vident faciem Patris , qui

in caelis est , felici rumore nunciauit in curia summi Imperatoris,

qui imperat ventis, et mari , parari , vel potius reparari domum

s. Auguftinus Beati Isidori , Hispalensis quondam Metropolitani Episcopi , intra

f"'!"'*"""'" "'' muros vrbis Le^ionensis Relisiosorum Clericorum ordini, et inha-

loquitur . ^ °

bitationi. Quo rumore suscepto , venerabilis Pater Augustinus Ca-

tholicae Ecclesiae Doctor egregius, gratulabundus, et exultans , Do-

minum Isidorum inter Confessores praecipuum, nescio quid secum

meditantem , intuens , sic eum alloquitur : Quid est , reuerende fra-

Pfnim. 103. 2. tgi- ^ quod tecum voluis ? Numquid aliquid de Scripturis exponen-

Js<7;.34. 4. dis meditaris ? Sed in hac patria spirituum caelum, id est , Scriptu-

/cr.3i.34. ra, non cxtenditur , sicut pellis , sed plicatur , sicut liber : nec ple-

bes doctrina indigere cognoscis , quia hic impletur ilhid , quod

scriptum €st : Non docebit 'vir proximu?n suum : omnes enim cog-

nvscent me a minimo •vsque ad maiorem . Cum autem, vt vidctur,

de reoimine , et dispositioneEcclesiarum solicitus sis , tamen de ea,

Foitcft'jj?f- quae te spiritaUus , familiariusque contingit , decet , vt sohcite-

tiaUiii. ^.j^ _ Loquor autem de ea , quae intra muros vrbis Legionensis

thesaurum corporis tui continens , Religiosis Clericis praeparatur

inhabitanda „ .

Respondet Jst' 2. „ Ad hacc Dominus Isidorus , Solicitor , inquit , super hisj

sed praecipue de indumentis Deo seruieiitium in domo illa Cleri-

corum :

(i) Quare hic , ct sequens Sermo in sese vertat ( fortasse versat , seu vertit)

Tranblatione Isidori , de qua nec verbum in re omnino mir.nnda , cuius fidem penes

vUuin exhibent , ab Auctore praetitulcn- Lectoiem relinquinius . Ncta editoris

tur , haud facik suspiceris . Totus enim S, Martini .

doru.

s .

C A P V T XI. 5y

corum : rAm victui ipsorum iam necessaria ex magna parte parauij virsHsCanpn^cB-

et reliqua sufficienrius praeparabo ; sed terra illa non abundat ve- rumr.gaianun,.

stibus . Vplo autem , eos habentes victum,et vestitum iis conten- i.riVn. 6. «.

tos esse . Ad haec Pater Augustinus , Et ego , inquit , prouidebo

his filiis tuis indumenta . Legitur autem apud Salomonem de mu-

liere quadam , quod f7o?i timebit dvmui suae a frigoribus niuis , et ce- Proa. vii sup.

tera . De qua et ibidem subditur : Operata est linum ^ et lanam ■, ibid.v.i^.

Ad hunc eigo modum ego his fiiiis , et domesticis tuis vestem du-

plicem ex lino , ianaque contextam , superpellicium scilicet, et €&- ^oik contcxtm

pam , in quorum altero munditiam , in altero volo humilitatem in-

telligi i quod ex ipsarum quoque vestium colore , et apparatu potest

agnosci . Nam corporis munditia candorem habet, et nigredo vestis

humilitatem repraesentat . Nosti etiam , Beatissimam Virginem Ma~

trem Domini vtroque speciaiiter fuisse vestitam . Vnde et de ea

scriptum est : Gloria Libani data est ei : decor Carmeli , et Saron . f jn/.jj. 2.

Et ipsa de se ait : (^uia respexit Dofninus humilitatem anciilae s uae , Luc. i..iZ, .

In apparatu quoque harum vestium idem attenditur j nam vestis

linea multo labore, et difficultate perficituri non vsque adeo vestis

lanea . Ad hunc modum munditia corporis multo labore, multoque

conatu vtiliter habetur, et custoditur, vtpote cui resistit lex mem-

brorum , fbmes , et languor naturae, stimulus carnis, quem pati se

€tiam Apostolus confitetur , praua,et fluxa consuetudo , exterlcx 2. Cor.iz. j.

alienae cutis illectbrosa tentatio , interior hostis incentiua suo--

D

gestio „ .

3. „ De lino autem planum est , quia primum a terra auelli- Lino TT^unditfa
tur , dcinde in fasciculos colligatur , in lacum demittitur , ad solem "'"■'■'* des^rjnn^.
exiccatur, quisquiliis, et stupa emundarur, per colum in fila redi-'"'^*
gitur,in glomos complicatur , in telam extenditur , et contexitur,
tandem inciditur, et insiiitur, et sic superpeilicium aptatur . Linum
*ftim::.de term oritur, per quod candcns decor munditiae, et cor-
poralis, at<|ue spiritalis castitas designatur . Linum ergo primum
a terra auellitur, quia quicumque causa timoris, et amoris Dei munr
ditiam castitatis habere desiderat , necesse est , vt primum terrenam-,
ac secularem conuersationem deserat , seque ipsum societati reli-
giosorum virorum coniungat . Congruum est etiam inde corpora-
liter quisque recedcre , vbi se meminit vitiis deseruisse . Plerumque fouc cjiem^ut
cnim dum mutatur locus , mutatur «ciam mentis affectus .. Deiijde '"''^''f''*
l^om.I. l

66 I S I D O R I A N A

liniim in fascisculos colligatur , quia oportet illum , qui prius car-
naliter viuendo per illicitos actus defluebat , vt vinculo diuinae ca-
ritatis obstrictus stsQ intra sui cordis hospitium recolligat . Linum
post haec in lacum demittitur . Per lacum , quia semper est in
Forte tn laca . imo , compunctio cordis figuratur \ quia sicut linum in lacum
mundatur,et abluitur , ita peccator in lacrimis compunctionis, quae
cum protundo gemitu pectoris oriuntur , a peccatis,et vitiis mun-
datur , atque abluitur . Deinde ad solem exiccatur . Deus est verus
sol iasdtiae , a cuius calore nemo se potest abscondere , scilicet
ab eius cojnitione . Calore iqitur aeterni solis exiccatur in homi-
ne illicitus humor Hbidinis j quia iUius succensus cognitione , ac
feruore caritatis , statim recedit ab intentione praui operis . Mun-
datur etiam linum ab stupa , et quisquiliis •, quia quiHbet conuer-
sus per poenitentiam mundatur ab iUicitis , et superuacuis actio-
nibus . Linum item per coHun in fila redigitur . CoHim gestatur
in sinistra, fusum vero in dexterarct sicut descendunt fila de colo,
sic omnes actus serui Dei de Praclati sui pendent arbitrio , it^a vt
nihil ei agere Hceat sine iUius consiHo . Deinde in glomos compH-
catur i quia sub imperio sui Praepositi restringitur . Post haec in
telam extenditur , et contexitur , dum, iubente Praelato , foris , et intus
discurrendo , bona, quae potest, operatur . Tela tandem inciditur,
et insuitur,dum seruus Dei perfecte mundum contemnit, visibiHa
despicit, seque ipsum in contemplatione sui Creatoris introrsus re-
coUIgit •, quasi iam a tumultu praesentis secuH inciditur , et aeter-
nae patriae ciuibus mente , et desiderio insuitur, hoc est , innecti-
tur , vt dulcedinem caelestis regni, quam perfecte nondum potest,
saltem suspirando degustet •, et sic superpeUicium totius mundi-
tiae> et honestatis aptatur, quia iam societati perfectorum idoneus
efficitur „ .
Ur.ea , et r.tjra 4« >5 ^^'^ P^^ ^61 gratiam , fratres , superpeUicium habetis j
vtsth humiuta- ^^ tamen ouina capa adhuc indigetis . Lanea, et nigra vestis hu-
crn. tndicat . y[{{[[i^x.Qm insinuat reHgtosae conuersattonis . Lana igitur primum
tondetur ,deinde mundatur, et abluitur , colo suspenditur , in fila
redigitur, texitur,et insuitur , et sic capa perficitur . In lana Dei
dona ostenduntur , quae nobis a Deo in praesenti vita tribuun-
tur . Lana ergo tondetur , cum propter Deum terrena substantia
abiicitur . Laiia quasi mundaturjCt abluitur , cum largitione elee-

. nnonicoram

C A P V T XI. 67

mosynarum homo a peccatis inundatiir . Vnde illud : Date (?/ff-i,-c..t,. ^r.
mosynam ^ et ecce omnia munda sunt <vobis . Colo lana suspendi-
tur 5 dum summa vigilantia attenditur, ne aliquid causa iactantiae,
vel inanis gloriae amore tribuatur . In fila redigitur , cum discrete
eleemosyna largitur . Lana contexiturj quando operibus misericor-
diae studiose insistitur. Tela praeciditur , cum iam voluntas ha-
bendi ab animo perfecte excluditur. Tandem insuitur 5 cum iam
quilibet conuersus de actiua vita conscendens , relictis omnibus ,
vitae contemplatiuae inseritur, atque coniungimr , et sic regularis
capa perficitur , dum sibi a Deo per bonam operationem indumeu-
tum aeternae gloriae promeretur „ .

5. 5, Iterum bearissimus Augustinus Sanctum alloquitur Isido- Ca
rum,dicens : Reuerende frater , ecce omnes domesticos tuos , sicut ^''.';"''"''""' "-
promisi , duplicibus indumentis vestiui . Non ergo timeas vltra^''"*
domui tuae a niueis frigoribus , dum omnes domestici tui vestiti
sunt duplicibus . Primum eis aptaui superpellicium , quo significa-
tur munditia mentis,et corporis ■-, deinde capam ouina lana con-
textam , in qua ostenditur innocentia vitae , et humilitas conuer-
sationis . Tu igitur , venerande frater Isidore , eis vic tualia suffi-
cienter adquire , vt dum vestibus abundant , sine indigentia Deo
possint seruire . Tibi etiam competit eos monere , dum es prae-
sens spiritu , et corpore , vt regulam sibi a me institutam cum
omni deuotione studcant implere . Praedica etiam illis, vt studiose
spiritalibus inhaereant officiis , ne, quod absit , terrenis delectati
bonis , omnino careant aeternis . Ad haec noster Patronus Sanctus
Isidorus : 0 reuerentissime Pater Augustine , sic te decet eos hor-
tari , bene viuere. Omnipotenti Deo referimus actiones gratiarumj
qui te constituit Doctorem Sanctarum Ecclesiarum „ .

6. „ Ecce , fratres carissimi, per Dei oratiam a Beato Aususti- t, ,■ • ■

\ . . . ^ . ^ . >5 lUnr.ddtid intcr'

no sumcienter estis instructi , et regularibus vestimentis , videlicet /?« extemnerc
superpeliicio , et capa , dupliciter induti . In superpellicio , sicut ^^*""''"''^^'*'"''
iam supradictum est, munditia mentis,et corporis designatur . Ca-
uete igitur , fratres , ne subter superpellicium damnabilis lateat for-
nicatio . Mihi credite -, superpellicio non induitur , quisquis forni-
catione poUuicur . Quid prodcst foris ante ociilos hominum super-
pcllicium ostendere aqua abhitum , et intus ante oculos Dei por-.
tare corpus fornicatione pullutum'? Aut quid prodes: foris in coii'

I 2

^S ISIDORIANA

spectu hominum demonstrare munditlam vestis , et occultare in-

Hebr.^. 13. trinsecus immunditiam fornicationis ? Nihil ceiatur ante Deum :
videt occulta , qui tecit abseondita . Omnia nuda,et aperta sunt

Biatth^.z7. oculis eius . Vos igitur moneo , dilectissimi , ne velitis esse sepul-

chra dealbata , quae foris quidem apparent hominibus speciosa ,

intus autem plena sunt ossibus mortuorum , et vermibus , atque

ohini spurcitia „ .

ReVgiosu; si~ j. „ Capa cx bna contexttur ouis, et ideo humiliratem signr-

muator "P"^ ^Q^i rehi^iosae conuersationis . Isitur , carissimi , scllerter praeui-
dete , ne hipus lateat s-ab ouina pelle . Vmde Dominus in Euan-

Uid- 7. 15, gelio : Attendite a falsis Prophetis , qni "jeniunt ad vos in Hjestimen-
tis ottium , intrinsecus autem sunt lupi rapaces . Lupus latet sub
pelle ouina , quando sub habitu regularis vitae latet simulatio ,
discordia , atque inuidia . Sub pelle etiam ouina lupus latet , cum
quilibet simulator sub specie religionis proximis suis nocet . Lu-
pus rapax est intrinsecus , qui , extcrins innocentiam simulando ,
non cessat , detrahendo , murmurando , susurrando , comedere
carncs proximorum suorum in occulto . Habitum ergo religionis,
fratres , quem praetenditis sf/ecie , bonis operibus imiplete . Non
quaeratis aliud essQ in occulto , et aliud in publico . Concordet
animus interius cum religiosis vestibus . Concordet vita cum lin-

tJT!fn.6.B- gua . Sanctus est habitus ; sanctus sit animus . Sancta sunt vesti"
menta , sancra sint opera vestra . Habentes igitur , dilectissimi ,
victum , et vestitum , his contenti estote , et nuUum apud vos reti"
neatis proprium . Proculdubio ipse facit furtum , qui in commune
habet omnia cum ceteris fratribus , et apud se aliquid habet
absconditum . Omnia in commune cum ceteris fratribus posside-
re , et apud se aliud abscondere quid est aiiud , nisi post mor-
tem seipsum poenis tradere ? Qui in commune habet cum cete-
ris fratribus victum,et vestitun"» , et aliud retinet absconditum, quid
est ahud , qiram manifestum furtum ? Ergo , frarres carissimi , di»
nitias contemnite , paupertatem diligite , terrena despicite , cae-
lestia desiderate . Nihil superfluum quaeratis , nihil apud vos re-
tineatis, nihil abscondatis , si ad communem societatem electorum
Dei peruenire desideratrs . Ad quam vos perducere dignetur ille ,
•€[ui in Trinitate perfecta viuit , et regnat Deus per omnia secula
seculorum , Amen „ ..

C A P V T XI. 69

8. Seqiiltur tom.4. operum S. Martini pag.52. Sermo secun- simnis semf
dus in translatione S. Isfdori . Sed quum nihil aliud contineat , nisi ''"'''^'«'"' •
idem colloquium inter S. Augustinum , et S. Isidorum , iisdem ,

et simiiibus allegoriis exornatum , operae pretium non est eum
describere . Martinus vero Acta traRslationis non attingit , quia,
quum eo tempore , vt credere aequum est , in ecclesia Legionensi
legerentur insa Acta genuina , in lectiones distincta , superfluum
erat eandem historiam sermone , siue homilia explicare. Neque
vero necesse est , vt credamus , coUoquium , quod Martinus nar-
ratjinter S. Augustinum, et S. Isidorum vere ita accidisse : potuit
enim Martinus,vt sermoni suo arguraentum iucundum quaereret ,
hunc quasi apologum excogitare .

9. Antequam vero a S. Martino recedamus , iuuat referre , s.Manrr.a

,. .,,• j ^ T • I schntin infur,'

qua ratone ex rudi , et liluerato repente , deprecatore Isidoro, ^.^^^ . ^_,^^^
iiictus luerit doctissimus . Vitam S. Martini scripsit Lucas diacontts tore S.isidero .
Legionensis , postea episcopus Tudensis , in eo opere , quod inscri-
bitur, De miractdis S. Isidori . Ea extat tom.i. operum S. Martinis
in caius cap.r. sic legimus : Eodem temoore venera,hiUs 'vitae MaV'
tir.us presbyter , cafionicus eiusdem monasterii , quem paulo ante su-
; ferius memoraui , intellectu scripturarum interno fere idiota , sed
njirtutum operibus sapientissime florehat insignis . Hic ^quamuis esset
ecclesiasticis ojjiciis doctus ., et ., vt dictutn est , intermun scripturarum
non caperet intellectum , tamquam ille , qui grammaticorum scholas
•unquam minime frequentauerat , tamen inerat ( ms- inhierat ) ei
intelligendi sacras scripturas summum desiderium , et orationibus 5
et ieinniis insistehat , seruiens Domino die , ac nocte in spiritu ve-
ritatis . Sed dum nocte quadam perui(^il orationi insisteret , appa^
ruit ei beatus doctor Isidorus , ferenr paruulum libnim in manibas ,
et dixit illi : Accipe hunc , dilecte mi , et comede : et dabit tibi Do-
minus sacrarum scientiam scripturarum , quia fdelis , et iustus in-
uentus es in dumo eius . Obtinul etiam a Domino lesu Christo ,
•vt accipias , quidquid a deo petieris : et eris consocius miraculorum ,
quae Dominus per me in hac ecclesia operatur . Ego sum Isidorus
huius loci patronus , et ea ^ quae te Spiritns Sanctus docuerit , stur
debis in gloriam Christi nominis propinare .

ic. Addam , quae Lucas Tudensis cap. 12. narrat de eodem Taiuiae ccra^
Maitino Legiouensi : Quum in scribendo manuum , et brachiorum

tne

recensenlur

70 I S I D O R 1 A N A

suorum poitdus sustinere non posset , fecit ^ ad quamdam trabem
VI sublimi colligari funes , quos pey scapulas , et brachia ducens ,
quodammodo suspensus imbeciUis corporis pojidus leuius tolerabat ,
et sic in tabulis ceratis scribens , tradebat scriptoribus , qui ab eo
rcs. cepiHata . dictata , 'vel compilata scrioebant y transferentes in pergamena . Ex quo
arguo , hoc exemplar sic in pergamenis descriptum in editione
operum vocari autographum . Hinc etiam liquet , vsum tabularum
ceratarum ad secuhun xiii. in Hispania perseuerasse . In Actis Aca-
demiae Barcinonensis cap. 2. pag.305. mentionem huius vsus post
seculum x. non facile inueniri inrtuitur .
Aiiunut u>io- II. Ideni Lucas Tudensis cap. 1 5 . refert , Petrum virum admo-
'■""''''"'■'"■""'■• dum Hteratum , et probum , decanum Legionensem , qui precibus
S. Martini ,intercedente S. Isidoro , febri quartana Hberarus fuerat ,
et postea Compostellanam rexii ecclesiam , edidisse rhetoricis colori'
bus praeclaram homiliam , in qua Christi confessorem Isidorum laude
celebri extulit gloriose . Eam nancisci non potui , vt huic loco in-
sererem . Riscus iom.3 5. Hisp.sacr. pag.^yy. seqq. agit de hoc Petro
Munionis, siue Mufioz , quein ait episcopum Legionensem fuisse
ab anno 1205. ad 1207., inde ad sedemCompostellanam transla-
tum . Ex codem Luca Tudensi in prologo laudat Riscus pag.279.
duos aUos doctrina excellentes viros , Martinum decanum Legio-
nensem , et Veremundum archidiaconum , qui versus in S. Isidori
laudem scripserunt, et eodem seculo xm. floruisse videntur .

c A p V T xn.

Continuatio Chronicorum B. Isidori Archiepiscopi Hispaleusis , per
B. Ildephonsum archiepiscopum 'toletanum , -vt a Luca 'Tudensi
asseritur , composita : in qua nonnulla fabulosa de S. Isidoro smit
admixta . Notae ad hanc Continuationem . Monitum ex editione
Patrum Toletanorum .

jnitium o sist- !• ^5 V^ uoniam praeclarus doctor Isidorus aetates mundijetquo-

nando. ^^ ruiTidam Imperatorum , ct Rcgum historias ab exordio

mundi vsque ad tempus Sisenandi Regis Gothorum dooili compen-

dio patefecit, nos a tempore, quo ipse desiit , sumamus principium,

ne praesentium heroum memoria a futurorum mentibus diluatur .

C A P V T XII. 71

2. „ Era DCLxxi. aniio imperii Heraclii decimo octauo nost Suin- ^'^f'"""?"* '««-
tilanum Regem Sisenandus regnat annis tribus.Iste synoda bpisco-

porum egit , patiens f uit , regulis catholicis orthodoxis stetit . Toleti
finiuit vitam „ .

3. „ Era DCLxxiv. anno imperii Heraclii vigesimo primo Chin- ChwtUanianno

.1 . /-> 1 1 -r- 1 • \~ • • _•.. VI. obiisse hic

tilanus regnum accepit . Synoda plura Toleti cum tpiscopis egit, ^i^itur u.dorus

ct subditum regnum in fide catholica firmauit . Regnauit annos

quinque , menses quatuor . Anno sexto regni Chintilani doctor ,

et iegislator Hispaniarum Isidorus stans in Ecclesia , peracto sqx- tiogiumh'd»n.

mone ad populiim, et expandens manum ad caelum,ac benedicens

omnibus , Deo sibi hactenus traditum gregem commendans , teli-

cissimo somno obdormiuit in Domino , senio sanctissimo decora-

tus . Extitit quippe spiritu prophetiae clarus,in eleemosynis largus,

hospitalitate praecipuus , corde serenus, in sententia verax , in iudi-

cio iustusjin praedicatione assiduus, in exhortatione laetus , in lu-

crandis Deo animabus studiosus , in expositione Scripturarum cau-

tus , in consilio prouidus , in habitu humilis , in mensa sobrius , in

oratione deuotus , honestate praeclarus, semper pro Ecclesia, ac ve-

ritatis defensione mori pronus , et in omni bonitate conspicuus .

Praeterea pater extitit clericorum , doctor, et sustentator monacho-

rum , ac monialium , consolator moerentium , tutamen pupillorum j

ac viduarum , leuamen oppressorum , defensor ciuium , attritor su-

perborum , persecutor , et malleus haereticorum . Rexit Archipraesu-

latum Hispalensis Ecclesiae quadraginta annis, diuersis fulgens mi-

raculorum signis, primatiae dignitate florens, et Romani Papae in

Hispaniis vices gerens . Sacerdotibus , Regibus , et populis diuinas,

et humanas leges tradidit , et Romano Antistiti humiliter obedire

praecepit . Nolentibus obedire, maledictionem intulit, et eos a fide-

lium conortio separauit . Multis librorum voluminibus Christi Ec-

clesiam informauit, et in pace quieuit era dclxxx. Toletum ad sy-

nodum Episcopos conuocauit , et ore prophetico eis sui obitus

diem , et Hispaniis ventura praedixit .

Sidus honestatis ^ lux morum , sol probitatis ,
Haec ait in synodo Toleti vir sacer ille

ISIDORVS y per quem floruit alma fides ,
Si seruaueritis , quae 'uobis praecipiuntur ,

-72 I S I D O R I A ivj A

-''■ ■ Sernabit Christus ijus in amore suo .

-r^:. "f rErumentum dabit , ac oleiim , dabit optima quaeqne ,
. :r:k'Si:^ra mente complaceatis ei ,
Si neglexeritis ea , non impune feretis ,
Cum Wecte praua puniat acta Deus .
Inde cade-fif . Gothi bellis , et barbarus hostis
Vos premet iymumera clade , timore :,fame .
tunc conu4rtimini , tunc crimina plangite vestra ,

Et statim Dominus auxiliator erit .
Gloria maior erit 'vobis : et gratia Christl
Extollet Gothos vberiore bono .

gesta tstdori ^. ^, De gestls clus hacc iiiter Regiim actus annotauimus , quia

ipse de praeclara Regum Gothorum stirpe , patre Seueriano Cartha-

ginensi duce,extitic procreatus. Post transitum autem eius mense

rheodhci; ^f- vno Rex Cathohcus Chintilianus Toleti decessit , bono fine per-

*u/flV ^""^ ^'■"'"^^"^ • Successit beatissimo doctori Isidoro Theodisclus, naticne

Graecus , varietate linguarum doctus, exterius locutione nitidus , in-

terius autem,vt exitus demonstrauit, sub ouina pelle lupus vora-

cissimus. Nam Hbros quosdam de naturis rerum , et arte medici-

nae , necnon et de arte notoria , quos pater Isidorus facundo stilo

composuerat , et nedum ad publicum venerant ,in odium fidei cor-

■ rupit , resecans vera , et inserens falsn : atque per quemdam Arabum,

nomine Auicennam , de Latino in Arabicum transtulit. Hic in his ,

et aliis pluribus infidelis inuentus , et erroneus m articulis {\d<ii com-

probatiis, per.Synodum ab Archiepiscopali dignitate degradatus est.

^'-'•r, •Asserebat enim,dominum nostrum lesum Christum cum Patrcjet Spi^

ritu sancto hoh ^sse vnum Deum , sed potius adoptiuum . Hic ,

vt dictum est,priuacus honore sacerdotii ad Arabes transiit , ef se-

ctae pseudo-prophetae Mahometi adhaesit,et plura docuit detestan-

da sub imperatore Heraclio . Tunc temporis dignitas primatiae

translata est ad Ecclesiam Toletanam „ .

eonfcTum Ma~ 5. Jta pergic huius Continuationis supposititius auctor,vel in-

hcnet, nii H,- fgj.Dolator , muita narrans , quae non solum anciquis monumentis

innixa nonsunt,sed iJlis etiam sunt contrana. Aadit lcngioriser-

mone Mahometi historiam mendaciis ccntextam : de quo haec con-

fingit: VerumtameniVt Jertur , diabolus tramjigurans se in angeium

lucis 5

C A P V T XII, 7^

lucis , quaedam ei praedicebat futura . V»de est^vt in exordio suae
subdolae praedicationis adiret Hispaniam , et Cordubae suae perditio»
nis sectam doceret . Dicebat enim , lesum Christum Dominum de "uir'
gine esse natum operatiove Spiritus Sancti , non tamen esse deum .
Quod qtuim beatissimo patri Isidoro nunciatum fuisset , qui tunc re-
uertebatur a Romana curia , confestim misit ministros , qui capcrenS
eum . Sed diabolus Mahumeto apparuit , et quam citius fugeret , im-
perauit . Mahumetus autem post fugam in Africam , et Arabiam in^
numerabiles plehes seduxit etc.

6. Ad eram dclxxxii. de Chindasuintho, Hispanlae rege , sic re- '{"f-mdeThce-
fert : Libros Satictorum Patrum diligenter fecit perquiri , et instituta '"'" '

B. Isidori firmiter obseruari . Hic perjidum Theodisclum Hispalen^
sem episcopum synodali sententia exulauit , et dignitatem primatiae
transtulit ad ecclesiam 'Toletanam .

7. Lucas Tudensis chronico Isidori vberiori , quam quod 2^e-Continaatio in.
nuinum chronicon cius est , hanc continuationem Ildefonsi no- '*'"■'"''''"' •
mine attexuit : siue ipse additiones ad Chrcnicon Isidori,et totam

hanc continuationem confinxerit, vt nonnulli putant,siue saltem
quaedam Chronico Isidori adiecerit , et Continuationem Ildetbnsi
interpolauerit,siue,quod aequius est credere , Chronicon, et con-
tinuationem, ita iam ab aliquo antiquiori ampliata , et interpolata ,
incaute pro genuinis acceperit . Bayerius in not. ad bibl. vet. hisp.
ISiic. Antonii 1. 5. n. 325. testatur , in Escurialensi codice h"t. b.
plut. I. num. 9. opus extare hoc mw\o -.Beati lldefonsi Archiepisco-
pi T^oletani continuatio Historiae gothorum a tetnporibus Sisenandi
ad Reccesuinthum .

8. Huius codicis quaenam sit vetustas, expendendum esser , nc /y<./i,n.-w rW
videndum,num cum continuatione , a Luca Tudensi edita , con~ "''"" tsidort
sentiat . Rodericus Toletanus , qui Lucae Tudensis aequalis fi,ff ^ '■«"''""°"-''' •
refert , Ildefonsum scripsisse gothorum tempora a quinto anno Suin-

thilae vsque adoctauum decimumReccesuinthi annum : cuius verba
cap. seq. proferam . Hoc certe arguit , Lucam Tudensem totiusCon-
tinuationis , quam sub Ildefonsi nomine edidit , auctorem non esse
vt Laurentius de Padilla aflirmat in vita S. Isidori inter vitas San-
ctorum Hispaniae . Producendum a nobis est monitum clarissimi
editoris PP. Tolet. t. i. ad Continuationem S. Ildefonsi, quae ex
t.4. Hisp. illustr. recusa ibi est inter opera S. Ildefonsi suppositiiia .
Tom.I. K

74 I S I D O R I A N A

BcLueaTuden. g. Lucjs •Titde?jsis Episcopus , qui tussu Bere7J?ariae ReQtnae

iidicanJum. ^«'^^"'^^« miwdi scrtbere aggressus est saecuto \in. ^, prtmus fuit ^ qui

illius operis quasi fundamenta iacturus j post chronicon ah Isidoro

scriptum vsque ad Sisehuti regnum , fjohis ohtrusit praesentem prose-

cutionem Chronicorum , tamquatn ah Ildephonso 'Toletano praesule

compositam , cuius operis nulLi anterior extabat memoria . Vnde Tu-

densis illud hauserit , incertum est . Sunt , qui cum Laurentio de Pa-

dilla putant ^ totum id -, quod suh Ildephonsi nomine ijenditauit ^fuis-

se ah illo co?ifictum . A nohis tjunquam itnpetrahunt , i/t de viro

probo temere cogitemus \ mirari tamen satis non possumus tantam

viri crediditatem^qui tot fahularum portenta no7J viderit , quihus

haec historiae pars tota contexta est . Ouare iam nullus est histori-

cus , qui eam velut commentum putidum non despiciat , indignum

prorsus , quod S. lldephonsi aliquando existitnatum sit .

fabuXaAeTheo- 10. Inter alia quamvlurima , S. Isidorum sedem Hispalensem

'" """""^'^' tamquam Primatem ohtinuisse diserte asserit mendacissimus consarci-

nator nugarum , Theodisclum quemdam introducens illius successorem-,

nulli hactenus antea notum , nec vllis Praesulum catalogis adscriptiim.^

oh apostasiae crimina dignitate depositum , exulantemque : qiia occa-

siona primatialem dignitatem ad Ecclesiam Toletanam translatam

cotnmentatur .

„.!•""'«" "' II' titiic fahulae aliam non minus ineptam attexuit de Mahu-

r:nn commen- mctis tmpH prophctae aducntu in Hispaniam , eiusque Corduhae prae-

thms . dicatione instituta j quem fingit de reditu M. Isidori ex Vrbe ad-

monitum a diaholo aufuojsse , atque ea ratiotje -uincula , carceres j

poefjasque iam ab Isidoro indictas euasisse .

chTor.oiogia-i i 2 , (^uis hacc lcgat , qui historiam ijeratn infamis Prophetae^eius-

eentrariut , ' f L / • 1 • • • • i

que 'uitae cnronoiogiam obseruauerit .quin tsta portenta non rtdeat ^

ac miretur^ homines fuisse ^ qui tot insulsis anilihus Jabulis njel fm-

gendis , •vel narratjdis delectarentur ?

/lae fnhui<ie U- 1 3 . Haec vsl leuiter indicata sans sint ad huius monumenti

utanda"" ""' f^^^^'-^'^'^ suade-idam , atqne ah Ildephonso nostro illius inuidiam

ahlegandam . Qui plura velit , consulat D. Nicolaitm Antonium in

S. Isidoro , et lldcpho-Tso , 'vhi has fahulas difuse insequitur : tiim

P.Florez. i'J tomo). Hispaniae Sacrae,et alihi^vhi de Primatis di-

gnitate S. Ecclesi.ie Toletanae verha facit .

editio Scotti . 14. N.OS interea eius editiofiem repraesentamus ad exemplar

C A P V T XII. 75

editionts factae a Trar;cisco Scotto i?ita?n.2. Hispaniae illustratae i
qui eam ex 'Tudensi tratiscriysit cum hoc eocism titulo , queni frae^
jigimus .

15. Qnaedam etlam sunt, quae ex hac continnatione S. Mar- ■''^'"■fiVasifc;*-
tinus Le^ionensis in suum sermonem de transitu S. Ijidori transtu- ''1"^'^ irg^rat

P ... . , ... . . Lontinuationcm

Iit 5 vt fere tota illa penodus , Extitit quippe spiritu pruphetiae cla-
rus etc. Omittit autem verba , sustentator mo-iachorum , ac munia~
lium : ac fortas^^e in aliqnam continuationem niinus inrerpclatam
incidit . Hoc Isidori clogium partim descripsit etiarn Constantinus
Caietanus ioc. cit. pag. 15. ex Clironicis Liicae , Diaconi Tudensis,
vt ait : sed diaconum Legioncnsem primum , ac deinde episcopum
Tudensem debuit vocare .

16. lam figmenta , quae in Continuatione supposititia Ildefonsi Confinunf.o-
referuntur , hise explodit Nic. Antonius in bibl. vet. hisp. , vbi de "'" '""''i-'"''"'"-
Isidoro - Ildefonsoque agit : iter vero Mahometi in Hispaniam adeo

prolixe refutat , vt 'uel Fabium 'valeant delassare , quod Bayerius
annotauit ; ea fabula cap. 25. breuiter a nobis explodetur . Plura
etiam disserit de corruptis , vt fingitur, ab Auicena S. Isidori ope-
ribus , et de Theodiscli apostasia:de quibus nos infra. Florezius
tom. 9. pag. 212. seq. demonstrat , Isidoro Honoratum successisse
a dle 12. maii ^■^^. ad diem 12. nouembris 641. , vt ar?uitur
ex inscriptione sepulcrali Honorati , quam accurate describit . In ca-
talogo Aemilianensi post Honoratum collocatur Antonius , neque
Theodiscli nomen comparet, quamuis Ejiiphanii intrusi nomen non
desit . Hunc catalogum capit. 24. proferam . Quum autem Ildefon-
sus anno 18. Reccesuinthi regis decesserit , manifestum est , eum
non potuisse continuationem Chronici perducere ad obicum vsqne
ipsius Reccesuinthi, vt apnd Lucam Tudensem legitur . Hac ex par-
te narratio Rodcrici Toletani stare posset,qui Ildefonsum renipo-
ra gothornm scripsisse a quinto anno Suinthilae vsqne ad octaunm
decimnm Reccesuinthi affirmauit . Mirum certe non €St,quod per
tot bellorum , et ignorantiae in Hispania secnla in historiam no-
stram multae fabulae irrepserint : ( in cuius vero gentis historiis
id non accidit? ) tamen non satis inteIligitur,.quo pacto viri do-
cti,vt Lncas Tudensis , aliique huiusmodi fabellis anihbus fidem
praesriterint . Postqnam autem ciusmodi commenta ab eis accepta,
ad aliosque ex corum manibus transmissa sunt, facilius mahim ser-

K 2

7<5 I S I D O R I A N A

pere coepit , et non solum in aliis lihris , sed etiam in liturgicis
locus fjgmentis datus est , quae falsorura chronicorum architecti
seculo XVI. exeuntCjet sequenti auidissime arripuerunt.

C A P V T XIII.

Vifa S. Isidori a Bolla?idia?us edita afi aiictorem haheat Lucam
Tudensem . Ea vita ad appendices reiecta , defenditur Lucas Tu-
densis contra -nonnullos , qui eum in Chronicis , et Isidorianis re-
bus tnulta finxisse co}itendunt . Auctvr libri De miraculis S. Isi-
dori quisnam fuerit .

Vita s.i,:jon i_ iT ropositum mihi fuerat hoc loco vitam S.Isidorirecuderejquam

a Bollaniliaiiis .... •T.nf-- a c

tdira non omi,;. V^^^^^^^ doctissimo commentario Bollandiani inter Acta Sanctorum
TJo jjraftcrmit-- ad diem 4. aprilis retulerunt . Scd quum non parum vitae eius
methodus nostrorum ProIegomcn&;n ordinem interturbaret, et aUun-
de gesta,quae in ea enarrantur, idonee ex alia vita breuiori cap.
seq. producenda supplcri possint , commodius visum fuit vitam
a Bollandianis illustratam cum vberiori historia translationis, et nar-
ratione quorumdam miraculorum ad appendices reiicere . Neque
cnim ea omnino praetermitti a nobis debet , quum Zaccaria ad suae
intentatae editionis prole^omena masnum subsidium in hac vita ,
et Bollandianorum commentario collocasse videatur .
eius vitae ijiits- 2. luterea haec duo a nobis inuestiganda sunt,quisnam eius
■ vitae auctor fuerit, et an Lucas Tudensis,qui vulgo auctor cense-
tur, architectus fibularum fuerit, quae in Isidori Acta irrepserunt.
Nic. Antonius, quum exemplar vitae S. Isidori ad BoIIandianos mi-
sit, censuit, auctorem vitae non qssq Lucam Tudensem , multisque
rationibus id persuadere conatus est,vt in praeuio Bollandianorum
commentario legitur . Hi non inuiti opinioni Nic. Antonii adhaese-
runt i sed quum rationes Nic. Antonii in eo maxime niterentur,
quod stilus Chronici LucaeTudensis, et Vitae Isidori diuersus esset,
ac multa inter se contraria in vtroqiie hoc opere comm.emoraren-
tur, obseruarunt Bollandiani, posse aliquem , qui eundem auctoiem
vtriusque operis assereret, opponere , vitam S. Isidori a Luca adhuc
diacono m Coenobio Legionensi S. Isidori conscriptam fuisse ^ Cliro-

Tiam auctor .

C A P V T XIII. 77

nlcon vero , et alla opera ab eodem iam seniore episcopo Tudensi j
ac maturiori iudiclo .

3. Haec NIc. Antonius 1.8. Biblloth. vet. hlsp. n. 6S. quum e\- em Lucas t«-
pendlsset , ludlclum quodammodo cohlbult : Mimc j-/j-/(?5inqult , et do- "-'"^'^ •
ctlssimorum homhium sententiam non improbo : potuisse hanc dijfe-
rentiam aetatis matiirioris , aut prouectioris 'uarietate excusari ; non
adeo tamen , njt episcopus iam 'Tudensis Chrcnicon Lucas , quod aiunty
scripserit , qui diaconum se ad Berengariam id mittens nuncupauit .
Addit Nic. AntonluSjVlx slbi dubium esse,quln vnus.Idemque au-
ctor slt vitae S. IsIdori,et Hlstoriae translatlonis S. Isidorl episcopl,
quae in codice suo Toletano annexa est vltae : adeo vt nulllus ho-
rum operum , aut vtriusque laus Tudensi sit consignanda . De hi-
storia translatlonls cap. 8. dlximus;quae certe Luca Tudensi anti-
quior est,etab auctore translatlonl tere aequall conscripta , quam-
uis postea , vt huiusmodi in monumentis accidere solet , interpola-
ta fuerit,vt est in eo ms. ToIetano,ex tradltlonlbus sciHcet scrlptis,
aut documentls , quae multis communla erant, adeoque a diuersls
scrlptoribus In suls operlbus transcrlbi, aut compiliul poterant . Lu-
cas inChronico, quod certo ab ipso scriptum constat, translatlonls
quoque memlalt,et dluersum qulddam narrat : quum enlm Acta
reterant, S. Isidorum solo Albito episcopo apparulsse , deinde Albi-
tum Ordonio eplscopo reuelationem deslgnasse , Lucas conrra alt :
^unc apparuit ambobus episcopis orantibus Christi cotifessor Isidorus,
et ostendit eis sui corporis locum .

4. De auctore vero vltae slmlle iudicium profero , allum e\.\m aiias potias .
fulsse a Luca Tudensi , ac prorsus dluersum ab auctore contlnua-
tionis Chronici Isldorlani , nonilne Ildefonsl a Luca Tudensi cum
ahls chronicls collectae . Consentlunt II,quI mss. codIces,In qulbus
vlta Isldori continetur, Inspexerunt , auctorls nomen non exprlmi .
Bollandiani inscrlbunt , Vita S. Isidori , auctore Canonico Regulari
coenobii Legionensis S. Isidori . Nullus allus profertur auctor eorum
temporum,qui vitam vllam S. Isldori a Luca Tudensl composltam
testetur . (^)ald ergo est causae , cur Lucam auctorem vltae creda-
mus?Ostendi cap. 4. ,pkn-a esse verba , et sententias , quae in hac
vlta,et in sermone Martini Leoionensis , qui Luca Tudensi antl-
qnior fuiCjCodem contextu cxprimnntur : et quae potlus Martinus
ex vica , quam auctor vitae ex Martino videtur deprompsisse .

78 I S I D O R I A N A

rationes. 5. Quiim autem quaedam diuersa narrentur a Luca Tudensi

in praefatione ad syllogen chronicorum , et ab auctore vitae Isido-
ri , hunc ab illo distinguere oportet . Neque permouere nos de-
bet Bollandianorum ratio,quod potuit Lacas sententiam mutare.
Nam siue ante chronicon Lucam vitam S. Isidori scripsisse finga-
mus , siue post chronicon,de quo minime sibi constant , qui chro-
nicon , vitam , et translationem S. Isidori eidem Lucae tribuunt ,
si de facti alicuius veritate dubitauit , aut opinionem aliam assum-
psit , debuit hoc ipsum aduertere , quum ad sententiam retractan-
dani deuentum fuit . In praefatione ad chronica matrem S. Isidori
Theodoram appellauit : haec eadem in vita dicitur Turtura . Cur si
idem est vtriusque operis auctor, diuerso eam nuncupat nomine ,
aut non indicat rationem , cur aliam tenuerit sententiam ?
lucas non est 6. Extat quidcm fabula de Mahometi in Hispania praedicatio-

nurtor Conti-y^Q j.^,^ j,^ yjj^ Isidori,quam in continuatione chronici Isidoriani,

nuntionii Chro- . ,,,,-. t • !• 1 • • 1 c t

/?iv;/<,Vor/a«/. "on^ir^e Ildefonsi a Luca mter alus histonas relata . Sed praeter-
quam quod longe plura hac de re in vita Isidori narrantur , quae
in continuatione chronici Isidoriani non reperiuntur, minime con-
stat , Lucam eius continuationis , aut interpolationis auctorem esse .
Ildefonsum Isidori chronico , siue historiae gothorum supplemen-
tum aliquod adiecisse cap. super. innui . In vetustissimis membra-
nis,quibus etymologiae Isidori continentur, saepe reperi chronicon
breuius Isidori ab initio mundi , supputatione temporis adiecta vs-
que ad Reccesuinthum regem: quo tempore Ildefonsus fioruit,quem,
vt librum Isidori de vir. illustr. continuaiiit , ita et chronicon hoc
Isidori , et praecipue historiam gothorun\ continuasse facile credi
/?oAt(V«s Tt.?-r- potest . Persuadent id omnino verba Roderici Toletani ex editione
tnniis hnnc Con. j.g(-g,-,fj p,-in-ijni Toletanorum tom. 3. in prolog. , siue epist. nuncup.

ttnaationem vi- . ^. . . .

deraf ad Ubros de reb. Hisp. Tempore enim vastatio7iis Arabum scripta^

et libri cum pereunte patria perierunt , nisi quod pauca diligentiitm
custodia euasere . Itaque ea , quae ex libris beatorum Isidori , et lU
defonsi , et Isidori lunioris , et Idacii Gallaeciae episcopi , et Sulpi-
cii Aquitanici y et Conciliis Toletanis . . . et aliis scripturis , quas
de 7nembranis ■) et pictaciis laboriose inuestigatas lahoriosius compi-
laui ., a tempore laphet Noe filii ysque ad tetnpus 'vestrum ^ glorio-
sissime rex lernande , ad historiam Hispaniae contexendam , quam
solicite postulastis ^prout potui ■^fdeliter laboraui .

C A P V T XIII. 79

7. Oiiod Sulpicius Aquitanicus a Roderico nominatur , id cre- Suiphn Aqu!~
diderim accipiendum de chronico , quod e membranis hispanicis ^^„ ^
primus edidit Florezius tom. 4. Hisp.sacr. hoc titixlo : Epi(ome Chro-

nicorum Seueri Sulpicii . Desinit era yyi.^siue anno 733. Dubi-
tat Floreziusjan huiusmodi chronicon ahqua ex parte Seuero Sul-
picio tribui possit . Libenter crediderim , Seuerum chronica ahqua
scripsisse, quae ahus postea,vt in hoc operum genere solet eueni-
re,in epitomen redegerit,interpoLauerit,continuauerit . Ad hoc et-
iam chronicon , siue ad Roderici verba respexisse puto loannem
Gerundensem in prologo Anacephalaeosis Hispaniae , qui Isidoria- •
nae historiae gothorum ahqua Ildefonsum , et Sulpicium addidisse
tradit . Neque enim est,cur cum Nic. Antonio 1. 5. bibhoth. vet.
cap. 6. num. 327. Gerundensem emcndemus , et pro Sulpicio luha-
numjsiue Isidorum Pacensem legamus.

8. Mirandum tamen magis , quod Nic. Antonius ib. num. 325. BibUothecaeve.
asserat, continuationem chronici Isidoriani sola auctoritate Tudensis Z"^;;\'''"J.
Ildefonso tribui posse , et ilhco num. 327. in eandem rem ^ncto- posthumi , qui-
ritatem Roderici alleget . Multa huiusmodi parum sibi consentientia '^«'n ^rrons .
in bibhotheca veteri , quippe opere posthumo , et quod auctor ad

limam non reuocauit, occurrunt , etiam post Bayerii eruditam re-
censionem. Sic igitur num. 325. ait Nic. Antonius : At si reuera
Ildefonsi est ( Continuatio chronicorum Isidori ) aliqua ex parte ^
quod non aiia , quam Lucae eiusdem Tudensis auctoritate affirmars
possumus . certe plura sunt nouae , et alienae manus antiquis con-
suta . Mox num. 327. excribit haec verba Roderici Toletani 1. 2.
cap. 22. de reb. Hisp. Et quum beatus Isidorus scripsisset gothorum
originem -vsque ad quintum annum regis Suintilae , S. Ildefunsus
scripsit tempora gothorum , alariorum , njandalorum , et sueuorum
a quinto anno Suintilae 'vsque ad octauum decimitm Reccsuindi .
Hactenus codex ms. Toletanus : in ahis mendose additur : £/ /j/W(?-
rus lunior , qui a principio mundi incipit chronica , vsque ad octa-
uum decimum Recesuindi annum fideliter prosecutus , et -jsque ad
destructionem Hispaniae per arabes ipse scripsit . Nic. Antonius ita
emendat,et coniungit haec verba cum superioribus : /? quinto anno
Suintiiae •vsque ad octauum decimum Recesuindi ayinum . Et Isido-
rus lunior prosecutus vsque ad destructionem Hispaniae per Arabes
ipse scripsit . Mahm tamen credere , interpolationem , siue addita-

8o I S I D 0 R I A N A

mentum id esse alicuius : non enim hic erat-locus, vt RoJericus de

Isidoro luniore verba faceret , praesertim quum Isidorus luniorjsiue

Pacensis chronicon suum a temporibus Isidori Hispalensis inchoa-

iierit, et post destructionem Hispaniae per Arabes ad plures annos

continuauerit .

fahutosn trnns- 9. Quum ergo Rodcricus Toletanus , et Lucas Tudensis eo-

latio fnmaius ^jg,^ scculo floruerint , ineptum est suspicari , continuationem chro-

scjf ad Toieia- nJcl Isidoriaui , quae lldefonsi nomen piaefert , a Luca coniictam

nam. fuisse . Immo Nic. Antonius 1. 5. n. 215. coniicit, Lucam Tuden-

sem ex Roderico Toletano desumpsisse , qnae de primatu ex Hispa-

lensi sede ad Toletanam ob Theodi>cli episcopi Hispalensis aposta-

siam translato in continuatione chronici Isidoriani referuntur . f^«-

de Lttcas Tiidensis ^'nvc^mi-^per me destimpserlt . . . Snspectu enim

qiiodammodo haec mihi sitnt e Rodcrici calamo •venietitia , qtti per^

pettiatn hanc 1'oletanae primatiae praero^atiuam ita acriter cmni

tempore tiitatus juit ^tjt breuisslmo etiam ^ quod laudaulmHs ~ capite

bis eam neqtie necessario expresserit . Atqui Lucas Tudensis anno

1236. suum chronicon absoluit- Rodericus vero septem pust an-

nos : ex quo Florezius arguit t. 22. Hisp. Sacr. p. 123. Rodericum

potius verbis Tudensis vsum , quam contra Tudensem Roderici .

Sed multo macis aequum est credere , ante vtrius;.ue aetatem con-

tinuationem Isidoriani chronici extitisse , quam Rodericus in sua

Historia conscribenda prae oculis habuerit , Lucas vero in Chroni-

corum coUectionem admiserit .

Rodenct:s To~ jq, Dicat aliquis , Rodericum continuatione geuuiua vsum fuissc,

Irt. commentum x • » \ '^ \T • i • • i^ ^ '

di Thcediscio ^'^'^^'^ Lucas mterpolauit . Verum neque id sustnien potest . Ltsi
adoptauit . enim Rodericus de praedicatione Mahometi in Hispania verba non
fecit 1 tamen, vt nunc dicebam , aHam de Theodisclo fabulam , quae
in ea continuatione legitur , adoptauit 1. 2. c. 21. de reb. Hisp.,
vbi multa alia ad verbum ex ea continuatione de rege Cindasuin-
do proruht - et haec in rem nostram : Libros Sanctorum Patrum di-
ligenter fecit perquiri , et instituta beati Isidori frmiter ohseruari .
Hic perjidum Iheodistum hispalensem episcopum sytwdali sententia
in exilium misit , ct dignitatem primatiae , quam ab antiquo habue-
rat 3 totius appruhatione Concilii Toletanae ccclesiae conjirmatiit . Ad
mara;. notatur ex mss. Compl. ,et AI. exulauit pro exulare jecit ,
Att-j^ue exulauit legitur in Continuatione i ia qua tamen desunt

non-

I

C A P V T XIII. 8i

nonniilla verba Roderici : ita enim pergit : exulauif , ei digmtatem ,
primatiae transtulit ad ecclesiam Toletanam .

11. Tenendum ersro est,Ildefonsum historiae gothorum Isidori P-^^-^r "^- <5|/«.

° 1- • J !•• tcnus fortas-.

supplementnm ad sua vsque tempora adiecisse , quod ahi postea , ^^ innrpoi^.

vt ipsa Isidori chronica , ex aUis monumentis , falsisue vulgi rumori- w Commun^

bus auxerunt,et interpolarunt ante Roderici Toletani , et Lucae J'^"^'^^^^'"^'"""

Tudensis tempora.Ac fortasse Pelagius Ouetcnsis,/^W&/«.f dictus,

nonnuUam in his interpohitionibus partem habuit:nam,vtdicamc.7 7.,

in sylloge chronicorum Pelagii Ouetensis reperitur etiam Supple-

mentum D. lldefonsi . Et seculo quidem xii. , quo Pelagius vixit,

ea licentia inualuit veterum Ubros foedandi apocryphis additioni-

bus, vt confirmat Mariana in tract. de praedic. , et aduent. S. lacobi

in Hispaniam cap. i 2. Calixti, inquit , librum sincerum nusquam ex-

tare certum habeo , sed additionibus^ et centonibus alienis foedum^fxe-'

quenti eius seculi more , quo 'ueterum scripta additionibus locuple-

Sandi specie miseris potius modis foedarunt : cuius licentiac non njnum

exemplum extat . Sed extant etiam huiusmodi corruptelae exempla

loncre ante seculum xii.

12. Ne vero Lacam Tudensem auctorem fabuLarum , quae in Lactis TudensH
vetera iUa chronica irrepserunt , credamus , spectata eius pietas sua-""'^'"''"^"'"''*'
det : vt recte in monito ad continuationem chronicorum Isidori:, II-

defonso ascriptam , obseruatur : S««/, inquit doctissimus Editor ,^«i
cum Laurentio de Padilla putant , totum id , quvd sub Ildefonsi nomi-
ne venditauit ( Lucas , ) fuisse ab illo confctum . A nobis nunquam
impetrabunt , 'ut de viro proho temere cogitemus . Alfonsus Garsias
Matamorus De academ.,et doct. Hisp. vir. censet, Lucam Tudeu'
sem, et Rodericum Toletanum non ad 'uoluptatem aurium , sed ad
memoriam , et ad iudicium posteritatis scripsisse , et quam a deliciis
longe , tam ab ineptiis , et msndacio procul abfuisse .

13. De praeclaris Lucae Tudensis gestis , ac pietate , cuius et- ew phtas , et
iam precibus , dum viueret , deum mirabiUa quaedam operatum !"°""'" ""<"'po'

r . . ^ . . , „, . iT^ /^ i latores sentcn-

luisse, satis nrma opinio est , plura Horezius tom.2 2 . Hisp. sacr. (^uod tir. .
autem ad rem nostram maxime facit,ipse Lucas in Ubris contra
Albigenses in veterum scriptorum corruptores acerrime inuehitur .
Neque iuuat opponere, Lucam eos potuisse reprehendere , qui er-
ronea,aut haereiica Ubris Patrum immiscerent, quin eos improba-
ueiit, qui falsa quaedam,vt reUgionis causam adiuuarent,intersere-
'' tom.I. L

8a I S I D O R I A N A

rent.Kam 1.2. cap. xi. aperte akiQuod autem dicunt ^ aliqua esse
fingenda , licet 'vera non sint , ad Christi nominis gloriam dilatan-
^ dam j cum B. lob simpliciter respondemus : Numquid indiget deus

•vestro mendacio , 'vt loquaynini dolos pro eo 1 Vnde ait Organum Spi'
ritus Sancti ( Gregoriiis M. in ea lob verba,) deus mendacio non
eget ^ quia 'ueritas fulciri non quaerit auxilio falsitatis . Minime er-
go etiam ex Lucae Tudensis sententia excusari potestjqui Isidori,
aut Ildetonsi nomine ea venditet ,quae eos nunquam scripsisse scit,
quamuis talia ea sint, quae alioquin ad Christi nominis gloriam di-
lacandam pertinere viderentar .

o'efcmiirur cor- ^. £^,^ veritatis amorem , quem candide Lucas profitetur,
l'iorezius loc. cit. pag. 124. vltro agnoscit i, sed nihilominus aucto-
rem interpolationum eundem Lucam esse contendic , quia scilicet
vir bono , ac simplici animo praeditus sibi id licere putauit , quo-
niam in praefarione iam aduertit,sibipropositum esse historiam con-
ficere , in qua veteres historici coniuncti conspicerentur . Hoc autem
monito , eosscriptores exhibuit,vt legentium vtilitati magis consen-
taneum esse credidit , multis addttis , quibusdam resectis , aliis suo
stilo enarratis. Haec optima esset Lucae defensio , quantum quidtm
fld veri studium attmetjsi re vera ipse in praefationibus indicasset,
se non genuina Isidori, aHorumque chronica repraesentaturum , sed
suo stilo accommodata , et ex aliis monumentis locupletata. Simile
exemplum in prima parte historiae , quae nunc dicitur Miscclla ,
praecesserat : nam vndecim priores libri sunt decem Eutropii libri,
quibus Paulus Warnefridi subinde quaedam adiunxit : Eutropium
Paulus idem continuat , Pauhjm Landulphus Sagax : alii alia addi-
derunt , aut interpolarunt . De Paulo vero Leo Marsicanus 1. 1. c. i 5.
Chron. Casin. Eiusdem Adelpergae rogatu in historia rumana ^ quam
Eutropius breuiter comt)osuerat , plurimx hinc inde de historiis eccle-
siasticis addidit . Hoc in ipsa inscriptione operis innuitur. Adelper-
ga,siue Aldeberga Dux Beneuentana fuit,filia Desiderii regis .

in svihsc chro- j g^ Lucae Tudensis praefatione haec proferri possunt : Astri-

nicorum quis- . _ t i _ ^ _

nnm Lucac sco- ctus pracccptis gloriosissimae , ac prudentissimae Hispaniarum reginae

•P"^ • dominae Eerengariae ^ quae ^ vt ckronicorum librosj a beato Isidoro .^

et a quibusdam aliis peritis de historia regum bispanorum^et quo-

rumdam aliorum editos sibi scriberem-y imperauit , ha7ic praemisi prae-

fationem . In Hlspaniae illustratae tom. 4. editum est Astrictis : sed

C A P V T XIII. S3

Sensiis exigit Astrictus.^ ec ita scriptum reperio in codice Vaticano
7004. olim Francisci Peniae. Post pliira Lucas : Mas -vero ad libros
chrofjicorum a doctore Hispaniarum Isidoro editos -manum mittimus^
secmidum etiam quosdam alios , hispanorum regum , et aliurum quo-
rumdam seriem prosequendo , praeceptis gloriusissim.ae Hispaniarum
reginae dominae Berengariae omni desiaerio desiderantes fdciiter
satisfacere . Ipsa enim ^ cuius cathoUcis praeceptis non licet , nec li'
bet resistere , mihi Lucae indigno diacono , 'ut hoc perftcerem-^imperauit.

16. Verba illa , quibus vsus Lucas tsx. ^ Ad libros manum mit- ''°"^pt'> exem-
timus f^c. , innuere videntur, non solum a Luca describenda fuisse'""^'"'^'"^'^'^"^'

-" ■" non wter^,olart

chronica,sed in nouam tormam redigenda. Velkm tamen , clarius sruJuif .
id exposuisset : nam sunt alia, quae suadent, propositum tanti:m Lu-
cae fuisse , vt chronicorum seriem , et collectionem ordinaret. (^uid,
quod Lucas ipse innuit, nihil se mutaturum, nisi quod excriptorum
vitio 3 aut fraude corruptum reperisset ? In prologo ad Isidorianum
gothorum chronicon : At»^ «/mc , inquit , <3^ gesta regum gothorum
manum mittimus , chronicorufn librum Isidori doctoris Hispaniarum
secundum iyi opere proponentes ^ tafneti sciendum , quod in regum go-
thorum serie , et in romanorum itnperatorum , atque aliorum prin-
cipufn fere vbique discors annorum numerus scriptorum , 'vel aetnu'
lorum 'vitio reperitur . (^uapropter ego in huius operis annorum con-
cordiam ^"vtcunique potui ^ iaboraui . Corrigat tamen catholica veri-
tas , siquid forte in his , vel aiiis opusculis meis me viderit deuiasse .
Sane si Isidoriani chronici continuatio ante Lucam Tudensem non
existebat, quo pacto is sine talsarii nota eam potuit non solum con-
fingere , sed etiam Ildefbnso imputare ?

17. Vt autem ad auctorem vitae, translationisque S. Isidori red- ^«-^^ wf^jevf-
eam , eum Lucam Tudensem esse non credo , primum quia de au- '"^ '^ is:,iori ,

n • • 1- 1 . , rieque trnnsta-

ctore ex nuHo veterum testn-nonio , aut ms. codice constat: demde ^Wioaffor.
quia etsi plura chronico Lucae , ac Vitae , et translationi con munia
sunt , tamen haec ratio solum arguit,ex antiquioribus monumentis
diuersos auctores eadcm verba sumpsisse : denique quia tam in Vita,
quam in translatione quaedam sunt , quibus Lucas in Chronico re-
fragatur, quin haec ratio ex diuersa aetate , qua Lucas diuersa ope-
ra scripserit, debilitari possit,quum potius videatur Lucas omnia
sua opera ante episcopatum composuisse>vc coUigit Fiorezius tom.22.
V^%' 1 3 5 • 3 et clarius p. 145.

L 2

84 I S I D O R I A N A

literj, miracu. jg^ Contendic tamen Florezius , Lucam auctorem Vitae , ac
translationis esse , quia auctor est libri De miraculis S. Isidori •,
et auctor Vitae, ac translationis diuersus non est ab auctore ope-
ris De iniracuHs . Videndum nunc,quodnam sit hoc opus De mi-
raculis S. Isidori. Nic. Antonius librum de miraculis a translationis
historia diuersum non esse coniiciebat 1. 8. n. 71.: nam postquam
de translationis historia esit , addidit : Plane scriptum hoc transtu-'
lisse in 'uernaculam ( linouam ) 'videtur nohis loannes de Rubles
in eo lihro^qui solet •vuloo ei ascribi , Historia de los milagros ds
S. Isidoro arz^hispo de Seuilla nuncupatus , et anno mdxxv. /;; lucem
r^/V«j- . Dubius haerebat in bibliotheca noua verbo , loannes de Ro'
bles j de quo ait : Scripsisse dicitur , De la traslacion , y milagros
del glorioso San Isidoro arzobispo de Seuilla , Salmanticae , 'vt suspi-
cor . . . f)ui transtulisse , aut scripsisse mlhi 'uidetur anonymi opus
de Vita S. Isidori ^ et Lucae T^ude/isis ^ si non et huius est laudata
'vita , lihellum de translatione , et miraculis eiusdem Sancti doctoris :
quae duo penes me mss. ex codice Toletanae ecclesiae , nec hactenus
edita^ remissurus propediem sum ad clariss. 'virum Godefridutn HenS'
chenium etc. Librum describit FIorezius,qui vidit. Editio absoiu-
ta tuit die 2. ianuarii 1525. Sahnanticae , vt ex postremo iolio li-
quet.In primo tblio est imago S. Isidori,et alia S. Martini Cano-
nici Leoionensis , in altero haec libri inscriptio : Comienza la histo-
ria dcl muy hienauenturado S. Isidoro arzohispo de Seuilla , prima-
do 3 et doctor excellentissime de nuestras Espanas , la qual se diui-
de en tres partes . En la primera se contiene su ^vida , et origen .
En la segunda su glorioso pasamiento de este siglo a la perpetu,i
bienauenturanza . En la tercera se contiene la trasiadacion de su
santo cuerpo de la ciudad de Seuilla a la ciudad de Leon . T despues
de toda la dicha historia se sigue el lihro principal de los mira^
glos ( sic ) dcl mismo Santo Isidro . Lo qual todo fue sacado a la
letra de las historias originales ^ et mas autentieas -yque estan escri-
ptas por los hienauenturados Sant Alifonso arzohispo de Toledo ,
# Sant Braulio , ohispo de Zara^oza , discipulos de Sant Isidro , et por
etros antiguos , que escrihieron su historia^ la qual fue ansi sacada^
tt trasladada de latin en romance por fn Religioso Canonigo Re-
glar de su menasterio de Sancto Isidro de Leon , que fue el mis-
mo^que rom^uiceo el dicko libro principal de sus miraglosjsin qui-'

C A P V T XIIL Ss

tiir :, nl anadir cosa algmia substancial ^ como se hallara cotejando
€sta 'uulgar trasladacioji cun los dichos originales , que son escriptos
en buena latinidad .

19. Auctor operis , vel operum latinorum de vita , transitu , ^^ ■7"" exem^
transbtione , et praecipue miraculis S. Isidori nulius indicatur . In- f^^^vu '^^"""^*'
terpres vnus idemque esse dicitur Canonicus quidam monasterii
Legionensis S. Isidori, quem Aegidius Gonzalez , et Nic. Antonius
loannem de Robles nominant. Refert interpres in opere De miracu-
lisjcodicem latiauni membranaceum, quo id opus latinum conti-

nebatur , extitisse olim in monasterio Legionensi S. Isidori , inde
post varios casus ad Collegium Complutense , a Cardinali Francisco
Ximenez fundatum, deuenisse : ex quo exemplar dcscriptum fuit ,
et ad monasterium Legionense S. Isidori delatum . Ex hoc exempla-
ri liber in hispanum idioma conuersus fuit .

20. Historia vitae, et translationis, quae libro de miraculis prae- Lucas demtm-
mittitur, breuior est ea , quam Bollandiani ediderunt , et cui pauca ""''•■ ^-^sUiQri
quaedam miracula subiecerunt. Duo ergo opera diuersa Florezius

agnoscit , sed ab eodem auctore LucaTudensi composita, prius opus
De miraculis 3 praemissa breui historia vitae , et translationis , poste-
rius Historiam longiorem vitae , et translationis , subiuncta pauco-
rum quorumdam miraculorum expositione . lam quod Lucas Tuden-
sis opus De miraculis S. Isidori scripserit , ex eius prologo libro-
rum aduersus Albigenses constM : Seponens ad tempus prosequi ea^
quae de miraculis S. Isidori confessoris coeperam enarrare : et in fine
librorum : Diuinitus factum credo , i;/ qui beati Patris Isidori mi- '
racula proposui in laudem Domini declarare etc. Denie|ue quum in
libro De miraculis multa sint , quae eodem m.odo in Chronico,
et Historia vitae,et translationis referuntur , inde Florezius conclu-
dit,horum omnium operum vnum, eunjemcpe essc auctorem Lu-
cam Tudensem .

21. Verum,vt concedam , absoluisse Lucam opus de m\tzc\\- sed non est cen.
lis,quae enarrare cveperat ^ et declarare pruposuerat : vt admittam , ^""''" "'"''""'

T r>. ■ ' 1- \- 1 • . vitac , ct trans-

opus Lucae De mu-acuhs duiersum non esse ab eo , quod in ver- /„f,o;nj .
naculum sermonem redditum est:redit iterum , redibitque semper
mea responsio ,facihus esse,vt phires diuersi auctores e vetustio-
ribus monumentis multa etiam ad verbum in suos libros immitte-
rent : qui mos tunc erat scribendi : quam vt vnus , ideaique auctof

26 ISIDORIANA

in nonnullis varius, sibiqne parum constans esset, praesertim quuni
Florezius doceat,haec omnia opera a Luca Tudensi absoluta tuisse
ab anno 1234. ad annum 1239. , quo ad sedem Tudensem eue-
ctus fuit, extinctus demum anno 1249. Quod autem ait Florezius,
diuersas quandoque res in his operibus enarrari , quia Lucas vtras-
que probabiles credidit,aut quod postremo scrlpsir, melius credi-
ditjprimum, quum sermo sit de tactis inter se contrariis , sustineri
nequit ; aherum valeret , si Lucas rationem reddidisset , cur non
muko ante contrarium enunciasset : id enim quodammodo exigit
incorrupca fides historici .

C A P V T XIV.

Vifa S. liidori ^auctore Roderico Cerratensi ,'
Notatio?;es ift hanc Vitam .

miraeuiii inin- j ^ _£ /idfjyj^s tutiv7te Carthagitjensis ^fiUus Seueriani eiusdem pro'
fantia . st o- j^-^j^j^^ ducis , Theodorici regis Gothorum filii , germanus sanctorum
Leandri archiepiscopi Hispalensis , et Fuigentii episcopi , et doctoris
ac Florentinae virginis , ijirginum praepositae , archipraesul Hispa-
lensis , Hispaniarum Pritnas , quum esset infantulus , a nutrice ad hor-
tum ductus fuit , et ibi per obliuionem inter olera dimissus . Post
aliquos dies lugens filium Seueri.inus , sedens contra hortum , 'vidit
apttm multitudinem cum ingenti murmure : qui in stuporem versus ,
ad hortum , vocatis seruientibus ^festinauit : et accedentes 'viderunt
alias apum in os pueri intrantes , et exeuntes \ alias 'vero super fa-
ciem , et totiun corpus mellis , et faui operimenta texentes . Pater au-
tem cum clamore , et lacrymis puerum amplexattis est , et apes ita
in sublime se extidertmt , vt nott possent 'uideri .
f>nma wsthutio j. Lcander autetn archipraesul diiigehat puerum spirittialiter ^
isidon . cDctra patriam etim habens solatium , et non parcebat vrgere , docens

eum . Qmm igittir puer Isidorus literis fuisset traditus , atque vt
sibi videbatur ^ minus esset capacis ingenii , verbera magistri me-
tuens :, haud procul fugit ah vrbe hispaiensi . Quumqtte fatigatus iuxta
inarginem cuiusdam ptitei resedisset , vidit pergrandem saxum tor-
forte ctinaiatum tuosis foraminibus perforattwt , et quoddam suppositum ligntim ca-
neiatum . Hxec dum seciim tacitus cogitaret , ecce quaedam muiier

iU

C A P V T XIV. 87

<vemt ad haurlendam aquam . Ad quam puer^Rogo ^lnquit^dissere-
re 5 quis , vel ad quid lapidis huius foramina , et illius ligni cana-
les factae fuerunt ? Lapis , ait , iste frequenti guttarum instillatione
perforatus i et liq^num frequenti chordarum ductu canelatum . Tunc
puer ad se reuersus dixit : Si lapis durissimus aqua cauatur , et U-
gnum chordis secatur , quanto magis ego homo , disceyido quotidie ,
ad augmentum scientiae valebo peruenire%Reuersus igitur Hispalim^
magistrorum disciplinae se humiliter subdidit; et tanta illi gratia
caelitus est infusa , 'vt quidquid a magistris audiebat , auide reti-
nebat . Sicque latinis ^graecis ^et hebraicis Uteris instructus ^ in tri^
uio , et quadriuio fuit perfectus , in doctrinis philosophorum praecla-
rus , diuinis , humanisque legihus eruditus , suaui colloquio , vita j
et doctrina clarissimus .

3. (Quum esset iuuetiis , et in scientia multum profecisset ^ ^«_ flA;f/rfwrs;,;or;
dita fama Gregorii , nocte natalis Domini in ecclesia hispalensi pri- „f„,;f,-„j ^
ma lectione perlecta^ extra ecclesiam egressus ^, in paruissimo tem-

pore Romam deuenit , et beatum Gregorium in Matutinis inucnit :
quo viso , beatus Gregorius , nimium laetatus , protinus agnouit , et deo
gratias agens , amplexatus est eum : post euangelicam vero lectionem
valefaciens ad ecclesiam hispalensem ipsa nocte rediit , et clericos
matutinas laudes reperit celehrantes . )

4. Ad vtilitatem fdelium multos lihros composuit ^fnultas hae- ludoTusarianos
reses extirpauit ^Arrium condemnauit . Huius Arrii ^ presbyteri ale- ''^'^^^" '
xandrini , insania quum insanirent impii , Athanasio expulso , Euse-

bio exterminato , Hilario proscripto , Leouigildus rex , Hispaniarum
ecclesias persequens , Masonam emeritensem episcopum , et Leandrum
hispalensem Archiepiscopum rele^auit . Isidorus autem scientia cla-
rus , genere nobilis , corpore pulcher , moribus grauis , eloquentia sua-
uis , inter oblatrantes arrianorum frequentias nec minis terretur 5
nec blanditiis demulcetur , sed feruore ckaritatis succensus fulmina di-
uini eloquii ardentia emittebatj quibus saeuientium obumbrabat aspe-
ctus . ( Adiit etiam Recaredutn Leouigildi regis filium , et eum ah
arriana haeresi ad fidcm cathoUcam reuocauit .) Mortuo autemTo-
leti miserabiliter Leouigildo , et substituto in regno catholico Reca-
redo ^ reuersus est Leander a Carthagine^et pax ecdesiae restituta^
et arriana haeresis extirpata-, et Sueui ^qui Gallaeciam obtinebantj
consequuti sunt baptisma .

8S ISIDORIANA

'" '^'"'"« '"«•'«- 5. ( Cernens ergo Leander Isidori constantUm ^ nescio quo prae^
tientus praesagio ^ ne ,se dimisso causa praedicationis ^vel ob aliud
extraneas peteret regiones s 'vel ne 'virginitatem , quam ab infantia
custodierat , leui famine macularet , in cella eum , rege , et multis
aegre ferentibus , reclusit . Rex vero Recaredus , et multi alii cellae
assistebant , et de fonte Saluatoris almi Isidori sapientiam hauric-
bant . (^uum igitur Leander fi?i€m suum appropifiquasse cognosceret ,
fratrem suum Isidorum a cella educi ^et sihi praesentari precatur ,
Quod quum Isidoro retulissent , qui iam paruam cellulam omnibus
temporalihus ( diuitiis ) praeponebat , ait : Scitote ^me ab hac cella mi'
jiime egressurum , quandiu frater meus superstes extiterit , ipse enim
hoc proposito sacramenti Jirmauit . )

episeopus con- 5. Beato igitur Leandro inter angelos transL^ito , rex Recare-
dus , principes , episcopi , et populi in episcopum 'vnanimiter elege-
runt , et , licet inuitum , de cella eduxerunt . ( Quod quum nuncia-
tum esset Beato Gregorio Papae , electionem libentissime confirmauitf
pallium tribuit ^et -j-vt primatiae honorem in Hispaniis exequeretur^
concessit .) Decoratur igitur infula praesulari : semper erat prudens^
semper castus , semper constans , semper iustus , semper modestus : 'vbi-
que vtilis ^ •vbique deuotus ^passio7iem Christi semper habens in ocu-
lis : plus amari appetens , quam timeri : magis prodesse , quam prae-
esse : ieiuniis , et orationibus , et sanctarum Scripturarum meditatio-
nibus insistens : ex 'vilissimis cibis , jjoti ad cupiditatem , sed neces-
sitatem modica sumens , sibi parcus , aliis largus , eandem , quam prius^
sequebatur humilitatem . Inerat , quasi proprium , gaudere cum gau-
dentibus -yfiere cum fientibus ^ miseris cofnpatiens , eleemosynas eis lar-
gissime tribuebat . In prosperis , et aduersis 'vnus semper "vultus cun-
ctis laetior occurrebat . In tanto dignitatis culmine sublimatus , no7i
ad cathedram , sed ad curam , no7i ad honore^n , sed ad 07ms , 71071
ad principandum , sed ad seruiendum , non ad subditorum marsupia
euacuanda , sed ad faci^iora extirpanda , non ad quietem , sed ad la-
horem , episcopi dignitate se -vocatum , non minus operihus , quam ser-
monibus fatebatur .

coUfgia iuue- j . Circa scholares ita solicitus erat^vt pater singulorum pro-

vum studtntium jj^retur . Et ■, 'vt remoucret ah eis materiam 'vagandi , extra 'vrbem
hispalensem mirae pulchritudinis construxit monasterium^a quo nulli
scholari exeundi a'nte quadriennium licentiam praebebatur : quosdam

'vero

C A P y T XIV. $cf

"jsro diflores ,qui inesse monasterio recusabani .^ ne gyrouagantes men-<^^'"" "■'«»■ i">-

tes a studio reuocarent ^ferreis adstringebat compedibus : ex quorum col-

legio emicuit lldefonsus , et Braulius episcopus caesaraugustanus . Et

quia non semper docere eos praesentialiter poterat , vbicumque ma^

gistros aptos sciebat , prece , et pretio eos ducebat-y^vt in scholaribus

docendis darent operam efficacemsfomes namque ^et occasio haeresis^

et iotius mali iapsus ^norum clericorum , et religiosorum , segnis con-

temptus scientiae Scripturarum . Super religiosos quoque summopere

vigilabat , ne quis eorum inopia mergeretur , aut verbi dei inedia

deperiret . (Juamuis etiam suae , et aliorum consutendo saluti , mu-

lierum 'vitaret praesentia?n ^ quascumque tameji sanciimoniales in del

laudibus cerneret permanentes , mira affectione venerahatur , et assi^

duis largitionibus prouidebat . Per Hispaniae etiam regionem pluri'

ma , et puichra aedificauit monasteria .

8. Non autem contentus %>ni soli prouinciae prodesse , qui omnium itcr sccur.ium
fidelium vtilitati se natum credebat , per ciuitates , et regiones egres- "'"''•"'^"'- '''•-

sus ^verbum dei praedicabat . ( Inde vcnit Romam ^ id bumiliter Su^n-
mo Pontifice postulante : ibi expeditis negotiis , regressus est in Hispa-
niam cum honore . Cuius aduentum audientes Gallici , et Hispani ,
quum siccitate aeris lahorarent ■, et ex pluuiae defectu fruges ^arhores^
atque herbae arescerent , et homines ex ipsa intemperie grauem mo^
lestiam corporum sustifierent , cum cmcibus , et lampadibus de singu-
lis ciuitatibus ei obuiatn procedebant , vt pro eis Dominum precare-
tur . Narbonenses vero populi clamabant ad eum dicentes : O pie Hi-
spaniarum Doctor Isidorel tuis oratienibus ah imminentibus pericu-
lis erue nos . At ille , eleuans manus ad caeium , Dominum pre-
cabatur , quod ad gloriam sui nominis populo suo remissionem pec-
catorum ■) corporum sanitatem -^ aeris temperiem -^ pluuiarum largitio-
netn -^ atque fructuum abundantiam i?npertiri dignaretur . O mira ora^
tionis virtus ! quum enim aeris esset nimia serenitas , et solis ardo-
re omnia aestuarent , magna subsecuta est pluuiae abundantia , et ae-
ris temperies , et corporum sanitas , ac fructuum abundantia . Profe-
ctus inde , curationes aegritudinum , similiter et pluuiae comitabantur
eu?n . )

9. ( Venietite autem eo haud procul ab Hispali ^nunciatum est Machomet: m
ei^quod quidam Machometus inauditarum opi-nionum ore vipereo in-^^i""'''"^ "'^-

fecerat audientes ; et draco,magnae trabis quantitatem excedens ^ ^^^ J°"'" /"'"'' •
Tom.I, U

90 I S I D O R I A N A

jlammiuotno pta ( sic ) suburhia redegit in solitudinem . Quo audito , mi-
sit tiuncios^qui Macbometum ■ui-ncuHs adstrictum suo aduentui prae-'
sentarent . Sed humani generis inimicus apparuit dicens Machome-
to : Aduersarius noster adest Isidorus : •velociter igitur ah Hispania-
discede , quoniam eius praesentiam nec tu , nec angeli dei potestis suS'
tinerc . Cui Machometus : Quid est hoc nouitatis , quod angeli mor-
talis hominis praesentiam sustinere non 'ualent % Ad hoc diabolus :
Ne dixeris^ nouitatis , sed plurimae antiquitatis . Nam primus humo ,
cui angeli deputati erant ad custodiam , de paradiso eiectus est cir-
cumuentione diaboli •-, et angeli dei in nullo eum iuuare potuerunt ,
Cui Machometus : Et , si Isidori instantia me minime proficere prae-
sciebas , quare totam Hispaniam per me lucraturum dixisti 1 Ad hoc
diabolus : Ex diuina reuelatione cognoui ^eum Romae remansisse--ysed
proposita diuinae 'voluntatis alt , . . .in . . . . videretur propter nequi-

tiam hominum ^ etpropter poenitentiam:propter nequitiam^vt pro

terrae promissionis filiis Israel ^ nondum enim , ait Scriptura , com-
pletae sunt iniquitates Amorrhaeorum : propter poenitentiam , 'Vt in
populo Nitiiue , cui propter poenitentiam misertus est deus . Nunc igi-
tur festina hinc , et vade in Africam , i-n gentem magnam futurus i

foite doceque . docesque ibi praecepta mea ^ nondum enim completae sunt iniquitates
Hispatiorum . Conuocatis itaque suis , Machometus cuncta narrauit
eis per ordinem , et accelerauit fugam j et •veniens in Africam , iti-
tiumeram Istnaelitarum gentetn seduxit . Venientes autem nuncii Isi-
dori Cordubam , et non inuenietites Alachometum ■, ad mare vsque perse-
quentes , quibusdatn de suis captis , reuersi sunt ad Satictum Docto-
rem . )

Mnchomctfhi- jQ^ £^^ DCLvi. prophetauit Machometus in tempore Sisebuti Go-
thorum , et m tempore Heraclii romani imperatoris . Decem atinis se~
ctam obtinuit-^et obiit Era dclxvi. atino Heraclii xvii., et docente iti
Hispania Isidoro .

L ',iracone"ex. ^^' ^ Accedetitc autcm eo ad locum , qui Sancta Eulalia dici-

puiso . tur , apparuit horrendae •visionis hellux immattissima , ex ore cuius

fiammarutn strepitu sonitus audiebatur . Hortahatur vero suos San-
ctus,vt securi accederetit . Appropinquantibus illis , draco .^demisso
capite ^stetit . Cui Sanctus : In nomine ^ inquit -y lesu Christi praecipio
tibi , vt eas in locum , vbi nulli tioceas creaturae . Ad hoc serpens cutn
sibilo , et strejjitu recedens , nusquam comparuit . )

C A P V T XIV. 91

12. ( (^uumqiti approphiquasset Isidorus Hispalim ^ occurrit ei "iia miracuia .
multitudo clericorum , scholarium , monachorum , et laicorum cum ma-

gno gaudio\et ex compressione turbarum concurrejitium^-vt tan^e-
rent Jimhrias sancti patris , quaedam tnuller praegnans praefocata eX"
pirauit . Quod cernefis Sanctus ^flens orauit Dojninum .^et surrcxit mu-
lier , dicens : Benedictus tu , pater , quia per te ego , et Jilius meus li-
berati sumus de manu inimici . Et sciscitanti populo , qualiter eue-
nisset ei , respondit : Egredientem animam tneam , et animam filii
mei , qui in Hjtero est , caterua daemonum nexibus igneis eas ad poe-
nas carpere parabant; sed glorioso patre pro nobis orante ,audita est
vox , dicens : Reuertantur animae horum ad corpora sua , quoniam
amicus dei Isidorus orat pro eis . )

1 3 . Veniebant autem ad eum alii , vt audirent alterius sapien- ^''^J'""''"^ ^""-

„ . . ... . , . I r ' I •• retlcus ab Isiilo-

tiam Salomonis •■) alii y^ut viderent eum miracula jacientem '-ialii ve- ^.g conukius-
ro tentantes eum •, quorutn vnus fuit Gregorius haereticus antistes ,
qui in synodo , Hispali celebrato , coram iudicihus cum eo disputaris^
admirans in doctrina eius , non expectans sententiafn iudicutn , se
victum clam,auit , Episcopis autem , et omnihus congaudentibus . ( CaC'
cus astitit , rogans Isidorum , vt lumen per eutn recipere mereretur ,
Gregorius 'vero , intuens dissimulantem Isidorum , precatur , vt chiro-
thecam , quam manu tenebat , sibi porrigeret , qua irnpetrata , surre-
xit , et caeci oculos de ea ( sic ) tangens , dixit : Dominus lesus Chri-
stus , qui oculos cordis mei per beatum Isidorum illum.inauit , oculos
corporis tui illuminet meritis eius . Quo dicto , sanguine de oculis
caeci erumpente , -visum recepit . )

14. Diem autem obitus sui discipulis praesignauit , et solicitus ohUns isuiori .
de grege sibi commisso., omnis Hispaniae episcopos ,abbates ^ et prin-

cipes , Toleti ad synodum conuocauit , vbi fidem praedicauit , pacetn
firmauit-^et haereses condemnauit . Et ,regressus Hispalim-ylargas elee-
mosynas fecit .,et graui fehre fessus , ad ecclesiam se deferri iussit '■,
etfacta oratione pro venia peccatorum ■, Viaticum suscepit , et resi-
duam pecuniam fecit pauperibus erogari ;, et dans osculum otnnibus ,
ad cellam suam reportari se fecit . Omnibus autem silentibus , et obi-
tum expectantibus , post diem quartam confessionis suae , statis in ec-
clesia , peracto sermo7ie ad populum , expandit manus ad caelum ,
et benedicens omnibus , gregem deo coynmitteiis , sanctum deo tradi-
dit spiritum . Et de corpore eius tanta efjluxit fragantia omnium

M "2

92 ISIDORIANA

aromatum •vincens odorem , in omnes , qui aderant , caelesti perfrut
beatitudine 'uiderentur . Diuersarum autem aegritudifium concurre-
runt infrmi , qui , ?/</?; solum tactu corporis , sed solo odure pristinae
restituuntiir sanitati . Plures njiderunt eius animam ab angelis iubilan-'
tibus in sublime deferri , et Christum cum ijtnumerabili sanctorum
( caterua ) ei obuiam procedentem . Ouidam familiaris eius tristis ,
raptus in extasi ^ 'uidit eum cum 'virginitatis , et confessionis corona
inter innocentes primatum tenere , et dicejitem sihi : Consolare , quia
Tavit impia- paratus sum per me auxilium imploratoribus ferre subsidium . Obiit

rnntibui . autem era lxx. iiil. ( deest dc. ) , episcopatus sui xl. anno , nonis

,, aprilis ^ tempore Cinciliani regis Hispaniae , et Heraclci imperatoris
romanorum , illius , qui crucem Dotnini a Cosdroe allatam Hieroso-
lymis restituit, et exaltauit . Et sepultus est Hispali inter Leandrum
fratrem suum ^ et 'uirginem Florentinam sororem suam . 'testamentum
7nillmn fecit , quia , afitequam obiret , pauperibus distribuit omnia ,
quae habcbat . ( Duas lucernas arte naturali fecit ipse perpetim ar^
dentes , quarum vna ad caput , aliam ad pedes posuerunt , vt conti-
nue corpus sanctissimum illustrarent .)

transiatio cor- j 5 . Anno autcm Lxxx. post obitum Isidori tempore Roderici capta
est Hispania a sarracenis 'vsque ad couam , quae dicitur Sanctae Ma-
riae , vbi Pelagius , ex regia traduce oriundus , et alii post eum sar-
racenos 'viriliter expugnauerunt . Anno autem Domini mxu.:,regna?t-
te rege Ferrando , flio regis Sancii , cutn 'vxore sua Santia , transla-
tum est corpus beati Isidori in 'urbem Legionensem x. kalendas ianuarii .

voiae in Viiam. i6. Haecvita a Roderico Cerrateiisi scripta coinpendium quod-
dam est altcrius vitae , a Bollandianis editae, auctore Canonico Le-
gionensi , qui Lucas Tudensis a nonnullis creditur . Multa in ea
sunt aut aperte falsa,aut saltem dubia, et apocrvpha : ea praesertim,
quae Florezius vncinis clausa e^se voluit •, qui breues notas adiun-
xit:num. 2. in ms. erat j/'^/, pro quo Florezius edidit spiritualiter^
et coniiciebat specialiter ^ aut aliquid huiusmodi . Suspicabar dilige-
hat puerum , Spali ( pro Hispali ) extra patriam etc. Num. 5. apud
BoUandianos nescio sf quo \ in ms. Florezii videtur tuisse nescitur
quo . Ib. Bollandiani legunt temporalibus diuitiis : ms. Florezii oniit-
tit diuitiis, quod in compendio vitae omissum fortasse ab ipso Ro-
derico est . Num. 14. pro nonis aprilis Florezius legi iubet prid.
non. apr.y nam die 4. aprilis Isidorum decessisse, communis, et pro-

pons .

C A P V T XIV. 91

pe certa sententia est . Num. 15. comgendum est j quod dicitui-y
aano autem lxxx. •■, m actis translationis legitur lxxv.

17. Dubitari etiam potest^an alii sint librariorum errores, vt J^e auctore v;~
wwm. 1-^. synodo Hispali celebrato y>\:o celebrata -^ ex. num. 14. crucem.

Domini a Cosdroe allatam pro ablatam . Rodericus Cerratensis Or-
dinis Pracdicatorum claruit seculo xiii. , vitas Sanctorum ex anti-
quis ecclesiarum breuiariis, aliisque rnonumentis coUegit , nondum
editas, paucis exceptis, quae in Hispania sacra vulgatae sunt. Eius
mentionem nec Nic. Antonius in biblioth. vet. hisp. , nec Bayerius
in not. faciunt. Florezius tom. 3. Hisp. sacr. pag. $9^- num. 4. Ap-
pend. ex ipso Cerratensis opere , quisnam is homo fuerit, collegit ,
quem prope medium seculum xin. scripsisse affirmat.

18. In veteri editione librorum S. Isidori contra ludaeos, quae conUctura .
ad annum 1483. refertur , vt exponam cap. 66. , sunt excerpta
quaedam ex hac Vita , vt videtur,vel ex lectionibus aHcuius officii

S. Isidori . Quum in iis Excerptis legatur , 7Zfj-f/V«r. ^«0 ductus spiri-
tu-i possei num. 5. Vitae retineri nescitur ^ pro quo Florezius edidit
nescio .

C A P V T XV.

Lectiones in festo S. Isidori ex Breuiariis antiquis :
Hymni : memoria in aliis libris lituro^icis .

T

I. „ -Lsidorus natione Hispanus , ex Noua Carthagine ,cui patcr /« /«m 5. /u'-

ipsius Seuerianus dominabatur, a sanctis viris Leandro Archiepisco- '^°''' '''"'"'""

po Hispalensi , et Fulgcntio Episcopo Astigitano , fratribus suis, san-

cte,et liberaliter in studio hteraruni educatus est : et ineentem do-

ctrinam Jatine, graece , atque hebraice cum magna nominis clarita-

te consecutus .Hic adolescens adhuc haeresim Arianam , quae gen-

tem Gothorum , Kispaniae latissime dominantem, penitus iam pri-

dem inuaserat , constanter palam arguebat : vt prope fuerit , vt ab

Arianis necaretur . Sed cohibitus a Leandro , hunc sibi successorem

fore praesagiente , et , vt se commodiori tempori reseruaret , admo-

nJtus, indignationem tempcruuit . Igitur Leandro vita functo , Isido-

rus magno regis Recaredi,et pdpuli consensu in Hispalensi Archie-

piscopatu sufficitur. Quam electionem S. GregoriuS Papa confirma-

uit,eique pallium misit in Hispaniam . Quantum vero Pontifex fa-

vctcres

94 I S I D O R I A N A

ctus, fuerit constans , et humilis, patiens , et benignus , comnatiens
miseris , et pauperibus , et cunctis virtutibus insignitus , nullius lin-
gua sufficerer ad narrandum . Construxit monasteria, etcoUegia ae-
dificauit : in quibus, studiis saci-is,et diuinis lectionibus vacans , plu-
rimos discipulos, qui ad eum confluebant, erudiuit : inter quos fuit
B. Illefonsus , Toletanae Ecclesiae postea Archiepiscopus . Scripsit
librum Etymologiarum , et sacri Canonis libros plurimos commen-
tatus est:et tot,tantaque alia volumina scripsit •, vt humana vix vita
tantis suffecta laboribus videatiir . Sed qui Deo student , nihil non
procliue sentiunt, nihil frustra conantur, nihil non ex voto conse-
quuntur. Fuit denique Isidori tanta doctrinae , ac sanctitatis opinio,
vt coacto Concilio generali , vltro fueric a Pontifice Maxiino vo-
catus. Vbi mirum est,quantum ponderis , et auctoritatis habuerit
in singulis rebus Isidori sententia apud Pontificem , et omnes Prae-
latos . Reuersus autem in Hispnniam , cum suam mortem , et Hispa-
niae vastationem a Saracenis publice praedixisset , migrauit e vita
pridie nonas Aprilis,anno Domini sexc^entesimo trigesimo quinto,
Sisenando in Hispania regnanre ; sepultusque fiiit Hispali . Vnde po-
stea translatus est in vrbem Legionem a Fernando I. Castellae si-
mul , et Legionis regCjqui hoc ab Eneto Saraceno, Hispali regnan-
te , ma?nisprecibus , et praemiis impetrauit : cuius nomine templum
aedificatum est Legione ■, vbi sepultus , miraculis clarus, colitur ma-
gna populi religione „ .

Coustanthii Abbatls Caietajii notae .

Caietan! olser- 2. HaHC S. Isidovi Vitae Historiam habuimus ex eo libello ,
qui seiunctim impressus Antuerpme mdlxxii. amplectitur , "vt co loco
praenotatur , Festa Sanctorum , et eorum Officia propria, auctorita-
te Apostolica recepta,quae in Ordine Diui lacobi in Hispania spe-
cialiter celebrantur . Eadem haec qiioque Sanctormn Hispanorum Offi-
cia in totius Hispanicae Ecclesiae gratiam Pius V. , Gregorius XUl. ,
et Sixtus V. ea ipsa auctonitate Apostolica. confirmarimt , et cofices-
serunt ^ vt ex editivne eorumdem Romae facta mdcix. compertum ha-
bui . Denique hanc Ipsam S. Isidori , Vitae historiam ante Concilium
T^ridentinum j in eiusdem Isidori jesto die ^ per lectiones itcm distin-
ctam :, Romana EfcUiJsi r.ecitabat .i-Vt videre est in eo Breuiario ■. quod

C A P V T XV. 95

a, Cardifiali Franctsco Quignonio , iussu Clementis VII. Papae ccnfe'
ctu?n 5 Pauli III. vero recogniturn , atque editum est . (^ua de cau-
sa sacra istorum Officiorum auctoritate et nos in hoc opusculo non
semel vsi sumus .

3. Iii Breuiario Qiiignoniano has easdem lectiones in festo S. Isi- i>reuinr;um QuI-

, . „ . . . 1 r-^ ■ qnonianum

dori extare, Caietanus innuit:quod ex parte verum est. Congruif
enim Breuiarium Quignonianum cum his lectionibus vsque ad ver-
ba , pallium misit in Hispaniam . Tum omittit , (^uantutn 'vero pon-
tifex factus vsque ad verba , ex -voto consequuntur . Obitum S. Isido-
ri assignat airno Christi nati sexcentesimo ijigesimo secundo . Addit,
translatus est in vrbem Legionem a Fernando rege Legionensi : le-
ctiones a Caietano productae vocant Castellae simul , et Legionis
regem ^ quod quidem verum estjet eodem modo expriniitur in le-
ctionibus inter officia propria Sanctorum, qui in Hispania celebran-
tur, Antuerpiae 171 6. e-&c\xsis: anno Domini sexcentesimo trigesimo
quinto , Sisenando in Hispania regnante . Cuius corpus sepultum pri-
ma Hispali , deinde translatum fuit in 'urhem Legionem a Fernando
primo Castellae simul , et Legionis rege etc. lleliqua in his nouis
lectionibus , aliisque aniiquioribus apud Caietanum conueniunt ,
nisi quod in his nouis legitur sufectura esse pro sujfecta esse apud
Caietanum . Lectiones , vt a Cardinaii Quignonio in suo breuiario
cditae sunt , prodierunt deinde in quodam breuiario Romano de
Camera nuncupato, Venetiis impresso in fol. anno i5 5o.,vt facile
tunc ante Pii V. constitutionem de breuiario romano reformando
eiusmodi auctiora breuiaria pro iibitu editorum , aut t^^pographo-
rum vulgabantur .

4. Recitasse quoque romanam ecclesiam hanc Isidori vitam per "b eccUsin Ho-
lectiones distinctam , ex Breuiario Ouisnoniano colligit Caietanus , "'""" ""'"^""'"

■" X C" -' aaoptatum

sed minus idoneo argumento . Non enim ecclesia romana nouuni

illud Breuiarium vnquam adoptauit : sed solum auctoritate aposto-

lica contectum fuit , vc priuatim , qui vellent , petita , et obtenta

prius facultate, eo vterentur . Qua de re phira dixi in Appendice /'/uw eius edi-

secunda ad Hymnodiam Hispanicam , quae tota in Breuiarii Qui- """" •

gnoniani fatis explicandis versatur . Vsus nunc sum cditione Lug-

dunensi anni 155?., quam tunc in bibliotheca Imperiali existen-

tem laudaui , ac deinde ex auctione eiusdem bibliothecae mihi com-

paraui . Piures , ac diuersas alias eiusdein Breuiarii editiones in sche-

96 I S I D O R I A N A

dis notacp.i habeo , quae ceteris iii ea appendice descriptis addi po-
terunt , siquando Hymnodia Hispanica auctior , correctiorque de-
nuo typis committetur . Interea describam aliam editionem , a me
nuperrime coemptam ex libris duplicibus bibliothecae Angelicae :
quae editio olim in bibliotheca Passioneia extabat , vt ex stemma-
te apparet . TituUis est : Bieuuiritim romaytum ex sacra potissimum
scriptura , et probatis Sanctorum historiis juiper cofifectum , ac detiuo
per eundem auctorem accuratius recognitum , eaque diligentia hoc in
anno a mendis ita purgatum , vt Alomi iudicium non pertimescat .
Cum priuilegio ad decenjiium . Lugduni apud haeredes lacobi lun-
ctae 1556. Editio est in folio , qua in forma Breuiarium Quigno-
nianum editum nondum videram . Haeretici iactant , rarissima esse
huius breuiarii exemplaria , quod catholici iUud abolere studuerint.
Sed praetcr haec duo , quae dixi , exemplaria ego olim tria alia
acquisiui,quae viri ilUistres a me dono oblata acceptarunt .

bri-iunria hhpa- 5. £ brouiariis peruetustisHispaniae,in quibus Isidori comme-
moratio extat,Tamayus in Martyr. Hisp. reconset Hispalense , To-
letanum ,Placentinum , Segouiense, Salmanticense , Zamorense, Se-
guntinum, Abulense, Compostellanum, Cordubense,IIIiberitanum,

•]utbus memotm Burgcuse , Palcntinum , Pampilonense , Caesaraugustanum, Asturi-

isidon rccoiirur qq^^^q ,„5^^ Turiasoncuse ,Dominicanum, Benedictinum j quae omnia
apud se esse, si credere dignum est , testatur . Quum Vrbanus II.
primatum Hispaniarum sediToletanae anno io8S. restituit, ac con-
firmauit, simul pallium archiepiscopo Toletano D.Bernardo misit,
quo in praecipuis festiuitatibus vteretur , inter quas nominat Na~
tale S. Isidori , et Leandri .

breuiar!umT^o- ^, Quum autem officium S. Isidori pro tota ecclesia recitan-
dum in romanum breuianum immissum hoc seculo ruerit , luuat
lectiones nouas hoc loco apponere , vt cum veteribus conferantur:

Lectiones in festo S. Isidori ex Breuiario Romano recognito :

die 4. aprilis .

LECTio IV. 7. „ Isidorus natione Hispanus , Doctor egregius, ex nouaCar-

thagine Seueriano Patre Prouinciae Duce natus , a Sanctis Episco-

-S.is^dcr; g^;ta, pis Leandro Hispaiensi , et Pulgentio Carthaginensi fratribus suis

et iau.Us ^-^^^ ^j. |jV,ei-^-^|itei- educatus , latinis , graecis, et hebraicis literis , di-

uinisque

^

CAPVTXV. 97

uinisque , et tiumanis legibus instruccus , omni scientiarum , atque
Christianarum virtutum genere praestantissimus euasit . Adhuc ado-
lescens haeresim Arianam , quae gentem Gothorum, Hispaniae latissi-
me dominantem ,iam pridem inuaserat , tanta constantia palam op-
puc^nauit, vt parum abfuerit , quin ab Haereticis necaretur . Lean-
dro vita functc, ad Hispalensem Cathedram inuitus qiidem, sed vr-
gentc in primis Reccaredo Rege , magnoque etiam Cleri , Populi-
que consensu assumitiir , eiusque electionem Sanctus Gregorius Ma-
gnus, nedum auctoritate Apostolica confirmasse , sed et electum ,
transmisso de more pallio , decorasse , quin etiam suum , et Aposto-
licae Sedis in vniuersa Hispania Vicarium constituisse perhibetur,, .

„ In Episcopatu quantum fuerit constans , humilis , patiens , tECr/o v.
misericors , in Christiana, et Ecclesiastica disciplina instauranda so-
licitus, eaque verbo,et scriptis stabilienda indefessus , atque omni
demum virtutum ornamento insignitus , nulliiis Hngua enarrare suffi-
ceret . Monastici quoque instituti per Hispaniam promotor, et am-
plificator eximius, phira construxit monasteria , collegia itidem ae-
diticaui!;, vbi studiis sacris , et lectionibus vacans , phirimos discipu-
los , qui ad eum confluebant, erudiuit ,quos inter Sancti Ildefon-
sus Toletanus, et BrauUo Caesaraugustanus Episcopi emicuerunt .
Coacto Hispali Concilio Acephalorum haeresim Hispaniae iam mi-
nitantem , acri , et eloquenti disputatione fregit , atque contriuit.
Tantam apud omnes sanctitatis , et doctrinae famam adeptus est ,
vt elapso vix ab eius obitu sextodecimo a)ino vniuersa Toletana
Svnodo duorum supra quinquaginta Episcoporum plaudente , ipso-
que etiam Sancto Ildefonso sutfragante , Doctor egregius Catholi-
cae Ecclesiae nouissimum decus , in seculorum fine doctissimus,
et cum reuerentia nominandns appellari meruerif, eumque Sanctus
Braulio non modo Gregorio Magno comparauerit , sed et erudien-
dae Hispaniae loco lacobi ApostoH caeHtus datum esse censiierit „.

„ Scripsit Isidorus Hbros Etymologiarum, et de Ecclesiasticis lectio ri.
Officiis , aHosque quampku-inios christianae , et ecclesiasticae disci-
pHnae adeo vtiles , vt Sanctus Leo Papa quartus ad Episcopos Bri-
tanniae scribere non dubirauerit, sicut Hieronvmi, et Au"-ustini,
ita Isidori dicta retinenda esse , vbi contigerit inusitatum ne^^otium,
quod per Canones minime definiri possit . Piiires etiam ex eiusdem
scriptis sententiae inter Canonicas Ecclesiae leges relatae conspi-

Tom.I. N

pS ISIDORIANA

ciuntur. Praefuit Concilio Toletano quarto, omnium Hispaniae ce-
leberrimo . Denique quum ab Hispania Arianam haeresim eliminas-
setjmorte sua,et Regni vasratione a Saracenorum armis publice
praenunciata, postquam quadraginta circiter annos suara rexissetEc-
clesiam , Hispali migrauit in caelum anno sexcentesimo trigesimo
sexto . Eius corpus inter Leandrum fratrem , et Florentinam soro-
rem , vt ipse mandauerat , primo conditum , Ferdinandus primus ,
Castellae , et Legionis Rex , ab Eneto Saraceno Hispali dominante
magno pretio redemptum Legionem transtulit , et in eius honorem
templum aedificatum est , vbi miraculis clarus, magna populi dc-
uotione coh'tur„.
s. isUioTus Do- 8. Concessum fuit officium S.Isidori episcopl, confessoris , et do-
ctoris cum nis Jectionibus pro vnuiersa ecclesia ab Innocentio aIII.
die 25. apriiis 1722., de quo videri potest Benedictus XIV. 1. 4.
De beatif. part. 2. cap. xi. num. 15., qui rationein addit : Sanctus
quippe hic iam tamquam Doctor colehatur in regnis Hispaniarum :,
et in ecclesiis insularum ^ et continentis Indiarum rcgi Catholico sub-
iectarum , ex literis apostolicis Gregorii XIII. , ^bi haec habentur de
ejficiu S. Isidori : Item fcstiuitas S. Isidori archiepiscopi Hispalensis ^
pro quo celehretur ofjiciuin Doctoris , et recitetur Credo in celebra-
tione missae ctc.
qune^inm jestn 9. Quacdam in his lectionibus traduntur, quae ex monumen-
'^"^"^- tis antiquioribus , et aetati S. Isidori propinquioribus non constantj

scihcet quod Seuerianus pater S. Isidori dux fuerit prouinciae Car-
thagiaiensis: quod Fulgentius Carthaginiensem episcopatum tenue-
rit:quod Brauho sub disciphna Isidori profecerit : quod idem Brau-
lio auctor sit comparationis inter Gregorium Magnum , qui Petro
successit, et Isidorum, qui lacobo apostolo in erudienda Hispania,
de qua cap. 4. dixi : quod Hispaniae vastationem a Saracenorum ar-
mis pubhce praenunciauerit : quod corpus suum inter Leandrum
fratrem,et Florentinam sororem condi niandauerit, vt aha omittam
dc confirmatione , paUio, et vicarii apostoh'ci munere . De quibus
omnibus agit Florezius tom. 9. Hisp. sacr. pag. 193.5 etBenedictus
Pontifex XIV. , qui Promotoris fidei munere tunc fungebatur, quum
haec causa Rouiae agitata est , responsiones Postulatorum , et Car-
dinaUs Benugae contra suas animaduersiones commendat 1. a. De
beatii. part. 2. cap. xi. num. 15. Demurn suo munerl non defuerunt

i%\

C A P V T X V. 99

Posttilatores , qui collectis 'vndique testimoniis excellcntiam doctrinas
S. Isidori plenissime demonstrarunt , edito etiarn typis sujfragio Emi-
nentissimi Domini Cardinalis Bellugae , Causae Relatoris , qui ani^
maduersiones , a me tamquam jidei Promotore factas , docte de tnore
confutauit , et plura addidit in commendationem cximiae doctrinae
eiusdem S. Isidori .

10. Qiiod si lectiones S. Isidori ad vetusrissima monumenta To/eM/7i.'mp^-
exigendae essent, illis potiiis vti praestaret, quae in officiis propriis *^'"'" '
Sanctorum ecclesiae Toietanae editis Matriti ex typcgraphia regia

1618. extant, scilicet:

In secundo nocturno ex Braulio Caesaraugustano , et lldefonso
Toletano archiepiscopis , et Redempto Isidori discipulo , atque ex ipso
Isidoro , et Concilio Hispalensi 2. cap. 12.

11. „ Isidorus natione Hispanus , patre Seueriano prouinciae tECr/o ir.
Carthaginensis , matre Turtura ortus est . A sanctis viris Leandro
archiepiscopo Hispalensi , et Fulgentio episcopo Astigitano , fratribus

suis, sancte , et liberaliter educatus, latine , graece, atque hebraice
doctus , in omnium disciplinarum genere eximiam eruditionis lau-
dem consecutus est . Adolescens quum esset adhuc , arianam haere-
sin,quam gothorum arma in Hispaniani inuexerant, serpentem quo-
tidie latius , ea libertate, et constantia palam insectabatur, vt parum
abfuerit , quin ab arianis necaretur . A quibus omni persuadendi
artificio adhibito tentata eius fides nequicquam est . Leandro igitur
vita functo , Isidorus regis Reccaredi voluntate,et singulari Hispa-
lensis populi laetitia successor in episcopatu , diu , multumquc re-
pugnans eligitur „ .

„ Pontifex factus , intelligens se ad onus , non ad honorem leCtio v.
vocatum , mirum est , quantum omnium virtutumexcellentia, etsin-
gularis doctrinae praestantia vniuersam Hispaniam illustrauerit . Di-
scipulos multos instituit, in quorum numero lldefonsus fuit , Tole-
tanae ecclesiae postea Archiepiscopus . Eloquentia fuit admirabili.
Monachorum regulam duriorem temperauit , et infirmorum imbe-
cillitati mitiorcm rcddidit . Conciliis Hispalensi secundo, et Tolcta-
no quarto praefuit , in quibus ad constituenda fidei dogmata magni
semper fuit ponderis Isidori sententia. Gregorium quemdam Svrum
episcopum , Acephalitarum haercsi infectum , ipsa in Synodo Hispa-
lensi grauissime confutauit, ct ad meliorem mentem reduxit. Sedem

N 2

loo I S I D O R I A N A

Apostolicam eximia reuerentia coluit , de cuius potestate , atque
obedientia ad Eugenium Toietanum Archiepiscopum scribens , sic
ait : Huius dignitas potestatis etsi ad omnes catliolicorum episcopos
est transfusa , specialius tamen Romano antistiti singulari quodam
priuilegio, velut capiti ceteris membris celsiori permanet in aetcr-
num : qui igitur debitam ei non exhibet reucrenter obedientiam ,
a capite seiunctus , achephalitarum schismate (sic) se reddit obno-
xium ,5 .

LECTio VI. ^^ Multis, iisque praeclaris in omni diuinarum , humanarum-

que literarum genere proprii ingenii monumentis non parum chri-
stianam disciplinam auxit,et ornauit. Ecclesiam suam quadraginta
ferme annos sanctissime rexit . Immincntem sibi mortem multo
ante praeuidens , per sex menses orationi , poenitentiae, ac miseri-
cordiae operibus se dedit ardentius. Morti vero proximus in ba-
silicam S. Vincentii delatus,ab Eparcio,et loanne episcopis, quos
ea de causa ad se euocarat, cilicio indutus,ac cinere conspersus,
corpus, et sanguinem Domini de eorum manu humi prostratus ac-
cepit. Publice veniam a populo petens, mutuamque omnibus cha-
ritatem commendans , bonis omnibus in pauperes distributis , pau-
per ipse spiritu , et in Christo diucs quarto post die , dierum , ac
bonorum operum plenus migrauit ad Dominum pridie nonas apri-
lis: sepultusque est Hispali . Qua ciuitate a barbaris occupata , a Be-
nabeto eius rege Sarraceno Ferdinandus primus , Castellae , ac Le-
gionis rex,magnis muneribus Isidori corpus impetrauit , Legionem-
que transtuiit : in templo Deo eius nomine dicato honorifice collo-
cauit . Miraculis et viuus claruitjet mortuus , multaque in vniuer-
sam Hispaniam contulit beneficia : saepeque christianis regibus eius
cpem contra barbaros implorantibus praesto fuit „ .

hymm S . hido- 12. Hymnos in laudem S. Isidori ex breuiariis antiquis non
multos video celebrari . In Officiis propriis Sanctorum ecclesiaeHi-
spalensis anno 1659, excusis hi sunt hymni in festo die S. Isidori.

-^<^

1/ki

C A P V T XV. 101

Officil Hispalensis hymjii i» festo die S. Isidori .

H r M N V S.

13. Ad Vesp. G^ntis Hispanae Patei-,atque Doctor ,
Digna praeclari soholes Seiieri,
Digne Lcandri , similisque sancta

Indole frater,
Dum tuas curat soror alma cunas,
Lucida examen veniens ab aura
Vidit inKUitis nitidis liquare

Mella labellis .
Dulce facundi fuit hoc leporis ,
Atque doctrinae specimen supernae,
Qua pios pascis , stimulisque sontes

Pun^is acutis .
Pun^is infectum c^enus Arrianae
Pestis , vltores minitantis ignes :
Nec furor Re^um luuenis resistit

Fortibus ausis .
Praesul instauras Fidei triumphum,
Perfidos eius quoque perduelles
Pellis Hispanis pauidos ab oris

Fuhiiine linguae .
O Pater cleri,popuUque pastor,
Orphanis tutor,viduis leuamen,
Virginum custos, monachis seuerae

Regula vitae ,
Nunc in excelso residens olympo,
Sidus o nostrae, cohimenque gentis ,
Compari priscis Fidei magistris

Luce refulges .
Sis memor chari crregis , et Patronus
Esto ad aeternam Triadem, precamur,
Cuncta cui dignas resonent per orbem
Secuia laudes.

loa I S I D O R I A N A

Ad Matut. Sol ab occasu roseos ad ortus ,
Luce qui terras meliore lustrans,
Noctis Hispanae nebulas , ct atras

Discutis vmbras ,
Cuius exortu tenebrosus error ,
Fraus,et inconstans furor,et profanus
Luxus,et vanae sitiens profugit

Ambitus aurae .
Sed redit fas , et pietas reuixit ,
Et fides casto redimita cultu,
Paxque cum sancta probitate , et aequi

Conscia virtus .
Hispalis clarum iubar , Isidore,
Redde virtutes, vitiis repulsis,
Fac et , ad priscos redeant caduca

Secula mores .
Haec rogat sacras tua gens ad aras,
Dum Deo vero pia vota fundunt,
Qui tibi festum peragunt ouantes,

Baetis alumni .
Laus, honor, virtus tibi sit perennis,
Celsa Maiestas hominum creatrix,
Quem Deum trinum celebrant,et vnum

Rite fideles.

Ad Laud. Qui,Pater, charos populos relinquis ,
Missus ad celsam Legionis vrbem ,
Quae tibi fido posuit Patrono

Regia templa ?
An times hostem Fidei rebellem ?
Barbarus fugit , liceat reuerti ,
Aut tuos saltem iuuet inde missa

Luce fouere.
Ciuitas felix spoliis opimis
Corporis sacri tua mira pictis
Gesta percenset tabuHs , tholisque

Munera Re^um .

J»

C A P V T XV. 103

Qiiae tiio partis merito triiimphis
Grata non vno retulere bello ,
Namque te nostris et adesse castris

Fama vetusta est .
Huc ades fessis, Pater alme, rebus,
Nosque commenda Triadi potenti ,
Cuius in cunctas resonat perennis

Gloria gentes.

14. Hos ipsos hymnos ego etiam olim non sine debita ele- ohsnuationes .
gantiae laude exhibui in Hymnodia Hispanica ad diem 4. aprilis:

quos vt cantui ecclesiastico accommodarem, quatuor versus ita re-
finxi : i . Liicis exatnen 'ueniens ah aura pro Lucida examen njeniens
ah aethra . 2. Sis ad aeternam T^riadem ^ precamur pro Esto ad ae-
ternam 'triadem^ precamur . 5. Pax , pudor ^ morum prohitas , et ae-
qui pro Paxque cum sancta probitate , et aequi . 4. Pama canehat
pro ¥ama vetusta est , Recentes puto hos esse hymnos •-, quorum
auctor fabulis de Mahometi in Hispaniam aduentu , et fuga ex ea
assentiri videtur in quinta stropha , Praesul instauras etc. , nisi si
forte Acephalorum haeresin ab Isidoro profligatam intelligit .

15. Antiquiores videntur hymni , quos in Martyrologio Hispa- hymm anthjtii»'
no Tamayus excribit ex breuiariis vetustis Hispaniae: '"*

Ad Vesp. Congaudeat ecclesia,

Et praesulis solemnla

Confessoris Isidori

Honore colat celebri,
Qui velut solis radius,

Demptis prorsus haerciibus,

Et deuotus martyrio ,

Do!^mate fulsit vario.
Hispaniarum populis

Diuinae legis regulis,

Et romanorum moribus

Inuigilabat sedulus .
In clericorum commodis ,

Et pauperum subsidiis

Le?,um lator clarissimus

Hic inhaerebaiC arctius .

fo4 ISIDORIANA

Ad Laud. Magne doctor Isidorcj

Nos de hoc diro carcere
Fac poli reddi.solio,
Placato Dei iilio .
Per te,confessor inclyte,
Ouans chorus ecclesiae,
Et caterua fidelium
CoUaudat Christum Dominum.
lesu Christe , rex gloriae ,
Vota seruorum suscipe ,
Huius Doctoris precibus
Nobis faue propitius.
Da peccatorum veniam ,

Praesta Sanctorum oloriam ,

Vt tanti patris meritis

Caeli fruamur gaudiis .

notne ad Jiy^ j (j. Pcruetusta vocat Tamayus breuiariji, ex quibus hos hymnos

profert . Sed quum in officio gothico nulli luerint iiymni in laudem

Isidori , et ea breuiaria- quae Tamayus laudat , ad ritum romanae

ecclesiae sint conformata, ea vetustas non in longum temporis spa-

tium protrahi debet . Seculo xni. antiquiores eos hymnos non

censeo : quamquam quum solum in Isidori laudibus commemoran"

dis versentur 3 nihil illis inest,quod veteri historiae repugnet . Ne-

glectae prorsus sunt regulae carminis . Secunda stropha ad vespe-

ras videtur desnmpta ex vberiori praenotationeBraulionis , aut ex

prologo vitae Isidori , auctore Canonico quodam Legionensi , apud

Bollandianos .

marryroiogm ^j^ De Martyrologiis , quae memoriam S. Isidori celebrant ,

agitHenschenius in Commentario praeuio ad vitam S. Isidori . Men-

tio praeterea fit S. Isidori in Martyrologio Canonicorum Regula-

dhiersoram. Or- num , in fiue uouae Martyrologii romani editionis iussu Benedi-

laum. ^j^j XIV. ad 4. aprilis : Hispali in Hispxnia Sancti Isidvri Cunjesso-

ris , qiii inter Canonicos Regulares ascriptus , ac iilius ciuitatis epi-

scopus consecratus -, sanctitate -, ct doctrina conspicuus ^ zelo catkolicae

fidei , et obseruantia ecclcsiasticae di-ciplinae Hispavias illustrauit .

Praemittitur signum , quod indicat -, festum S. Isidori eodem die ab

omnibus Canonicis Regularibus ceiebrari . Ibidem in Martyrologio

pro

C A P V T XV. 105

pro omnibus monachis ordinis Cisterciensis ad diem 4. aprilis : ///-
spali in Hispatua S. IsidoriyCX mofiacho ordifiis S. Benedictieiusdem
ciuitatis episcopi , sanctitate^ac doctrina cu7ispiciii ^ qui zelo catholi-
cae fidei etc. Haec controuersiade ordine monastico S. Isidori cap.i^*
agitabitiir , vbi nonnulla verba proferam ex breuiario Canonicoruiij
Regularium Lateranensium .

18. Reperi etiam Isidori nomen in litaniis veterum codicumj^^Mnwfe^^rw.
vt de officii mozarabici litaniis nihil dicam . Siccodex Vaticanus 84.
peroam. in fol. seculi x. circiter , in quo est psalterium ab Hiero-
nymo recensitum cum canticis, fol. 274. exhibet orationes ad ado-
randam crucem , siue ad poscenda suffragia omnium Sanctorum .
Depicta est Christi cruci affixi imago quatuor clauis , et pectoris
dextra parte transfixa. Sequuntur tol. 307. Rogationes,siue litaniae
Sanctorum , in quibus S. Isidorus appellatur , et inuocatur . Hunc pu-
to esse codicem, quem num. 82. signatum Blanchinus describit t. 2.
Euang. Quadrupl. pag. 604.-, cuius characterum specimen excusum
est ibidem tab. 6. num. i. post pag. 600. Codex Vaticanus Otto-
bonianus 576. charactere Longobardico,siue Beneuentano seculo x,
circiter exaratus, continet Missale monasticum ,in cuius litaniis sunt
S. Gregorius , S. Hysidorus , S. Germarius , Benedictus , Maurus , Seue^
rinus etc. In aUo codice membranaceo seculi xv. ex oppido Asser-
gio dioecesis Aquilanae , ad officium proprium S. Franci petendum
Romam allato , ad monasterii ahcuius, vt videtur , vsum exarato ,
litaniae Sanctorum praeter ahos exhibent S. Francum , Macarium ,
BasiHum , Leonardum , Tsidorum , vt in his membranis scribitur . Ne-
que dubium mihi est , quin de nostro Isidoro sermo sit , quamuis
fortasse ahi de Isidoro monacho suspicentur .

CAPVTXVL

Series 'vitae , et gestorum S. Isidori ex monumentis , et scriptoribus

antiquis ordinata . Ac primum quaeritur de diuersis Isidoris ,

comparatione quorum noster Hispalensis modo lunior ,

modo Senior appeltatur .

V

I. V t a nomine Isidori incipiam , vario , ac diuerso modo in /f/j^,^; no«M .
vetustis membranis,et monumentis illud scriptum reperitur : nimi-
Tom.I. O

io6 I S I D O R I A N A

rum Tsidorus , Hisidorus , Hysidorus , Hisydorus , Isydorus , Esidorus^

Isodorus ^Tsydorus ^Eisidorus ^QX.^ <\\.\od. ceceris praefereadiun , /j-f-

dorus . Ea discrepantia ex varia pro diuersis temporibus scribendi

ratione magnani partem oritur , vt: nihil de antiquariorum incuria

dicam • Saepe enim vsus inualuit , vt y pro i vsnrparetur, et aspi-

ratio facile initio voci; praeponeretur . Interdum etiam e pro / ad-

hibebatur . Isidori nomen graecae originis videtur ab /j-/j- : certe in-

:er graecos multi eo nomine claruerunt . Seculo tamen , quo Isi-

dorus floruit, Esidori nomen m vsu fuisse, testimonio S. luliani To-

letani euinctur in operems.de re grammasica , quod cap. 103.

num. 46. , et seqq. describam . Ita enim ait num. 324. Da aliud

nomcn , quod ex plurimis partibus sit compositum . ESIDORVS : E

praepositio est ^Sl cofiiunctiu est ^ DO 'uerbum est -^ RVS 7iomeit est .

fiuTts liidori 2. Fabricius tom. 9. biblioth. graec. pag. 256. seq. 1. 5. cap.34.

num. 3., postquam de Isidoro Peiusiota egit,curiosa illa sua dili-

gentia catalogum texuit de claris aliis Isidoris plusquam rriginta .

etiam /iispan! . Ex Hispanis praetcr S. Lsidorum Agricolam rocenset Isidorum Astu-

ricensem , qui Concilio Bracarensi anno 675. subscripsit , Isidorum

patria Hispalensem , sed episcopum Caesaraugustanum , a Pellizerio

conhctum , Isidoros Cordubenses duos,pariter a Pseudo-Dextro cori-

fictoSjVnum ad annum 384. ,alterum ad annum 423., et 430.,

Isidorum nostrum Hispalensem , Isidorum Mercatorem , siue Pec-

catorem, collectorem decretalium suppositarum , Isidorum Pacensem,

Isidorum Setabiensem , siue Setabiranum , qui Concilio Toletano

anno 681., et 688. interfuit •

qui/iam veri , 3- Horum cx numcro sex sunt soli veri Isidori Hispani , Isi-

dorus Hispalensis , Isidorus Asturicensis , Isidorus Setabitanus , qui

Concilio Toletano xii. anno 68i. interfuit , et alrer diuersus,qui

quinam cortfcti. Coucilio Toktano XV. auno 688. , et rursus Concilio Toletano xvi.

anno 693. subscripsit, Isidorus Pacensis, et Isidorus Agricola . His

addi potest Isidorus iuuenis monachus , martyr Cordubensis , an-

no 853. , a S. Eulogio 1. 3. Memor. Sanct. cap. i 5. laudatus . Alii

inuenti, confictique suntjVt inter plures diuersa Isidori opera dis-

tribuerentur, ac distincrio , quae in veteribus exemplarihus reperi-

tur , Isidori Senioris ^ et lujtioris pro Hbitu cuiusque explicaretur .

, ., -, , A. Lnudat quidem SirTebertus cap. 51. de script. eccles. Isido-

bensii incertus. ruui Cordubeusem , cui commeiitariura in libros Regum tnbuit:

C A P V T XVI. 107

ex quo aixhitecti suppositorum chronicorum ansam arripuerunt, vt
etiam duos Isidoros Cordubenses confingerent, ac miilta de iis com-
miniscerentur . At Nic. Antonius non leuibus rationibus suspicatur,
nullum quidem fuisse Isidorum huiusmodi Cordubensem ; sed Si-
gebertum seculi xii. scriptorem deceptum fliisse , qucd in quodam
sermone , inter S. Augustini cpera edito, De assnmptio/ie A-fariae J ir-
gifiis legerit , Isidori cuiusdam verba allegari . Et qunm opus Isido-
ri^de allegoriis Oiosio dicatum sit, potuit hi. de causis permoueri
Sigebertus , vt Isidorum Hispalensi nostro antiquiorem , aequalem-
que Augustino , et Pauio Orosio excogitaret . Adisis bibhoth. vet,
Hisp. 1. 3 . cap.2. n.5 2. , etseq. Cur Sigebertus Isidorum illum suum
antiquiorem, cui veri Isidori Hispalensis quaedam opera affingeret,
Cordiibensem appellare voluerit , nuUa idonea coniicitur ratione .
Florezius , qui tom. 10. Hisp. sacr. Isidorum Cordubensem a Sige-
berto confictum censet, suspicatur , ex nomine Cartjotetisis deceptum
Sigebertum , vt seniorem illum Isidorum Cordubensem episcopum
statueret : nam sermo de assumptione Mariae Virginis , qui olim
erat 85. de Sanctis inter opera Augustini, deinde 83. in appendi-
ce , et in editione Maurinorum 208., a theologis Louaniensibus Ful-
berto Carnotensi tribuitur . Quae tamen longe semota esset erran-
di occasio , quum auctor Sermonis non dicatur Isidorus , sed in
sermone fiat Isidori mentio .

5. Hac in re Marianae ludicium, quod Florezius tom. 8. Hisp. ^^r.nnnaede
Sacr. tract. 27. append. 2.pag. 275. primus vulgauit , eiusm.odi est; chtmT^ ""^"
cruditorum opinionc receptum esse , tres Isidoros in Hispania tuisse

nobiles cum primis : CORDVSENSEM , quem vixisse Tritbemius
ait sub Honorio circiter salutis annum 420., HISPALENSEM Gre-
gorii Magni aequalem •■, atquc PACENSEM , qui quo TEMPORE
VIXERIT, duhitatur . Cordubensis SENIOR ^ocatur : IVNIORIS ap-
pcliatio duohus posteriorihus antiquioris comparatione vulq^o datur .,
Hispalensi frequentius . Cordubensis nihil scripsit , quod extet , tamet-
si quaedam illi Trithemius attrihuit •, Hispaknsis multa , atque inter
alia ab exordio mundi njsque ad quintum annum Suinthilae gotho-
rum regis summa hreuitate Chronicon .

6. Doctissimi viri iudicium probat , confirmatque Perezius Ba- f ^"V'"'-'"'' fo-

11-11 TT- 1 . ^ .. batum .

yer in not. ad bibl. vet. Hi5p. 1, 5. num. 109.; nam m Escunalen-
sibus seculi x. , et seculi xi. ineuntis codicibus Hr. Q.pkit. 5. n. 7.,

O 2

io§ I S I D O R I A N A

et digramm., ec pliit. i. n. 5., aliisque longe ante Sigebertum Isido
nis Hispalensis lunioris titulo a cogiiomine antiquiore alio , eoque
scriptore discernitur : non cnim lutjior diceretur , nisi antiquior alius
Isidorusscripcor praecessisset. Quod autem nihil eorum extet,quae
Isidorus antiquior scripsit , inde constat , quod ea opera , quae Si-
gebertus, et Trithemius IsidoroSeniori, seu Cordubensi attribuunt>
certo sunc Isidori nostri Hispalensis. Haec fusius Perezius , qui prae-
miserat, verba Marianae argumentura hoc exhaurire.
loannUAefi- j^ Commemorari quoque debet sententia loannis Aegidii , de
' quo haec Nic. Antonius I. 5. bibhoth. vet. n. 109. De Isidoro Cor-
duhejjsi , quem primns Sigebertus laudat Gemhlacensis ^ Dexter au-
tem ( supposititius ) vmis Chronici auctorem Jinxit , quod supra com-
modiore luco dictum , nunc non repeto : contentus hoc solum annotare
hic , adiungereque olim de Corduhensi , ac Seniore , vt audit , Isidore
dictis , loannem Aegidium Zamorensem Franciscantim , qui tnnume-
ra if-idit , et annotauit de Hispanis rehus , et in Aduersaria sua adhuc
inedita coniecit , nonnisi duos Isidoros tractatu laudoitorum Aduersa-
riorum sexto agnouisse^ laudasseque : ?jostrum scilicet Hispalensem SE-
NIOREM ■, njt wcat ^ alterumque IVN.IOREM a se dictum ^qui Pa^
censis est^qti ad Arahiim in Hispanias irruptionem rerum in orhe
gestarum mcmoriam continuauit .
lunwrh ■, et Se. S. Vt auteiu distiuctio Isidori Senioris jet lunioris in bono lu-
n.ons '"''o" j^-iine collocetur, breuiter indicabo vetera exemplaria, et opera no-

diittactio » . . . . r ^ 1

stri Isidori Hispalensis , in quibus modo Senior , modo lunior ap-
pellatur. loannes Vasaeus , qui Isidorum Hispalensem iuniorem ca-
c\ putat propter Isidorum Cordubensem , qui tempore Orosii flo-
ruerit , asserit cap. 4. Annal. Hisp. , m fronte Etymologiarum Isi-
dori \t9^i: Incipit emstola Isidori lunioris Hispalensis episcopi ad Brau-
lionem Caesaraugustanum episcopum . Non explicat Vasaeus , ex quo
exempl:u-i h'inc tiruluin excerpserit .
:a riii.obstruii- g, lunior dicitur Isidorus noster in codice Vaticano 202., de
quo cap. 93. agam j vbi eius drcta ex libris de ofTiciis ecclesiasti-
cis proteruntnr. Codex in Gallia videtur scriptus seculo x. circiter.
Contra in codice Vaticano 641. seculo ix., aut x. scripto , de quo
cap. 94., vocatur Se^'ior in titulo Prooemiorum , sed ita vt eidem
Seniori Isidoro libri O^ficiorumjet de ortu , et obitu Patrum tri-
buaiKur. Iii codice Escurialensi Erymologiarum seculi xi., de quo

C A P V T XVI. 109

vide cap. 55. 3 appelLitur lunior . Idem epitheton tribultur Isidoro
iii codicibus seculi xin. , aut seq. , quibus chronicon continuatum ,
et interpolatum continetur , de quibus cap. 78. lunior quoque vo-
catur Isidorus in antiquissimo codice Vaticano :552i., recensendo
cap. 96. ,in quo sunt Diiterentiae verborum ordine literarum : in
recentiori Vaticano 4327. , in quo sunt libri duo contraiudaeos,
de quo cap. 97. , in Regio - Vaticano 294. , de quo cap. 100.,
secuii XI,, vt videtur , in quo sunt libri Etymologiarum , in Regio-
Vatic 310. ibid. Incipiunt Differetttiae spirituales Isidori episcopi
lunioris Spaniensis . Et rursus, Incipit Soliloquiorum Isidori lunio-
ris Spalensis episcopi . lunior etiam dicitur Isidorus in codice Re-
gio-Vaticano 846. ibid. , dum fragmenta Etymologiarum excribun-
tur : qui quidem codex seculo vm. posterior non videtur . lunior
quoque vocatur in titulo chronici codicis Palatini 239. cap. 102.
in Gallia , vt videtur, exarati seculo x. circiter . In fine Etymolo-
giarum codicis Vrbinatis c\\zvx.zcti/^g.cz^.io^..Tsidori lunioris etc
In Ottob. cod. 3 3 6. Etymologiarum seculi xiv. circiter c. i o 5 . Tsidori
lunioris etc. Alii codices extra bibliothecam Vaticanam non dissi-
mili modo lunioris titukim Isidoro nostro ascribuntrvt codex Lu-
censis librorum contra ludaeos , de quo cap. 43. num. 48., codex
Chisianus Etymologiarum , de quo cap. 45. num. 2. , antiquissimus
Caesenas Malate.tius Etymologiarum , de quo cap. 45. num. 6. In
codice 2. Archiuii Vaticani , de qno cap. 107., Etymologiae ///Wo-
ri lunioris etc. In codice Colle?ii Romani ibid. Chronicon Isidori
lunioris . Cap. 55. num. 18., et 19. duo occurrunt exemplaria Flo-
rentina Etvmologiarum /j/^tf// lunioris . Cap. eod. 55. num. 24.
codex Florentinus S. Crucis , in quo sunt Etvmologiae Isidori An-
tiqui , et Isidorus lunior De computo . Synonyma Isidori lunioris
recenset LabbeH7,vt dicam cap. 70. num. 3. Epistola ad Leudefre-
dum in codi.e Vigilano , de quo cap. 73. num. 7.,nomine Isidori
lunioris inscribitur . In codice Florentino S. Crucis , de quo cap.76.
num. 9.,liber de natura rerum titulum Isidori lunioris illustris ex-
hibet . Isidori lunioris chronographia, siue chronicon indicatur ex
codice Mediceo cap. 77. num. 7. In codxe Ouetensi seculi xn. ,
de quo cap. eod. 77. nnm. i^. , coro^raphia , siue rectius chrono-
graphia Isidori lun^oris . In codice E<;curialensi seculi xiv., de quo
cap. 73. nam. iS., chronicon Isidori lunioris .

110 I S I D O R I A N A

Js!,iorutH!spai. I o. Mariaiiae 5 Bayerioque libeiiter assentior, allqiiem Isidorum

fortasse Isidoro Hispaleusi antiquiorem agnoscendum esse, cuius compara-

tione Hispalensis liwior dicatur . Sed quum Isidori Cordubensis

. . mentio in cat;ilogis Hieronymi , Gennadii , Lsidori , Ildefonsi , et alio-

lunior Aictus , . .," , . . .

eomparate '"""^ veterum de scriptonbus eccJesiasticis non appareat,ac pnmus

Sigebertus eius meminerit, et quidem sic clare errans , vt Hispa-

lensis Isidori quaedam opera Cordubensi adiudicet, faciie adducor,

aAh!iorumPc-\x credam , Isidorum Hispalensem luniorem dictum , quia anteipsum

lusiotam, floruerat seculo iv. Isidorus Pelusiota, scriptis, virtutibus, rebusque

gestis in vniuersa ecclesia clarus , et apnd episcopos ipsos venera-

biliSjVt ait Ephremius episcopus Antiochenus in epistola ad Zeno-

bium Scholasticum apud Photium in Bibhotheca-, dequo etiam Eua-

grius lib. Hist. eccL Eiusdem 'theodosii priticipatu claruit Isidorus ,

cuius latissirna est gloria , et qui quum ob res gestas , turn cloquen-

tiae causa vbique celebratur .

. , ^,. II. Erar quidcm Isidorus Pehisiota Ae<4vptius , gente Alexan-

fttit . drinus , et iuxta Pelusium , Aegypti vrbem , monachus : sed non rai-

nus proptcrea fama eius apud latinos vigebat : quem etiam Facun-

dus Hermianensis , ab Isidoro Hispalcnsi in hbro de vir. illustr. re-

censitus , sic commendat : Nam vir etiam satictissimus , et magnae

in ecclesia gloriae Isidorus presbyter Aegyptius Pelusiota , quem duo

milia epistolarutn ad aedijicationem ecclcsiae multi scripsisse noue-

runt , qui etiam pro 'uitae , ac sapientiae suae meritis , vt pater , ab

ipso Cyrillo et honoratus est ^ et vocatus etc. Confer Natalem Ale-

xandrum Hist. eccles. secul. iv. art. 9. cap. 4. Prodiit Gottingae

anno 1737. disscrtatio Christophori Augustini Heumanni De Isi-

doro Pelusiota , eiusque epistotis , quas maximam partem fictitias esse

demonstratur , digna, vt in bibhotheca selecta obseruat cl. Zaccaria,

quae aviro docto refehatur . Quum Isidori Pelusiotae ncmen celeber-

rimum in ecclesia iam esset , quo tempore Isidorus Hispalensis scribe-

bat, nihil mirum est, si operibus huius , praesertim vbi Hispalensis

episcopi tituhis non praefigeretur , apponi coeperit Imiioris inscriptio .

Deinde facile hbrarii vtrumque tituhnn complexi sunt , vt Isidorum

luniurem episcopum hispalensem vocarent, quamuis nuUus aUus Isi-

dorus episcopus Hispalensis Isidorum nostrum praecesserit.

isidorw^Hu ai ^^- Quisnam autem est Isidorus lunicr , cuius ccmparatione

^enrori^flcfn.;, Hispalensis 6f«/V?' nom.inatur? Mariaaa, Nic. Antcnius, et Bayerius

C A P V T XVI. 111

Isidorum Paceasem Hispalensi limiorem intelligi asserunt . Isidorus
Pacensis vixit seculovin. progrediente j vt probat Nic. Antoniusl.6.
cap. 3. 5 et Chronicon Isidori Hispalensis vsque ad Hispaniae per
Arabes euersionem continuauit . Hic certe scriptor est^qui Isidoro
Hispalensi iunior est , ac re ipsa ita a multis appellatur . Scd con-
tenduat nonnuUi, alios fuisse Isidoros Hispalensi recentiores , quo-
rum eciam comparatione Hispalensis Seniur vocetur : producunt Isi-
dorum episcopum Setabiranum , cui Peliizerius librum De significa-
tione nominum tribuit , Luitprandus supposititius coUectionem cano-
num sub Isidori Peccatoris , seu Mercatoris nomine editam . Re-
fellit has fabuias Nic. Antonius 1.6. bibl. vet. cap. 3. Lihtr de si-
gnificatione nominum esc liber Isidori Hispalensis De nominihus le-
gis , et eumgeliorum , vt Braulio appellat , quem Allcgoriarum vul-
go vocant . Isidorum auctorem collectionis apocrvphae decretahum
neque Isidorum episcopum Setabitanum , neque vllum alium Hispa-
num esse contendimus . Duo autem Isidori episcopi Setabitani ex-
titeruntjvc dixi , prior j qui synodo Toletanae xii. anno. 681. iu-
terfuit , posterior, qui synodo Toletanae xv. anno 6S8., et xvi. an-
no 6^)^. subscripsit . Neutrum horum quidquam scripsisse con-
stac , multo vero minus falsam collectionem canonum , seculo de-
mum IX. confictam .

1 3 . Ab Isidoro Pacensi alium Isidorum diuersum Pellizerius "7"» non distin-
agnoui", quem appellac ^^ ^fjdt , auccorem cuiusdam Chronici^quod^"""""
incipic : Sex diebus rerum omnimrj creaturam form.iuit deus . For-

tasse Pellizerius Isidorum Pacensem putabac esse ita dictum ex vrbe , ,.,
Baaajoz : id enmi nonnulli ita sibi persuaserunt : plerique autem Beja .
Pacem , siue Pacem-Iuliam oppidum Beja incelligunc esse . Idem er-
go tst Isidorus de Beja , et Isidorus Pacensis : idem Chronicon ,
quod in duo Pellizerius male diuidebat , vc oscendic Nic. Antonius
loc. cit. Nimis enim liberalis videtur Pellizerius in mukiplicandis
tam operibus, quam Isidoris : qui duos Isidoros Hispalenses , quo-
rum alter episcopus Caesarauguscanus fueric , duos Cordubenses,
duos Pacenses confingebat.

14. Cur aucem non pocius auc Pellizerius, aut quiuis zVmshx- d^huioroAstti-
spanus de Isidoro Ascuricensi , qui conciHo Bracarensi anno 675. "'"'""'•
sub-^cripsic^inter scriptores recensendos quidquam commentus est?

Pocerat enim hic comparacione Isidori Hispalensis lunior dici . Ac

112 ISIDORIANA

re vera inter scriptores medii aeui eum Fabricius in bibliotheca re-
ponit : sed quid in literas miserit , addit , quum a Cangio inter scri-
ptores referatur , mihi incofnpertum . Eum infelici exitudecessisse,
refert S. Valerius tom. i6. Hisp. sacr. num. 36. Ordinis Querimo-
niae : (^ui dum sic veniret immissus ab inimico , vt tne mitteret in
commotionis interitum , et aliorum fratrum pessimum scandalum j
recto ludelicet omnipotentis Domini iudicio , lacum , quem nobis ape-
ruit , ipse repente ingressus est . Eundem pestilentissimum virum
vocat . Alii de co tacent .
ishioTusMerca. 15- Vcrum quum Isidori Pacensis nomen inter hispanos haud
tor corfctus . obscurum fuerit, minime dubito , quin Isidori lunioris vocabulo
hunc hispani insignierint , vt ab Isidoro Hispalensi distinguerent .
Exteri autcm aliud tortasse in mente habuerunt ; qui de Isidoro
Pacensi parum , aut nihil cogitabant . Scilicet auctor supposititiae
collectionis canonum , et decretalium seculo vm. exeunte se non
sohim hispanum finxit,sed ctiam celeberrimum inter hispanos no-
men vsurpans,Isidorum Peccatorem , siuo Mercatorem nuncupauit.
Illico ea collectio in manibus omnium coepit versari : et quamuis
Isidorum nostrum Hispalensem auctorem eius crediderint , tamen
alii , qui concilia , et monum.enta alia , Isidoro Hispalensi recentio-
ra , in eam collectionem intrusa fuisse obseruabant , alium Isido-
rum collectorem esse intulerunt , quem , vt ab Hispalensi distin-
^wcrcnt:) luniorem vocitarunt , et eadem ratione Isidorum Hispalen-
sem Seniorem . Concludendum igitur est , Isidorum Hispalensem
modo luniorem, modo Seniorem dici : scilicet luniorem, dum com-
paratur Isidoro Pelusiotae , aut etiam , si ita velis , Isidoro Cordu-
bensi a Sigeberto laudato : Seniorem vero , dum confertur Isidoro
quum Pacensi, tum fictitio Peccatori, seu Mercatori .

C A P V T XVII.

S. Isidori Hispalensis patria , parentes, ortus .

r -j . .r. I. Asidorum natione Germanum fuisse , nescio , cur somniauerit

ne Germanum loauncs Eisengrcinius in catalogo test. verit, , cui fidem tantum non

adhibent Centuriatores Cent. 7. cap. 18. §. 8. Suspicatur Nic. An-

guinamconjixe. ^q^^i^^ Eis€n?reinium existimasse , gothum fuisse Isidorum , et hac

ratio-

C A P V T XVII. 115

ratione proprios sibi oculos fascinare voliiisse . Qiium enim iam
multo ante gothi in Hispania consedissent , etiamsi gotham Isiclo-'
rum fineere velis, non tamen propterea natione Germanum appel-
lare poteris , nisi Germanum accipias pro gotho iam Hispaniae in-
cola, et ciue . Neque vero vlla est suspicandi ratio , Isidorum ori-
gine fuisse gothum : immo contrarium suadent nomina parentum,
fratrum, ac sororis , quae ex lingua latina , et graeca petita sunt ,
minime vero ex gothica : quod arguit, parentes Isidori hispanos qui-
dem ortu , ciues tamen romanos fuisse , siue , vt vocat Nic. Antonius ,
Hispano - Romanos .

2. Non desunt tamen inter hispanos , qui contendant , Seueria- /^'.ij-w ^i or.--
num 5 Isidori patrem , origine gothum fuisse, atqueita fere sentiunt^""''^°''''"* '
praeter pseudo-historicos iam vbique explosos Rodericus Sanctius

de Areualo , Laurentius Padilla, Beuter , .'^andoualius , nec repu-
gnat Andreas Resendius in epistola ad Ambrosium Morales . la
continuatione, siue supplemento Isidoriani Chronici , quod a Luca
Tudensi sub Ildefonsi nomine prolatum est , supra cap. 9. a no-
bis exhibito , traditur, regio gothorum sanguine ortum fuisse Isido-
rum . Aduertimus iam , eam conrinuationem falso Ildefonso impu-
tari , et longe post Isidori , Ildefonsique tempora fuisse scriptam ,
aut figmentis interpolatam . Alia tamen addunt Rodericus Toletanus ,
et Lucas Tudensis , scilicet Theodoricum Amalum Ostrogothorum
regem. , qui, quum in Italia dominaretur , pro Amalarico gothicum
simul Hispaniae regnum aliquot annis tenuit , parentem fuisse Se-
ueriano Isidori patri .

3 . Alii , vt Ambrosius Morales , Antonius lepes , Mariana , Fran- "" ^ ^'S-c- «"''■-•
ciscus Padilla, Pellizerius, Nic. Antonius huic narrationi fidem ne-^'^'

gant . Cur enim Theodoricus Amalaricum , ex AmaLasuntha iilia
nepotem , regni successorem reliquit , et non potius Seuerianum ?
Quod autem Ambrosius Morales contendit , Theo-doricum neque
in Hispaniam quidcm vnquam iuisse , id certe idoneis argumentis
refellitur a Biuario ad Maximum ann. 109. Isidori verba satis ma-
nifesta sunt in Historia gothorum era 549. Theodorkus .. . extin-
eto Gisaleico rcge gothorum Hispaniae regnum xv. a^inis obtinuit ,
quod superstiti Amalarico nepoti suo reliquit . Inde Italiam repe^
tens , aliquandiu omni cum prosperitate regnauit .

4. Lucas Tudensis , siue alius potius interpolator Isidorhanae ''°"""'''-'" <■«-
Tom. I. P

114 I S I D O R I A N A

Historiae Gothorum , qui Theodoricum Seueriani patrem fuisse af-
firmauit, vxorem quoque Theodorici dixit fuisse quamdam nobi-
lissimam feminam Toletanam . Alii antiqui de matre Seueriani ta-
cent . Pseudo-historici huic feminae nomen imposuerunt Safidnae ^
aut S<««c///w^ , aut Sanctiuae ^?Mt Si?;cwf : quam etiam Benedictinis
Caradignense S. Petri monasterium construxisse commenti sunt.
Eiusmodi figmenta explodit Nic. Antonius 1. 4. cap. 4. biblioth. vet. ,
qui irridet pseudo-Hauberti aifectationem in Chronico adann.534.
Leavder Princeps Jilius Seueriajii ducis etc.
eoniecturae 5. At fortasse , tamctsi Seuerianus filius Theodorici regis non
aiiorum . f^ei-it^ t^men eius liberi ex regia srirpe Theodorici procreati sunt :
nimirum si vxor Seueriani fuerit filia Theodorici . Id asseruit Quia-
tanaduefias in vita S. Fulgentii , S. Isidori fratris , laudatus a Bol-
landianis in not. ad vitam S. Isidori cap. i. Ita certe occurritur
dilficultati , quod Seuerianus fiiius Theodorici non videtur fuisse ,
quandoquidem Theodorico in regno non Seuerianus , sed Amala-
ricus ex Amalasuntha Theodorici nepos successit . Alioquin quum
monumenta,ex quibus regia Isidori , fratrumque origo arguitur ,
seculo xu. antiquiora esse non constet, eiuscemodi opinio sustineri
aliquo modo poterit tamquam ex traditione : pro certa autem ven-
ditari non debet , siue matrem Isidori filiam Theodorici esse coniicia-
mus,siue Seuerianum Theodorici filium,siue eundem Seuerianum
Teodorici fratrem : de quo nonnullam quaestionem esse,innuunt
Bollandiani loc. cit.
Seaenanui is!- 6. Exmonumentis antiquis id vnum affirmare possumus , Lean-
den^ter . j^.j ^ isijori , Fulgcntii , et Florentinae patrem fuisse Seuerianum pro-
uinciae Carthaginiensis . Isidorus de vir. illustr. cap. 41. I.eatider
genitus patre Seueriava Carthaginiensis prouinciae , prufessione mo-
nachus etc. De Seueriani nomine omnes consentiunt : quod enim
in hymnis O.ficii proprii Hispalensis supra cap. xi. Seuerus dicitur,
id racione metri factum liquet . Sermonem autem qssq de prouin-
cia Carthaginiensi in Hipania, non in Africa , quid opus est ani-
maduertere ? Atqui his verbis alieno sensu acceptisjIoannesTrithe-
mius de vir. illustr. Ord. Benedict. 1. 2. cap. 9. , et Xystus Senen-
sis in biblioth. L 4. Leanarum Afrum esse pronunciarunt .
cn Juxprouin. j. Quacrendum potius esc , an Seuerianus dux fuerit Cartha-
dae Carthagi- aii^ucnsis prouincias 3 vt more iilius aetatis , et gentis Claudius dux

nie/:us . ' * ' O

C A P V T XVII. ri5

Lusitaniae fuIt,Paulus proiiinciae Narbonensis : ita enim vocaban-
tur, qui proiiiacias administrabant . lo. Baptista Perczius in not. ad
Isidorum obseruat, falso verbis Isidori Lucam Tudensem , et alios
addere duce . Rodericus quoque Toletanus eiusdem aetatis, ac Lu-
cas Tudensis 5 et auctor continuationis Chronici Isidoriani sub II-
defonsi nomine aperte Seuerianum prouinciae Carthaginiensis dti-
cem vocant . in Breuiariis antiquis hispanicis vel hcc ipsum tradi-
tur , vel asseritur , Seuerianum tunc Carthagini nouae dominari . Bre-
uiarium Romanum recognitum pariter prouinciae ducem Seueria-
num vocat in lectionibus S. Isidori . Nihilominus in Oificiis pro-
priis ecclesiae Toletanae supra cap. xi. verba Isidori retenta sunt ,
quin addatur, ducem fuisse Seuerianum . Breulius in epistola dedi-
catoria ad Isidori opera , otiosorum commentis fidem praestans ,
affirmat , Seuerianum , Isidori patrem , fuisse regis Theodorici filium :
matremque Isidori , quam Theodoram vocat , regio gothorum
prognatam sanguine.

8. Theodorae nomine vxorem. Seueriani appeHatam ^mIssq :,V^o- vxot SeunimiU
dericus Sanctius de Areuaio, Palentinus episcopus , scriptum reli-
quit Part. 2. Hist. Hisp. cap. 9. Id vnde hauserit, Nic. Antonio non
occurrebat . At Boliandiani in not. ad cap. i. vitae S. Isidori iam
obseruauerant, ita vxorem Seueriani appellatam fuisse a Luca Tu-
densi m praefatione ad Chronica . Immo hoc ipsum idem Nic. An-
tonius aduerterat in epistola ad Bollandianos , cuius hi meminerunt
in comment. praeuio ad vitam S. Isidori . Pseudo-historici, nomen
auide arripientes , ah"a de penu sua addiderunt : Flau/am Theodoram
Ceruel/am^ seu Ceruiliam, filiam Paulae de ^enere clarissimo potho-
cum nuncuparunt : quae tamenapseudo-Luitprando Theodosia Cev'
uela dicitur . Haec somnia , quae a suppositorum chronicorum com-
mentatoribus inscriptionibus etiam antiquis illustrantur , fuse Nic.
Antonius more suo refutat,quum de S. Leandro agit , vbi etiam
duas ex Ambrosio Morales inscriptiones producit , akeram de Pau-
la quadam clarissima femina , alteram de Ceruella clarissima femi-
na . Has inscriptiones pseudo-historici prae oculis habucrunt , vt
Flauiam Theodoram Ceruellam , Paulae filiam , vxorem Seueriani con*
fingerent, cui alii easdem inscriptiones accommodarent . Notanduni
quoque, Ambrosii Morales in veteribus inscriptionibusproducendis
fidem apud nonnuUos non satis firmam esse .

P 2

116 ISIDORIANA

«nTurtur voca- ^, Reiecto Theodorae nomine , Nic. Antonfus vxorem Seueria-
ni Turturem vocatam contendit , allegatquc quum verba Leandri
mox arferenda , tum .breuiaria nonnulla liispanica , quae Biuarius
viderat . Florezius tom. 9. Hisp. sacr. Nic. Antonium cum aliis ,
et breuiario Hispalensi ita sentire affirmat . Nominandus ante alios
est Canonicus Legionensis auctor vitae S. Isidori ; Mater vero Tur-
tura VQcltats! . S. Leander cap. vlt. regulae ad Florentinam soro-
' rem 5 quod supra cap. 2. allatum est , communis matris meminit ,
atque inter alia sic refert : Simplicitatis flia es , quae Tnrture ma-
tre fiata es , /;; eadem 'una persona complurium iiecessitudinurn 'vte-
ris officio . 'tiirturem pro niatre respice : T^urturem pro magistra
attende etc. Non potuit clarius , inquit Nic. Antonius , adeo vt
ctiam Biuarius , hac permotus auctoritate , apud pseudo-Maximum
lectionem Theodorae cognomento Ceruellae mutandam censuerit in
Turturam cognomento Cerulam .

pegrjFtarfzius. j q. At validiorem aduersarium hac in re nosrro tempore na-
ctus csr Nic. Antonius , sciiicet Floreziuni tom. 9. Hisp. sacr. Is
quum apud scriptores seculo vn. proximos nomen Turturis vxori
Seueriani tributum non inucnerit, nullo id fundamento astrui posse
existimat : siquidem Leandri verba non innuunt , Turturem vocatam
fuisse Florentinae matrem , sed femtnam quamdam aliam , monaste-
• lio , in quo Florentina degebat , praepositani . Nimirum Florenti-
nam hortatur Leander,vt praepositam suam Turturem pro magi-
stra,et pro matre respiciat, eajTiquc reputet veluti matrem , etiam
ea matre , qua nata fuerat , chariorem .

stfT nen pcTsua- jj_ Fateor , aliquantulum obscura esst verba Leandri, c,^^?7i?-
rem-, qua nata es^reputa matrcm . Sed quum idem Leander dicat,
Turture niatre nata es . In eadem vna persona complurium necessitU'
dinum vteris officio . . . Sit tibi dulce eius gremium iam proue^
ctae , quod erat infanti gratissimum , vix haec intelligi possunt , nisi
de vera matre Florentinae, quae simul illi ad viam pertectionis fuis-
set magistra : et quae propterea charior Florentinae esse deberet,
quod eam Christo aifectibus generasset, quam quod e?m in lucis
auram emisisset . Maiorem difficultatem creat , quod Florezius vr-
get , sermonem Leandro esse de Turture femina , quaein viuis tunc
ageret j quum tamen paulo post referat , parentessuosad Dominum
commeasse .

'jrture ex-

C A P V T XVII. 117

12. Nimirum Leander ait : Turfurem pro magistra attende i »"•'/«' S.Uan-
et quae te Christo quotidie ajfeetibus gtncrat , chariorem , qua nata
es , reputa matrem . Nihilominiis id de Florentinae matre intelli-
go, quae iam in caelum recepta, Cliristo quotidie Florentinam affe- ^^ ^^^
ctibus generabat . Pergic propterea Leander: ^Z> omni procella , ah fUcata.
cmni mundano turhine in eius te sifiibus conde . Sit tibi suaue eius
lateri adhaerere : sit tibi duLce eius gremiutn iamprouectae ( aL iam
profecto ) quod erat infanti gratissimum . Quum auteni totam hanc
exhortationem sic Leander inchoet : Noli ab eo auolare nido ^quod
inuenit turtur , vbi reponat pullos suos . Simplicitatis fiiia es j quae
turture matre nata es etc. , dnbitandi adhuc ratio est , an Turtur no-
men proprium apud Leandrum sit , an potius turtur ab eo mater
dicatur , quia turturi confertur .

15. Isidori fratres quod attiner , piane reiiciendum esz :, quod Isidsri fratres ,
ex Breuiario Hispalensi Breulius in epistcla dedicatoria refert, lusti-
nam abbatissam Isidori sororem fuisse , Braulionem Caesaraugusta-
num fratrem : qui addit ex Vasaeo in Chronico ad annum 5 67.
lustinam eandem esse , atque Florentinara , Braulionem vero inter Isi-
dori fratres nequaquam recensendum . Riscus tom. 30. Hisp. sacr.
p. 143. errorem Lucii Marinaei Siculi reuincit, qui Isidoro fratrem
dat non solum Braulionem , sed etiam S. Hermenegildum , et Recare-
dum regenv. Braulionem , de cuius vera stirpe minime inter ve-
tercs constat,HermenegiIdi, et Recaredi regis fratrem fuisse Prirnus
episcopus Cabilonensis m topogr. verbo Hispalis , et Maurolycus
ad diem 13. aprilis inepte asseruerunt.

14. IUa quoque traditio inter hispanos recepta est , Seueriani ishhr! soror an
filiam nomine Theodoram fuisse , Leouigiido nliptam , ex qua S. Her- ^'°f'3'^^o «"-
menegildus martvr,et Recaredus primus gothorum catholicus rex
progeniti fuerint. Nic. Antonius, qui acri iudicio Seueriani , et eius
prolis originem gothicam expendit,id pro certo statuit. Hoc affi-
nitatis •uinculum , addit, non aliud ., credimus , Seueriani soboli cum
gothicis regihus intercessisse . Atsi quaeras , quibus auctoribus con-
stet, extitisse vnquam Theodoram eam Seueriani iiliam , regis Leo-
uigildi vxorem,non alios , opinor, quis proferet , nisi illos ipsos ^,
quibus Seiieriani genus gothicum , vxoris Seueriani Theodoras no-
men.aliaque multa asserentibus, minime fides praestatur , quia an-
tiquiores tacent . Atqui aeque tacent eiusmodi olfinitatis vinculum

ii8 I S I D O R I A N A

inter Lcandium , Isidorimi , et regcs gothorum j quod minime ta-
cendum crat . Multa de vi huius argumenti negatiui in re prae-
senti disputat Florezius loc. cit. , praescrtim quia Leander cap. vlt.
reguhie ad Florentinam sororem , non alios fratres suos recenset ,
nisi Fulgendum , et Isidorum , non aliam sororem , nisi Florenti-
nam . Addit, duas fuisse vxores Leouigildi, vt ex vetustis historicis
constat, alteram Rinchildem , alteram Gosuintham , neque in con-
suetudine tunc reges gothos habuisse^vt feminas ex rom.ana stirpe
sibi in matrimonium coUocarcnt, loannes Biclarensis in Chronico
ad ann. 573. de Leouigildo ait : Dnosque filios suos ex amissacon^
iiige Herme-negildum , et Kecarcdum cofisortes regni facit . Haec con-
iux fuit Rinchildis .
isidori fratres 15- F)e fratribus igitur Isidori hoc habemus certum , Leandrum ,

certi gf Fulgentium fuisse illi fratres , Florentinam sororem , ita vt ipse

omnium minimus natu fuerit,vtostenditnr ex cap.vlt.regulae S.Lean-
dri . Florentinae sororis meminit quoque Isidorus in elo?io Lean-

acntius ^'■^ 5 quem narrat opuscuhun cduUsse de msntutione virgmum ad

Florentinam Sororem . Ipse Isidorus duos libros contra iudaeos ei-

dem sorori suae Florentinae inscripsit , vt testatur in prologo :

soror Fhrenti- Sanctac sorori Florentinae Isidorus etc. Haec ergo , sancta soror ,

"'^ ' te petente ob acdificatiunem studii tui tibi dicaui , vt qua consorte

perfruor sanguinis , coheredem faciam et mei laboris . Meminit etiam
Braulio Florentinae in praenotatione librorum Isidori : Contra iudaeosy
postulante Florentina , germana sua , proposito 'virgine , libros duos etc.
Ildefonsus simili modo cap. 9. de vir. ilhistr. Qucd Florentina eo-
dem cum fratribus suis Leandro,et Isidoro scpulcro condita fue-
rit , narratur in epitaphio supra cap. vn. Sed epitnphium illud S. II-
defonsi , ciii tribuitur, non constat esse , ct multis contra pugnat
Florezius tom. 10. Hispan. sacr. , qui Astigisepultam, ibiqueiacuis-
se tradit, donec , Hispaniam inuadentibus mauris,ad montes Aqui-
lupianos , siue Guadahtpaeos translata fuit . De diuersisFlorcntinae
nominibus vide cap. 66.
Tuirjentii eio' i6. Ad Fulgcntium quoquc , fratrcm suum , duos Hbros de ec-

■^""" ■ clesiasticis officiis Isidorus misit . Etsi enim inscriptio ita solum re-

fert : Domno meo ■, et dei scruo Fulgentio episcopo Isidorus ^ tamen
Braulio aperte ait : Ad germanum suumFulgcntium episcopu^n ojfcio-
rum libros duos . Editi addunt episcopum Astigit.mum :)<\^-\o^ c-n^xl-

C A P V T XVII. ii$>

mltur ctlam in Praenotationis versloiie itallca Alchainl anni 1570.
cap. 70. nuni. 17. describenda : Vescouu Astigitafjo ^qua. de re vide
notata supracap.3. Fulgentlus episcopus Astlgitanus erat anno 610.,
quo decreto Gundemari cum Isicloro subscrlpslt, vt dlcam cap.2 1. ,
et anno6i8.,seu 619., quo Concllio il. Hlspalensi interfuit , vt
eod. cap. referam . Nic. Antonius 1. 5. c. i. blbl. vet. Hisp. n.i6.
asserit , Fulgentium concillis duobus Hispalensi , Toletanoque cum
Isidoro interfuisse : sclllcet Toletano anni 6io.;,nam num. 13. do-
cuerat, Fulgentium obiisse ante annum dcxxiii. ( corrige dcxxxhi. )
quo subscrlptus legitur Concilio Toletano iv. Habentius eplscopus
Astlgitanus . An Fulgentius Isidori frater quidquam scrlpserit , dis-
serit Nic. Aiton^uSjCt post eum Florezius tom. 10. Hisp. sacr. ,
qui contend'.t, Doctoris titulum,quem apud hispanos assecutusdi-
citur, veteribus monumentis minime innixum esse . ^

17. Fuloentii non vuloarem doctrlnam ar^ult docum.entum ve-"'^'^""'''^*
tus seculi VII. apud Florezlum tom. 3. Hisp.sacr. Append. num. 3.
pag. 390. Et sic creult fides cathoHca ( in Hispania ) paulisper ^do^
nec de orthodoxis ^ et catholicis viris fuit illustrata ■, id est ^ Fulgeri'
tio , Petro , Leandro , Isidoro , lldefonso , Tructuoso , luliano . Testlmo-
nium Roderici Toletani pro Fulgentii doctrina ad seculum xiii. per-
tinet:eodem seculo floruit Lucas Tudensis, qui in Isidori chronico
simile testimonium protuUt. Hac de controuersia anno 1723. actum
fuit in sacra rituum congregatione , vt exponit Benedictus Pon-
tifex XIV. de be.itit. 1. 4. p. 2. c. xi. ,qui eo tempore Promotorem
fidei agebat: et ita narrationem absohiit : A[fl«/j" sutfplicationibus ex^
hibitis sacrxe congre^ationi eo praesertim fundamento , quod ab an-
tiquo tempore titulum habuisset Doctoris in nonnullis Hispaniarum
dioecesibus , die i 7. aprilis 1723. responsumfuit , 'ut in officio S.Ful-'
gentii solita obseruaretur consuetudo quoad ritum Doctoris .

18. Clarior res est de S.Leandro ,quem Isidorus in libro de s.Leander Do'
vir. illustr. laudauit : in epistola ad Claudium Ducem vocAiik com- '^'"' '
fnunem nastrum Doctorem , et in versibus bibh"othecae non imparem
mtiqnis Doctoribus : de quibus tamen epistola , et verslbus iudicium
suo loco feretur,an genuina Isidori opcra slnt . Benedictus XIV.,
qui loc. cit. aha in eam sententiam profert , Ita de eodem Lean-
dro absoluit : In ecclesiis autem , et dioecesihus Hispalensi , atque
Carthaginiensi cekbratur officium de ipso tamquam Doctore 3 huius'

120 I S I D O R I A N A

que officli exteiisio die z 5 . aprilis 1722. facta est ad totam Hispa'
niam , et regiofies regi Catholico subiectas . Laiides Leandri ante Isi-
dorum celebrauit S. Gregorius Magnus in epistolis ad eum j qui
etiam Leandro pallium misit, et libros Moralium in lob dedicauit.
ratnie soium j cf. His expositis , quae ad parentes , fratresque Isidori pertinent 5
de eius loco natali agendum est. Seuerianum fuisse e prouincia
Carthaginiensi Hispaniae , ipse Isidorusscriptumreliquit , Leandrnnij
et Horentinam Carthagine in Hispania natos , breuiaria hispana
tradunt. De Fulgentio hoc ipsum miilti afSrmant. quod Nic. An-
tonius non audet asserere . De Lidoro maior est controuersia : fa-
ma est, Hispali natum, quo parentes e noua Carthagine exulescon-
cesserant . Quod in breuiariis hispanicis , in breuiario Quignonii ,
et in Romano recognito dicitur Isidorus tjatiofie kispanus ex voua
Carthagifie -i id ex hac vrbe oriundum Isidorum innuit,non in ea
natum . Rodericus Cerratensis , et quaedam Breuiaria vctera natio-
ne Carthaginensem dicunt . Breuiarium vetus Hispalense : Ex ciui-
tate Carthaginensi prouinciae Hispaniae originetn duxit . In duobus
codicibus Florentinis librorum contra ludaeos, de quibus cap. 43.
agam , Isidorus dicitur Toletanus episcopus , aut Toletanus Hispalen-'
sis episcopus : sed id quin errori librarii tribuendum sit , nemo du-
bitaueiit . Iderii error occurrit in nonnullis mss. exemplaribus bi-
bliothecae Vaticanae, aliisquecodicibus, quibus idem opus contra
ludaeos continetur .
exnium paren- 20. Quoniam vero ex Parentum cxilio coniicitur, Isidorumin
ium siJan . eotum pattia genitum non fuisse, primum quale hoc fuerit exih'um ,
videamus . Leander cap. vlt. regulae ad Florentinam sororem (su-
pra cap. 2. ) de hoc exiiio , ac de patria loquitur : monet sororem ,
ne in patriam , vnde eam deus olim eiecerat , redire cogitet , exem»-
plumque matris proponit, quae se patriam , vnde salutis causa exie-
rat,nunquam visuram saepe obtestabatur, atque in exilii loco , in
quo deum coepit agnoscerc , sepeliri voluit . Suspicio suborta est
Nic. Antonio , an vxor Seueriani olim Ariano errore implicita fuis-
set , quem in exilio detestata fuerit : sed recte aduertit, verba Lean-
dri ita intelligi posse, vt mater cius maiorem pietatis , quam prius
habuisset, sensum in exilio perccperit.
ohfdemcatho- 2 1. Imino quuHi cxicrit salutis causa e patria , magnum ar-
^"''"" * gumentum hoc est , eam caiamitatem contra Seueriani domum , quod

fidei

C A P V T XVII. 121

fidei catholicae addicta esset, fiiisse a gothis arianls promotam • Qiio
animi ardore Leander haeresim Arianain confoderit , commemorat
Isidorus de vir, illustr. cap. 41. Hic namque in exilii sui peregrina'
tione composuit duos aduersus haereticorum dogmata libros , eruditio'
fie sacrarum literarum ditissimos , in quibus 'vehementi stilo Aria^
7iae impietatis confodit , atque detegit prauitatem : ostendens scilicet ,
quid contra eosdem kabeat catholica ecclesia , vei quantum distat
ab eis reHgio?ie , 'uel fidei sacramentis . Extat et aliud laudabile eius
opusculum aduersus instituta Arianorum , in quo , propositis eurum
dictis , suas responsiones opponit . Praeterea edidit vnum ad Floren^
tinam sororem de institutione- 'virginum etc.

22. Peregrinationem exilii , quam Isidorus vocat , intelligi pot- f"*^-"'" /'«'■;«
est comrnunem fuisse parentibus , atque eam ipsam , quam Leander ^"J"^""^ "*'"
cap. vlt. regulae , siue de institutione virginum commemorat . Ve-

rum non sokim Leander exilium suae domus eo loc. recenset, sed
etiam patriae euersionem describit . Ego tamen expertus loquor ^ sic
perdidisse statum , et speciem illam patriam , vt nec liber quisquam
in ea supersit ^ ?iec terra ipsa solita sit vbertate foecunda : et non
sine dei iudicio . T^erra enim , cui ciues erepti sunt , et concessi ex-
traneo , mox <vt dignitatetn perdidit , caruit etfoecunditate . Et quo-
niam vix dubium est, quin de Carthagine Spartaria , seu noua Lean-
der loquatur, subuersio Carthaginis quo tempore acciderit , inue-
srigandum est .

23. Isidorus 1. 15. Etymol. cap. i. sic habet : Afri sub Anni- Cnvthr^o noua
bale ( melius sub Hasdrubale ) maritima Hispaniae occupantes ,Car- " 0°'^''* ^^"^<^-
thaginem Spartariam construxerunt , quae mox a romanis capta ,

et colonia facta tnomcn prouinciae dedit . Nunc autem a gothis sub-
ttersa -^ atque in desolationem redacta est . Florezius 1. 5. Hisp. sacr.
tract.4. cap.2. affirmat, priusCarthaginem a vandaHs subuersam fuis-
se , deinde a gothis tunc , quum Isidorus scribebat . Hii nc enim sen-
sum Isidori verbis imputat : Aora acaba de ser destruida por los
godos . Equidem Isidorum ita intelHgo , vt tres vrbis status innuat,
primum. sub afris , alterum sub romanis, tertium cum.in quo tunc
in desolationem iam redacta reperiebatur , quin arpui possit, recen-
tem esse eam desoLitionem .

24. Putarunt nonnuUi, hanc Carthaginis euersionem fuisse quam T''us avandaUs
vandahs tribuit Isidorus in Histona vandalorum ad eram 459.,

tom. l. Q

112. ISIDORIANA

anno Christi 421. : Primus autem in Hispajua Gundericus rex van-
dalorum etc. Balearicas Tarracofjensis prouinciae insulas depraeda-
tur . Deinde Carthagine Spartaria euersa cum omnibus vandalis ad
Baeticam transit , Hispalim diruit , actaque caede in direptionem
mittit . Sed qiuim Leander aliam fiiisse direptionem Carthaginis
innuat, cuius causa parentes eius in Baeticam se contulerint, Isido-
rus quoque in lib. 15. Etym. intelligennus est de hac ipsa dire-
ptione^quam Leander memorat : eoque etiam magis,quiain Histo-
ria vandalorum Carthaginemabhiseuersam tradit^in 1. 15. Etymol.
a gothis : neque verisimile est , vt gothos pro vandalis acceperit .

Atjtta rex 30. 2<). Biuarius in comment. ad Maximum anno 509., Carthagi-
nem Spartariam ab Agilane anno Christi 552. euersam fuisse exi-
stimat. Et idoneis quidem rationibus ille euincit, duplicem distin-
guendam esse Carthaginis nouae euersionem , alteram , de qua Isi-
dorus in lib. 15. Etymol. Nunc autem a gothis euersa etc.-y alteram
antiquiorem , de qua Idacius in Chronico ad ann. i. Theodosii,
siue annum Christi 423. Vandaii Balearicas insulas depraedantur :
deinde Carthagine Spartaria , et Hispali euersa , et Hispaniis deprae-
datis Mauritaniam inuadwit . Huic antiquae euersioni per vandalos
conuenire nequeunt Isidori verba , qui non solum gothos diserte
nominat,sed rem suo tempore gestam clare innuit .
tnfcnsissimus 26. Erat Atiila , rcx pothorum, infcnsissimus relisioniscatholicae

ostis <"'"''•'- i^ostis , vt liquet ex Isidoro in Gothorum Historia ad eram 587.
Agila rex constituitur , regnans annis v. Iste aduersus Cordubensem
vrbem proelium rnouens , dum in contemptum catboUcae religionis
beatissimi martyris Aciscli i-iiuriam inferret , hostiumque , ac iumen-
torum cruore sacrum sepulcri eius locum -^vt profanator ^ pollueret ^
inito aduersus Cordubenses ciues certamine , poenas dignas , sa^ictis
inferentibus , meruit .
anr.us , et locus "^l ' Si crgo tcneamus , Agilancm Carthaginem Spartariam ex-
tniis is!dor! . cidisse , conciudendum erit , parentes Leandri , et Florentinae , ca-
tholicae religionis tenaces^hac calamirate patriae concussos in exi-
lium abiisse anno circiter 552. Post id tempus Falgentium , etlsi-
dorum natos crediderim : sed neque de anno , neque de loco iudi-
cium certum ferri potest, nisi quod fama est , Hispalim Isidori na-
tale solum fuisse. Ortus eius porerit e.^; coniectura referri ad an-
num circiter 5 ^o.jsiquidem episcopus electus fuic anno 600. cir-

na

C A P V T XVII. 123

citer ,vt mox dicam •, et credibile est , eum non anre 40. aetatis an-
num episcopatum accepisse, vt praescribicur in epistola Siricii Pa-
pae ad Himerium Tarraconensem anno 585. missa . Non video ,
cur Florezius 1. 10. Hisp. sacr. pag. 120. veluti pro certo ponat,
Isidorum Carthagine natum fuisse. Dupinius contra tom. 5. Bibl,
Eccl. Hispali eum ortum affirmat .

C A P V T XVIII.

Isldort pueritta •, ostentum dc examhie apum : vistltutio in 'uirtuti-
bus , et literis . Non fuit Gregorii Magni discipulus . Iter roma-
num Isidori ipsa nocte Natalis Domini commentitium . An Isido-
rus vices Leandri , dum hic exularet , gesserit . Disseritur de Lean-
dri legatione , et exilio , ac de Herme^iegildi martyrio .

l

.sidorum oris specie a puero commendatum fuisse, colligit Nic, 0<tenta inisi^
Antonius ex verbis Ildefonsi cap. 9. dQwh.iWxxstv.Vir decore simul ^ dan patntm
et ingenio pollens , quod conceptis verbis tradit auctor vitae S. Isi-
dori Canonicus Legionensis . Apud hunc eundem historicum , vti
etiam apud Rodericum Cerratensem supracap. 14. , legi potest mi-
racalum, siue ostentum de examine apum, quod infanti Isidoro astinit.
Idin aliisquoque accidisse, veluti omen futurae doctrinae, siue sua-
uis eloquentiae , confirmat Berneggerus Miscellan. obseruat. cap.5.
Auctor vitae S. Isidori narrat, examen apum ab Isidori patre visum .
In lectionibus propriis S. Florentinae apud hispanos nonnihil variat
hacc narratio : Digna euasit , vt de institutione pueruli fratris stii
Isidori natii minoris curam susciperet , quem lacte spiritus nutrire ,
atque in omni dogmate fidei instruere vna cum Leandro diligenter
curauit . Tanto autem alacriori cura sanctissime instituendum pu-
tauit ^ quanto ad id ex eo magis excitAbatur , quod dum in cuna-
bulis erat , viso examine apum in os eius ingredi , atque exinde eg^re^
di , in caelumquc euolare , territa^ quid hoc esset , in oratione posita ,
illum magnum ecclesiae doctorem futurum intellexit , qui haereticos
ah Hispaniae fi^iibus erat propulsurus .

2. Apud auctores vitae Canonicum Legionensem , et ^o^tn. varie cxposUa .
cum Cerratensem pater Isidori ostentum vidit, idque in horto : in
lectionibus S. Fiorentinae haec in cunabulis examen apum obser-

J24 I S I D O R I A N A

uasse ti-ftditur, nisi explicare velis , ci.im in cmiahuVis esset , hoc esr,
dum adhuc intans esset . Ita contingere potuit,vt et pater,etso-
ror Isidori ostentum apum in horto inspexerint ; neque enim ratio
vlla est , vt istiusmodi miraculum bis contigisse credamus . Tamayus
in Martyr. Hisp. Acta Isidori ex variis , vt ait , collegit , vbi de FIo-
rentina sic legitur : Haec infantuli spiritum deprehendens , et in ea
supra naturam specimen perscrutata: nam aliquando Isidorum e cuna
erectum super aeris diaphaneitatem euolare , aliquando monstra de^
formia manihus extinguere : omnem curam praesaga futuri in eius
educatione praeposuit . Quae niihi quidem in aliis reperire non licuit .
noft. Kijcienda 3- Florezius tom. o. pag. 194. rem ex Canonico Legionensi ,
auctore vitae S. Isidori ^ et Roderico Cerratensi narrat : et quamuis
multa , ab his scriptoribus rehata , inter fabulas reponat , de hoc
ostento stmile iudicium proferre non audet , quia scilicet nihil ex
antiquis monumentis eruitur , quod contrarium videri possit . Ita
etiam sentit de argumento, quod puer Isidorus ad marginem putei
exsaxo , frequentibus guttis excauato , ad difficultatem scientiae com-
parandae labore>et perseueranti studio superandam collegit: quod
iidem scriptores , ahique eiusdem fere temporiscommemorant . Idem
Fiorezius t. lo. pag. 120. asserit , si statuatur , vt statuendum pu-
tat , Isidorum Carthagine natura fuisse , cohaerere non posse, quod
Florentina examen apum viderit, et ad orationem confugiensintel-
lexerit , Isidorum magnum ecclesiae Doctorcm futurum , quod bre-
uiarinm vetus Hispalense , aliaque narrant : nam Lcander cap. vlt.
Regulae ita Fiorentinam alloquitur : Ea inde ( e patria ) aetate abs-
tracta es , ^ut njel si ihidem nata fueris ■, non memineris . Nulla est
recordatio , quae moueat desideriis animam . Sed etiamsi verba Lean-
dri de infantia Florentinae accipere velimus , quod minime est nec-
esse , aliunde non constat , Isidorum Carthagine potius , quam
Hispali natum fuisse , vt in fine cap. 17. dixi .
hiJori primam 4' Hispali prim.is literarum rudimentis Isidorum imbutum fuis-
hstitusio . se, ex vita saepe citata constit : quo tempore , vt ibidem narratur,
accidit id , quod modo dicebam , Isidorum puerum exemplo saxi
firequentibus guttis excauati , et ligni frequenti funium ductu in ca-
nalis formam redacti didicisse , se quoque quamuis improbo labore
difficultates, quae in llterarum curriculo occurrere solent , posse su-
perare . Haec quidem sequioris aet^itis documeutis traduntur . Scd

C A P V T XVIII. 12)

loannes Mariana in Hist. Hisp. lib. 6. cap. 7. aiictoi' est, ostendi
adhuc Hispali eiiis narrationis vestigia : Asseruatur, inqmt:, h eccle-
sia Hispalensi S. Isidori pars putealis ex marmore ^ quod funis 'usuy
et attritu excauatum Isidurus puer obseruauit . 111 ud certum de Isi-
dori institutione , quod Leander cap. vlt. regulae profert : Postremo
charissimam te germanam rogo , vt mei ora>'da memineris , nec iu^
nioris fraPris Isidori ebliuiscaris •■, quem quia sub dei tuitio7ie^ et tri-
bus germanis superstitibus parentes reliquerunt com-munes , laeti , et de
eius nihil formidantes infantia , ad Dominum commearunt . Quem
quum ego 'ut 'vere filium habeam , nec temporale aliquid eius chari-
tati praeponam , atque in eius pronus dilectione recumbam , tanto eum
charius dilige , tantoque lesum exora pro illo , quanta nosti eum
a parentibus terrenis fuisse dilectum .

5. Decesserunt ergo Isidori parentes , dum Ille adhuc in infan- ^'^^ ^- ^eamdru
tia esset , quem propterea tnbus superstitmus iiberis natu marori-'^ ^
buSjLeandro, Fulgentio , Florentinae instituendum commendarunt.

Sed quum Le^ander curam domus gererer , quippe primogenitus ,
vt videtur, Fulgentiam in patriam misit : quod ipse sic loc. cit. re-
fert : Tu^ quaeso ^ caue -, soror Florentina ^ quod mjter timuit^ et ma-
lum , quod illa experta fugit , tu prudenter euita . Aiiserum me ! do-
leo-yqui ibidem communem fratrem transmisi Tulgentium ^ cuius pe- ■
riculi iugi formidine pertimesco . Tutior tamen erit , si tu securior ,
et absens pro illo oraueris . Fortasse quaedam in patria , vnde exu-
les exierant , negotia occurrerant , quae Leander per Fulgentium
procurari voluerat,dum iunior adhuc esset Isidorus , et Florentina
inter virgines deo deuotas coinmoraretur . Praecipua ergo cura Isi-
dori instituendi mansit penes Leandrum j quod is paterno potius,
quam frarerno amore peragebat.

6. Nonnullam tamen partem in hac Isidori institutione habuis- /"""^'^* "'"""i
se Florentmam, lectiones eius,quas paulo ante proruh, referunt . „^

De Fulgentio quoque sic lectiones eius officii habent: Ca/«j- rei il-

lud quoque argumemum est , quod egregius idem Doctor Isidorus ,

qui ab eo fuerat educatus , et piis documentis imbutus etc. Quod ali- et S-Futgentht

qua ex parte verum esse, nihil est,cur negemus, sed ita tamea vt " "^"^ -

praecipuum Isidori magistrum Leandrum praedicemus, non sokim

qiiia id Leander innuit,sed quia etiam ipse Isidorus in epistola ad

Claudium ducem sic profiteLur : Memento communis nostri doctoris

125 I S I D O R I A N A

Lea/idrljet eius fdern ^atqne doctrin.tm pro viribiir imitare. Miilti
tamen spuriam hanc esse Isidori ad Claudiiim epistolam existimant:
de quo nos alibi . Commentum est Pseudo-Maximi ad ann. 568.
num. 8., IsidorumDauide Hispalcnsi magistro vsum fuisse : quem lo"
cum ita illustrare voluit Biuarius , vt dubitet primum , an iste Da-»
uid diuersus fuerit a Dauide Hispalensi episcopo : deinde aduertit,
Leandrum,dum in monasterio degeret , minus idoneum fuisse , vt
per se Isidorum literis imbueret . CanonicusLegionensis auctor vitae
praetcr Leandrum aliis quoque magistris vsum fuisse Isidorum tradit,
vt scilicet encyclopaediam iilam scientiarum , quae mirifice exaggera-
tur, assequeretur . Quamquam fatendum est, Isidorum pro captu illo-
rum temporum portentum quoddam in secularium maxime literarum
studio fuisse, non quod in singulis linguis , aut in singulis f.KuItati-
bus eminuerit , sed quia tam multiplici diuersarum rerum , et scri-
ptorum cognitione imbutus tuit , vt admirationem quoque nostris
temporibus ingerat .
Jsiiiorns r,on j. Quacritur , fueritne Isidorus Gregorii Magni auditor . Ita
fu!tGrei}or!ir.i. Qyyi^y^ asseruut Lucius Marinaeus Siculus I. 5. de reb. Hisp. , Arnol-
dus Wion 1.2. Ligni vitae, hisengreinius in Catal. test. vent. , et
Constantinus Caietanus p. 45. Fidentcr loannes Andreas Quenstedt
• De patr. illustr. vir. pag. 4. S. Isidorum episcopum , ac alumniim suum
'veneratur Hispalis , Gregorii Magni ab ineimte aetate discipulum .
Nic. Antonius suspicatur, id inde originem habuisse, quod Isidoro
cum Gregorio magna est consensio non sententiarum tantum , seci
et verborum : quod I.ucas Tudensis 1. 2. cap. 4. aduersus Albigenses
ad peculiarem quamdam Spiritus Sancti inspirationem referre non
dubitauit : quo fortasse etiam allusisse videbitur Prudentius Trecen-
sis aduersus Erigenam de praedestin. in editione eorum auctorum ,
qui de praedestinatione nono seculo scripserunt, tom. 2. pag. 215.,
et t. 15. Bibl. Patrum Lugdunensis pag. 474. Quem ( Gregorium )
secutus tam jide , quam sensu , et verhis , sanctus Isidorus Hispale?!-
sis episcopus eandem pene sententiam dictis suis interposuit , quos quis-
quis conferre 'uoluerit , inueniet ita vno eos spiritu , atque ore locu-
tos , vt eundem Spiritum sanctum vtrisque ajfuisse , et per vtrumque
vnanimiter locutum minime dubitet . Isidorus : Gemina est praede-
sti}jatio etc. Verba profert ex 1. 2. Sentent. cap. 6. Fusius id, alla-
tis etiam rationibus, probare conatur Lucas Tudensis loc. cit. , qui

C A P V T XVIII. 127

concludit : Fateamur ergo , eorum scrlpturas per Splrltum sanctum
concordes , vt dictum est , et non ex sujfragiis mendicatis tam insi^
gnes ecclesiae dei philosophos concordare . Inde Liicas permouetur ,
quia ad Isidorum noii omnes Gregorii libri peruenerant , vtexlibro
de vir. illustr. patet . Sed minime probat , ad Isidorum eos libros
Gregorii non peruenisse , in quibus sententiae iisdem verbis ab Isidoro
vsurpatae continentur. Hac ergo ex parte plagium excusari non posset.

S. Recte autem respondet Nic. Antonius ex Theophilo Raynau-«"''f"'"^*'^'"'°«

. I 1 11-1 • t • • liirtsproffccrit.

do de bon. , et mal. ubr. partit. i. erotem. 10. n.275., plagiarmm '

non esse censendum, qui alterius flores decerpere amat , vti Isido-
rus Gregorii, et aUorum : quod ipse Isidorus prae se fert, quum
aitjse Commentarios suos in vetus testamentum sumpsisse ex Ori'
gene etc. , ac nostris temporibus insigniter eloquenti Gregorio . Opus
Se itentiarum satis ex titulo indicat , veteres sententias ibi esse col-
lectas : et iccirco Braulio in praenotatione ait , collegisse Isidorum
sententiariim libros tres , quos florihus ex libris Papae Gregorii mo~
ralibus decorauit . Haec autem omnia,quae ab aliis quoque Patri-
bus simili modo fieri consueuerunr, minime probant, Isidorum aut
auditorem , aut plagiarium Gregorii fuisse . Immo Margarinus de la
Bigne in epistola dedicatoria suae Isidorianae editionis arguit,Isi-
dorum Gregorii discipulum non fuisse , quia alioquin sine gratissi-
ina disciplinae commemoratione Gregorium non commendasset .

9. Fortasse etiam quia Isidorus alius Sicukis fuisse dicitur , „59^0 ni sum
S. Gregorii discipuhis , de quo agunt Constantius Felix in Calen- ocms/r .
dario 1 Ferrarius in notis sui catalogi Sanctorum, et ArnoldusWion
in Ligno vitae 1. 3., homonymia fecit,vt Isidorum quoque Hispa-
lensem S. Gregorii auditorem fuisse crederetur. Canonicus Lcio-
nensis auctor vitae sohnii refert, Gregorio Isidorum cognitum fuisse
ex epistola de beatitudine, quam ad eum Isidorus misit: cuius ta-
men rei penes ipsum fiides sit . Nuha enim apud antiquiores huius
epistoLae mcntio . Mnlto vero mirabihus est,quod idem historicus
narrare pergit,Isidorum quadam nocte Natahs Domini Romam di-
uinitus dehitum , vt Gregorium conueniret , eademque nocte do-
mum repetiisse : de quo portento quaedam a BoUandianis annotata
sunt. Tamayus in Mart)^r. Hisp. inter incerta , vcl incrcdibilia re-
fert hoc Isidori iter romanum in Natali Domini cx Lnca Tudensi
in Miraculis S. Isidori, ex quo breuiarium Segouicnse peruetustum

i:S I S I D O R I A N A

lect. 2. idem narrat . An autem aliquando Isidorus Romam vene*
rit, cap. 23. disputabitur .
cn adoUseens 10, Quum iam Isidorus iuuenis ad arma contra haereticos ca-

cnanos insectti- j • j 1 • • • . /- •

ti^sfii^rity pessenda idoneus esset , haereticos ananos acerrnne msectatus tuisse
a vitae auctore dicirur . Id quidem satis simile vero est , et in olfi-'
ciis propriis hispanicis confirmatur. Sed breuiaria narrant j Isidorum
a Leandro cohibitum fuisse , et , vt se commodiori tempori reser-
uaret, admonitum . Auctor vitae quum referat, Leandrum ab hae-
reticis ex Hispania expulsum fuisse , addit , IsidormTi vices fratris
Hispali gessisse , ab eo per literas confirmatum , vt causam fidei
strenue ageret . Sedquodnam est hoc Leandri exiiium? Fortasse il-
lud ipsum , quod auctor vitae prius indicauerat , quum narrauit,
Leandrum amicitiae vincuhun cum Gregorio Magno Constantino-
poli contraxisse , quo tempore Leouigildi concesserat pro confirman-
dis sanctae , et immaculatae T)'ijiitatis capitulis .
dum Leander II. Vidfitur tamen idem vitae scriptor hoc loco aliud innue-

exuiabat . re,quum refert , Leandrum , mortuo Leouigildo , triumphatorem
Carthagine reuertisse in Hispaniam . Quum autem prius amicitiam
inter Grcgorium Magnum , et Leandrum Constantinopoli stabilitam,
et mirabile Isidori in vrbem Komam iter commemoret, tum Lean-
dri exilium , et Isidori vices pro Leandro gerentis constantiam in
tuenda fide exphcet,hoc Leandri exilium diuersum esse innuit ab
itinerc eiusdem in vrbem Constantinopolitanam . Coliigamus ex histo-
ricis monumentis,quae hac in parte probabilia sunt . Leander , vt
ait Isidorus de vir. illustr. cap.41., ex monacho Hispalensis ecclesiae
prouinciae Baeticae cunstitutus episcopus etc, doctrina clarissimus ,
•vt et Jide eius j atque industria populi gentis gothorum ah Ariana
insania adjidem cathtUcam reuerterentur . Hic namque in exiHi sui
peregrinatione composuit duos aduersus haereticorum dogmata libros etc.

conucrsio San- 12. Praetfrea ex 1. 5. dialogorum Gref^^orii Masni cap. 31. id

^/ ""^"*^'~ habemus : iiicut multurum ^ qui ab Hispaniarum partibus 'ucniunt^
relatiune cognouimus , nuper Hermenegildus rex , Lecuigildi regis Vi~
sigothorum fiiius , ab Ariana haeresi ad fidem catholicayn , 'viro re-
uerendissimo Leandro Hispalensi episcopo , dudum mihi in amicitiis
familiariter iuncto ^ praedicant^ ^conuersus est , Melius interpungam
cognouimus nuper , Hermenepildus rex etc. S. Greoorius scribebat
dialogos anno circiter 5^54. Conuersio Hermenegildi, et familiaritas

cum

C A P V T XVIII. 12$

cum Leandro a Gregori.o contracta dudum euenerant : sed paulo
ante quam id scriberet, ( iccirco ait nuper ) narrationem martyrii,
et miraculorum, quae consecuta sunt , et venerationis sepulcro mar-
tyris exhibitae acceperat . Pergit post martyrium Hermenegildi re-
latum : Pater vero perjidus , et parricida commotus poenitentia-^ hoc
fecisse ss doluit : nec tamen i/sque ad obtinendam salutem poenituit ,
Nam quia vera esset catholica fides , agnouit : sed gentis suae timore
perterritus , ad hanc peruenire non meruit . (^ui , ohorta aegritudine ,
ad extrema perductus est , et Leandro episcopo , quem prius 'vehemen-
ter afflixerat , Recaredum regem filium suum , quem in sua haeresl
relinquebat , commendare curauit , vt in ipso quoque talia faceret ,
qualia et in fratre suis exhortationibus fecisset . Hortationibus igi-
tur Leandri tribuitur conuersio Hermenegildi .

13. Eam diuerso modo Gregorius Turonensis refert 1. 5 . Hist. yroris suaiio-^
Francor. c. 38. , qui docet, Leouigildum Hermenegildoj et huius"''^"^

vxori Ingundi dedisse 'unam de ciuitatibus ^ in qua residentes regna^
rf«r.Adquam quum abiissent, coepit Ingundis praedicare viro suo,
vt rehcta haeresis fallacia catholicae fidei veritatem agnosceret . Quod « Leardri per.
• ille diu refutans , tandem commotus ad eius praedicationem , con-*''''^'''"''^''^-
uersus est ad legem catholicam . ExpHcari tamen haec ita possunt ,
vt Ingundis praedicationi doctior alia persuasio , et hortatio Leandri
accesserit, vt huic praecipuae in Hermenegildi conuersione partes
ascribantur : quod Gregorio Magno, Leandri araicissimo , asserenti
omnino credendum est. Vrbs, quam Hermenegildo concessam Tu-
ronensis ait,fortasse est Hispalis , qua in vrbe episcopus erat Lean-
der . Florezius tom. 9. Hisp. sacr. p. 162. Hermenegildum sedem
suam Hispali fixisse anno 579. affirmat.

14. De tempore autem , quo haec acciderint , conferendus est ,«<, «rM ,v «..--
Isidorus , qui in Chronico ad annum ab orbe condito 5780. ait ; "'''""'^ •
"tiberius regnat annis vii. Longobardi^ pulsis romanis , Italiam adeunt .

Gothi per Hermenegildum , Leouigildi regis filium , bifarie diuisi , mu-
tua caede vastantur . Et rursus ad annum 5801. ab orbe condito:
Mauricius regnat annis xxi. . . . Hoc tempore Leander episcopus in
Hispaniis ad gentis gothorum conuersionem doctrina fidei , et scien-
tiarum claruit . In Historia vero gorhorum ad eram 62^. , siue an-
num Christi 586. , anno 3. Imperatoris Mauricii : Leouigildo dc-
functo , filius eius Recarediis regno est coronatus . . . //; ipsis enitn
Tom.L R

I30 I S I D O R I A N A

regni siti exsrdiis catholicatn^dem adeptiis^totius gothicae gentis popu-'
los , inoliti erroris lahe deserta , ad cultutn rectaejidei reuocat .^^^o. Ab-
batis Biclaiiensis verba : Anno m. Mauricii ( qui est Leouigildi xvii. aii-
nus ) Hermenegildus in 'urbe Tarraconensi a Sisberto interficitur .
HermenegHiH jj, Petauius in Rationado temporum part. i. lib. 8. cap. i 2.,

mnr.y.am. ^^ Pagius ad Baronium anno 584. coJligunt, Hermenegildi marty-
rium contigisse anno 585., quod facile cuiuis persuadebitur, quam-
uis non detuerint,qui annum ant 583., aut 584., aut 58 6., auC
588. , aut 589. pro Hermenegildi martyris obitu designauerint .
Leouigildi mortem Baronius ad annum 585. retulit , ac post hoc
ipsum retractans, minus bene distulic ad annum 591. Bollandus in
commentario ad vitam S. Lcandri ad annum 587. reuocat, Pagius
probabilius ex Biclariensi ad annurn ^S^.Deanno obitus Herme-
negildi , et Leouigildi Florezius Pagio consentit tom. 9. Hisp. sacr.
p. i6j., et antea tom. 6. p. 409. annum 585.^^0 eo obitu statue-
rat . Inuestigandum ergo nunc est , quo tempore Leander Grego-
rium Magnum Constantinopoli conuenerit . Baronius ad annum
583. n. XI. probat, S. Gregorium a Pelagio IL Pontifice apocrisia-
rium , siue legatum Constantinopolin eo ipso anno 583. missum
fuisse . Anno 584. exeunte,aut anno 585. ineunte , S. Gregorius
Constantinopolim reliquit,et Romam venit,vt Pagius confirmat.
s.Leanttcr ei i6. Itaqucanno 5 83. , aut sequenti Leander Constantinopoli

*"" ^'""^"'"'•- commorab.atur , de quo S. Greoorius in praefatione Moral. Dudum
te ,Jrater beatissime-, in Constantinopolitana vrbe cognoscens , quum m€
illic sedis Apostclicae responsa constrinzerent , et te illuc iniuncta pro
causis fidei regis Wisigothorum le<^atio perduxisset , omne tuis au-
riburS.,quad de me dispUcebat .^exposui . K quo autem alio rege pro
causis fidei mitti potuit Leander , nisi ab Hermenegildo ? Auxiiium
cnim Imperatoris Hermenegildus pro catholicorum causa contra
arianos expctebat, Leandrumque delegit,quem hac de re legatum
Constantinopolim mitteret . Florezius tom. 9. p. 182. BoUandiano-
rum opinionem reiicit , qui censent , Leandrum prius Constantino-
polim adiisse, quam Hermenegildus fidem catholicam amplecteretur,
hac permoti ratione,quod Gregorius Mngnus 1. 3. dialog. cap. 31.
conuersionem Hcrmenegildi vuper factani ait , amicitiam a se cum
Leandro contractam dudum . Reponit Florezius, non potuisse Lean-
dvum ab Hermenegildo pro causis fidei Constantinopolim mitti ,

C A P V T XVIII. 151

nisi iam esset catholicus . Probabiiis quidem haec est ratio , sed non
prorsus euidens: potuit enim Hermenegildus noiidum cathoiicus eam
ieoationem decernere, quod catholicis ipse faueret, et vicissim catho-
lici partibus eius adhaererent.SententiaBollandianorum mihi placeret,
si constaret , Gregorium proprietatem aduerbionim secutum fuisse :
sedmininie id constat . Nic. Antonius n.85. iter Leandri Constantino-
politanum postHermenegildiconuersionem accidissestatuit:sed n.87.
constare negat, Leandrum ante Leouigildi obitum Hispaniam rediisse.
Alia interpunctione cognoitimus nuper , Hermenegildus rex , quam
modo explicui , difficultas Bollandianorum euanescit . Multi putant ,
Leandrum in exilium missum post Hermenegildi martyrium : nam
Ado Viennensis narratjDCSt Hermenegildi caedem patrem Leouigil-
dum acerbiorem in catholicos persecutionem excitasse, orthodoxis
episcopis in diuersa loca relegatis.

17. Censeo equidem, Leandrum, legatione functum , Constan-''"' f°^' "'-

.. . ff. . . ... . , ^ ptum Hermenf

tmopoh in Hispamam remeasse , immo et auxiliares copias ab Im-' ^j^^ _
peratore pro Hermenegildo obtinuisse. Narrat enim GregoriusTu-
ronensis 1. 5. Hist. Francor. c. 3 8., Leouigildum praefecto Impera-
toris triginta milia solidorum dedisse^-u/ se a filii solatio reuocaret .^
vti factum est . Hermenegildus •uero ^ pergit idem historicus, vocatis
graecis , cvntra patrem egreditur , relicta in 'urbe coniuge sua . Quum-
que Leouigildus ex aduerso •veniret .^relictus a solatio (g-raecorum)
Hermenegildus ., quum 'videret .^ nihil se praeualere posse etc. Addit ,
Ingundem , Hermenegildi vxorem,a graecis ereptam,vt eam ad Im-
peratorem perducerent , in Africa decessisse • Hoc ciediderim ^ssz
tempus , quo Leander , Hermenegildo capto , et eius exercitu exci-
so , exul in Africam, fortasse Ingundem secutus, anno 584. conces-
serit,vt verum esse possit , quod Canonicus Legionensis , scriptor
vitae Isidori rcfert , Leandrum , defuncto Leouisildo , Carthaoine
in Hiopaniam rediisse .

18. Rationi etiam congrua cst eiusdem historici narratio, quod scribic ad Js;.
Isidorus , dum frater Leander aberat, religionis causam strenue ac^e- '''"■°'"*

bat , non solum non cohibcnte , sed impellente potius Leandro .
Audiens autem reuerendus Doctor Leander fortissimi iuuenis Isidori
(onstantiam , in Domino gauisus etc. Alisit ei itaque epistolarn , in
qua praemonet .,mortem pro fde cathoUca quidquam non esse timen-
dam. Haec est epistola , cuiusmeminit Isidorus de vir. illustr. cap.41.

R 2

132 I S I D O R I A N A

de Leandro : Scripsic ei epistolas mukas : ad Papam Grtgorium de
haptismo vnam ^alteram ad fratrem ■, in qua praemonet ^cuique moT'.
tem non esse timendam . Isidori constantia contra blanditias , terrores,
et tormenta ab haereticis arianis illata ab eodem vitae auctore narratur.
trrar Amhrosii ig, ColLitis intcr sc , accurateque expensis monumentis , quae
produximus , clare deprehenditur error Ambro.sii Morales lib. lo^
cap. 5., qui Leandrum ait concih'o oecumenico v. Constantinopo-
htano cum Gi"egorio Magno interfuisse : quem Florezius tom. 9.
.p. 18-5. seq. fusius refeUit . Moralesius inde colhgebat, Leandrum
Jongo temporis spatio sedem hispalensem obtinuisse:quandoquidem
anno 554. , quo ipse concihum Constantinopohtanum secundum,
et quintum genernle collocat, Leander iamtum antistes Hispalensis
concilio iili interfuit , vnde initium amicitiae inter Leandrum, et Gre-
goriumMagnum contractae ducit.Sed neque huius rei auctores aUos
laudat,neque temporum ratio id sustineri vllo modo patitur.

C A P V T XIX.

Isidorus an monasticum aliquod institutum , vel Canonicorum
Regularium , 'uel Carmelitarum profcssus fuerit .

tsidontt ancei- I. JT ace ccclesiae Hispanae a Recaredo donata anno circiter 586.,
lae indasus. Leauder fratrem suum Isidorum non inuitiim cella inclusum dege-
re curauit,si verum narrat auctor vitae . Consentiunt quidem bre-
uiaria vetera , Leandrum cauisse , ne Isidorusin publicum prodiret:
sed id eo tempore accidisse dicunt , quo ariani contra catholicos
jaeuiebant ; quippe quum Leander Isidorum ab haereticorum fu-
rore seruare tentaret . Auctor vitae alias causas eius inclusionis ex-
ponit. Antiquiora monumenta omnino silent. Quum ea tunc vige-
ret consuetudo , vt nonnulli, consortium hominum fugientes, in cel-
lam aliquam sese recluderent, fortasse Isidorus , annuente LeandrOj
eiusmodi vitae genus amplexus est : nam quod ipse Leander eius
consilii primus auctor fuerit , minus rationi consentaneum arbitror .
«A mon/tchus 2. Suspicatur Nic. Antonius , a cellae hac inclusione persua-
Htntdiciittus . sum fuisse nonnullis ,Isidorum in monastico ahquo ordine vixisse.
Actum dc hoc ar:^umento a Bollandianis in cominent. praeuio .
Inter eos j qui Isidorum ordini Benedictino asserunt, recensentur

C A P V T XIX. I3J

Sandoual,-Leinder a S. Thoma in Benedicdn. Lusitan. addinonib.
cap. 3. 1 Quinranaduenas in SS. Hispalensibus , loannes Cisneros in
vita Isidori ms. , Tamayus in Martyr. Hisp.,et vcl in primis refe-
rendus Constantinus Caietanus; qui Petrum Ricordatum Hist. mo-
nast. diar. 4. , Hieronymum Platum De bo no status relig. 1. 1.C.3 i.,
et Arnoldum Wion obiurgat , quia etsi Benedictinis Isidorum ascri-
bunt,tamen tam supine,vt ait , obiterque rem attingunt,vt satius
fuisset , si eum silentio praeteriissent . Isidori imaginem inter com-
plures aiias illustrium Benedictinorum monastico cultu ante 140. •
ferme annos depictam Arnoldus Wion narrauerat : (^uod et ego quo-
^«(? , addit (Z\\txz.\\ws-^ affirmare tjon ambigo .

3. Yalidius tamen argumentum Caietanus esse putat, quod ex *''« Rf^uU.
reCTiila S. Isidori depromit: quam Benedictinam qhq. iactat . Alii cum

lepesio Beie:iictino rectius in aliam eunt sententiam , et ex Regu-
la ipsa Isidori coliigunt, eum non fuisse Benedictinum . Non disse-
ram hoc loco de opinione doctissimi Hernandezii in notis ad Con-
spectum edicionis Zaccarianae S. Isidori , cap. 42. producendis, qui
Regulam monachorum , sub Isidori nomine vul2;atam , alium habere
auctorem suspicatur : quia auctor se monachum ostendit : /j-/Wor«/»
autem 1 addit, cucullum induisse nullus dixerit ^quin obcaecatissimus
et habeatur^ et sit . Confer cap. 71., vbi obseruabo , in quodam Escu-
rialensi codice seculi ix. , aut ineuntis x. ab aliquo inepto iibrario
epigraphem hanc appositam : bicipit regula S. Patris Isidori Abbatis .
Vrget Caietanus, Isidorum non solum regulam monachorum , quae
extat, sed vberiores in regulam S. Benedicti commentarios deper-
ditos scripsisse : quorum fragmenta quaedam profert ex Petro Dia-
cono Casinensi, qui in epit. ms. super regul. S. Benedicti sic ait:
Sed nos iccirco breuiter hanc exponemus , quia in huius rei negotio
operam dederunt Paulus Casinensis diaconus , Rabanus Maurus , Do~
ctor Isidorus, Stephanus -lac Paulus abbates .Mkto Naudaei , aliorum-
que suspicionem , qni Caietano , mss. vetera exemplaria alleganti j
non satis fidunt .

4. Ad rem Nic. Antonius respondef , pleraque istiusmodi frag- non consenai
menta in regula ipsa Isidori extare : alia ex aliis Isidori operibus esse ^^"f'^'"''""* ■
desumpta : qni etiam num. 158. ex Benedicto Hafteno 1. 10. Dis-

quis. moiiast. tract. 6. disq. 3. obseruat , regulam monachorum S.Isi-
dori regulae S. Benedicti similem non esse . Verba autem Peiri

134 I S I D G R I A N A

Casinensis ex ms. opere ita explicat , vt Petrus ex Isidori regula plu-
ra ad regulani S. Benedicti illustrandam proferre se innuat , non quod
Isidorus regulam Benedictinam respexerit , sed quia monasticae re-
gulae multa habent inter se communia : nisi malis fateri, potuisse
quoque Petrutn Casinensem decipi , si ex regula vulgata Isidori
collegerit, eum Benedicti regulam exponere voluisse.
icriptn nor. a "S - At Caictanus vehementi illo suo desiderio quosuis Sanctos
mannch» ordini Benedictino aggregandi incitatus , vlterius etiam progreditur.

His cmvibus , inquit , irrefragabi/em quonue rationem ascribamus .
Extra controuersiam positum est , nullum per ea tempora , qui mona-
ted pr« mona- chus noH esset , monachorum magistrum extitisse :immo piaculi loco
'^'"^ ' habitum , siquis monachus alienum audire aliquo pactu praesumpsisset.

Itane vero '? At in conciliis Hispaniae aliud definitum inuenimus.
Concilium Oscen e anno 59S. can. i. In nomine Domini nostri lesu
Christi conuenientes omnes in vtium concilio Oscensi , hoc synodus
sancta fieri elegit , vt annuis -vicibus vnusquisque nostrum omnes ab'
bates monasteriorum , vel presbyteros , et diaconos suae dioecesis ad
locum , vbi episcopus elegerit , congregare praecipiat , et OMNIBVS
REGVLAM DEMONS^TRET ducendi 'vitas , cunctosque sub ecclesia-
Jticis regulis adesse praemoneat ^ quosque etiam parsimoniae , et so-
brietatis ^ atque -veridicae castimoniae honestorum njirorum forma com-
ffiendet . Vaulo post Isidorus episcopus constitutus fuit. Quid ergo
mirum , si monachis regulam , quamuis non uionachus , praescripserit?
""''• v^s^rpr ^. Minus tolerandum €st,quod subdit Caiet^nuSi illud in con-
^n'. """ ""'""' fesso esse , celeberrimarum scholarum cathedras non nisi benedictinos
ohtinuisse ^ quarum etiam plerasque fundauernnt . . . Cauisse roma-
nos Pontifices , vt grassantibus ca tempestate per christianum orbem
Arii , Pelagii , aliorumque id generis monstrorum haeresibus obuiam
iretur , ne sacrae literae alibi , quam in monasteriis , et a monachis
docerentur . Quod postremum in Angliae regno pro certo statuit,
in ceteris regionibus probabile in priTnis esse dicit. Vnde ccntinuo
sequitur ^d.h:, Isidcrum, qui per illa ipsa tempora sacrarum literarum
interpretationem publice prcjltehatur , monachum fiecessario fuisse ,
fiec cxlra monasteria id praestar.e potidsse . Quid facias arguto isti
dissertatori ? Vellet, opinor, omnes episcopos , omnes sacerdotes,
qui eo tempore florebant , fuisse Benedictinos . Certe in concilio
*roIetano iv. anno 655., cui praefuit noster Isidorus , id statutum

C A P V T XIX. 155

Ic^Imus can. 25. Ignorantia^mater cunctorum errorum ^maxime in
sacerdotibus dei -vitanda est , qui docendi ojficium in populis shscC'
perunt . Sacerdotes enim legere sanctas scripturas admonentur , Paulo
Apostolo dicente ad Timotheum : tntende lectioni , exhortationi , do-
ctrinae : semper permane in his . Sciant igitur sacerdotes scripturas
sanctas , et canones , vt omne opus eorum in praedicatione , et doctri-
na consistat^ atque aedijlcent cunctos tam fidei scientia :, quam ope^
rum disciplina .

7. Poterat ad Benedictiiium S. Isidori monachatum probandum """•'.y'"'»-''^'''"^-
allegari Martyrologium pro Cisterciensibus ad hnem Martyrologu ^^^
Romani iussu Benedicti XIV. , cuius verba protuli cap. 15. Sed

quum siniili modo Martyrologium pro Canonicis Regularibus astruat ,

S. Isidorum inter Canonicos Regulares ascriptum tuisse , eius Mar- quHms tsu}oTi:.c

tyrologii auctoritas hac in re dubia redditur , quum vtrique ordini'^^''*'''"'""'

aeque faueat . Inter O.licia propria Sanctorum Canonicorum Re-

gularium ex speciali S. Pii V. concessione a Congregatione Latera-

nensi recitanda , Mediohmi edita 175 1. ad diem 4. aprilis occur-

rit Festum S. Isidori episc. , et Confess. Canonici Regularis , vbi in i .

lectione ad a. nocturn. haec habentur : Sanctus Isidorus ex gotho-

rum stirpe progenitus , filius fuit Seueriani Ducis Carthaginensis ,

et frater magni iUius Sancti Leandri olim Hispalensis episcopi , Ca-^

nonicorum Regularium institutum professus , quum summis -virtuti-

bus polleret ., Hispalensis ecclesiae praesul est consecratus . . . Verba

ex gothorum stirpe ., et Ducis seqmoris aeui monumentis nitnntur.

8. Nic. Antonius in hanc sententiampropcndet, Isidorum iutev isUorus proha-
Canonicos Regulares recensendum esse j quum enim obseruasset ,*'''"* '^""*"-
in elogio S. Fructuosi abbatis , et episcopi Bracarensis , de quo nos

cap. 33. n. 5. agemus, ita inter se Fructuosum jCt Isidorum com-
parari , vt propositum rehgionisFructuoso, nonlsidoro, attribuatur,
subdidit,id ipsuni confirmare Lucam Tudensem his verbis Clwon. Cnnemds r.--
1.5. in princ. Praeterea p^ter extitit clericorum :, doctor ^, et sustent.i-S"^"''^"'
tor monachorum , et monialiuni . Quibus docuisse eum, et ahiisse mo-
nachos, praefuisse autem ciericis, non obscure significat . Patris enim
appehatio praefecto adaptari solet , vti abbatibus can. 10. Concil.
Hispah 2., atque item can. 1 1. , et alibi .TMec cellae nomen , pergit,
mtra ciaustra restriiigendimi est,quum ex Redempti rehatione cort-
ster j Isidorum iani moriturum e celluh sua , hoc est , camera dof^

x^6 I S I D O R I A N A

miis episcopalis, se fecisse in ecclesiam depoitarf: cellulaeque presby-
terornm^ et leuitarum in can. 25. Concil. Tolet. 4. mentio fiat . Ob-
seruat etiam in epitaphio Isidori,de quo supra cap. 7.5 Antonium
Lupian Zapata pro priorum ex ordine vatum vel inuenisse alicubi,
vel finxisse parum ex ordine abbatum^ vt Isidori monachatum com-
probaret : quum tamen aduerbium parum monachatui potius resi-
stat . Fortasse voluit Zapata , vt aliquis coniiceret , patrum ex ordi-
rie abbatum . Sed vera lectio , vt eo loco ostendi , est priorum ex
ordif:e vatum.,\'t Isidorum intelligarur fuissesacerdotem primi ordinis.
guates tunc in 9. Vigebat tunc iu Hispauia quoddam vitae communis genus
HiKpania vige- j|^ aedibus episcopormn , quod Canonicorum Reguhnium ordini pot-
est comparari . Ita enim decernit Concilium Toletanum iv. , prae-
side Isidoro , can. 22., et 23. Oportet, episcopos testimonium proba-
bilium personartim in conclaui suo habere , vt et deo placeant per
conscientiam puram , et ecclesiae per optimam famam . Non aliter
placuit , vt qucmadmodum antistites , ita presbyteri , atque leuitae ,
quos forte infrmitas , ant aetatis grauitas in conclaui episcopi ma-
nere non sinit , vt iidem in cellulis suis testcs 'uitae habeant , f /-
tamque suam , sicut nomine , ita et meriiis tcneant . Institutio etiam
Canonicorum,in conciiio Aquisgranensi anno 816. proposita,ex
aliorum quoque Patrum sententiis , sed ex Isidori praecipue operi-
bus contexta est, vt cap. 31. ostendam : ex quo factum , vt regu-
lam Canonicorum Isidorum scripsisse nonnulli putent. Pennottus
in Histor. Canonic. Regular. lib. 2. cap. 31. num. 5. cum loanne
de Nigraualle inter ecclesias 'Canonicorum Regularium Hispalensem
ccclesiam Metropolitanam recenset : et merito quidem , ait, quum il-
lius archipraesul fuerit B. Isidorus, quem dubium non est , in ordine
canonico in ecclesia Hispaniarum restituendo ab ea , cuius ■ ipse erat
episcopus y tantum negotium auspicari 'voluisse . Quum autem Ca-
nonicorum Rc?ularium on<jinem nonnulli cum Thomassino Disci-
plin. eccles. p. i. lib. i. cap. 40. et seq. a S. Augustino repetant,
hinc S. Isidorum Augustinianis accensere quidam voluerunt.
, 10. .Aliud aroumentum pro Isidori monachatu eruitur ex eo,

isidori neri pro- quod ftater eius Leander monachus fuerit, Isidorumque instituent.
'"" Verum haec coniectura satis leuis est , quum o-ptime cohaereat,

Leanari mona- qwod Leandct vel ante monachatum , vel iam monachus Isidorum
tha:us partim instituerit, partim institui curauerit, quin Isidorus vnquam

mona-

C A P V T XIX. 137

monastlcum oidinem fuerit professus . Neque grauiores sunt aliae
Caietani coniecturae : qui primo sine vllo auctore affirmat, Lean-
drum ab aetntls exordio cucullam induisse : tum de loco monasterii
probabilius esse dicit , Leandrum Hispali iam pridem monachum ,
deincepsque huius consuetudine , ac exemplo Isidorum ibidem ini-
tiatuni j gothis arianae prauitatis sectatoribus mox saeuientibus, Le-
oionem se recepisse : nec aliter de S. Fulgentio Astigitano episco-
po iudicandum . Somnia haec mera sunt : siquidem apud veteres
scriptores ( non commentitios intelligo ) neque Leander , neque
Isidorus Legionem venisse vnquam dicuntur : quo demuni post plu-
ra secula corpus Isidori translatum est : quod fortasse occasionem
fingendi , autconiiciendi nonnuUis praebuit .

II. Leandrum ipsum , quem Isidorus monachum fuisse tradit , ^,""?'"^"^ /""

r -^ i _ ■" dictinus futt •

plerique cordati viri , et ab studio partium alieni , existimant Bene-
dictinis minime esse accensendum . Quum enim monachorum ,
et monasteriorum in conciliis, aliisque monumentis ecclesiae gothi-
cae passim fiat mentio , de Benedicto , eiusque regula ne verbum
quidem vUum apparet . Cennius dissert. 6. cap. 3 . De antiq. eccles.
Hisp. mukus est in Benedictinorum opinione refellenda , qui S. Be-
nedicti regulam in Hispania iam seculo vn. receptam tuentur : con-
tenditque , eam regulam in Hispania non antiquiorem seculo ix. fuis-
se : regulam S. Isidori regulae Seruitani monasteni,in Eutropii epi-
stola propositae , consentaneam esse , contra in multis capitibus
cmnino a regula Benedictina discrepare : famiUaritatem S. Leandri
cum S. Gre"orio Maijno minime ars;uere , vocatos ex Italia Bene-
dictinos monachos , qui nouam aliquam regulam inueherent , ac
inulto minus Benedictinum iam ante, vt quidam putant,stabilitum
Ordinem latius propagarent . loseph Perezius Benedictinus , vir do-
ctus , in Dissertationibus suis ecclesiasticis pag. 109. hunc tituknn
posuit : Etiam gothorum stante imperio Befjedicti'/7um in Hispa^iia
institutum maxime 'viguit . Operoso id labore conatus est proba-
re :sed parum sane profecitiet felicior quodammodo fuit in akero
illo suo paradoxo non minus absurdo , quod diploma celeberrimum
de voto,in proelio Clauuixcnsi in fauoreni S. lacobi a Ranimiro I.
facto , supposititium sit . Id enim leguleii quidam in Hispania am-
babus vlnis amplexi sunr,vkerius etiam progressi , vt solet licentia
de rebus sacris , aut piis opinandi ia tcmerariam audaciam impellere .
Tom. I. S

T38 I S I D 0 R I A N A

isidorusanCaT- 12. Agit etiaiTi Henschienius de rationibus , qulbus permotus
mtiita. ^^^.^ Lezana^vt Isidorum suo Carmelitano ordini ascriberet : quod

Casanate quoque in Paradiso Carmelitici decoris , et alii conten-
dunt . Nic. Antonius paucis ab hac controuersia sqsq expediit .
Isldorum , inquit , institiito suo asserunt Be?tedicti7}i , immo et Car^
mclitafii . Atque hi quidem nullo -^ illi colore aliquo . P. Daniel a Vir-
gine Maria in Vinea Carmeli num.475. rationes Lezanae pro suo
Carmelitico ordine promouet : Hispali per S. Elmidium asceterium
Carmeli extructum e suis auctoribus commemorat , in quo insti-
tutum propheiicum Eliauum Leander , et Isidorus professi fuerint :
cuius rti apud veteres scriptores nec vola , nec vestigium . In ean-
dcm sententiam profert epitaphium, vt putat^ab Ildefonso compo-
shum : Leandri , Isidorique priorum ex ordine vatum : dQ cuius epi-
taphii aetnte , et explicatione pkira nos cap. 7. Addit auctoritatem
Isidori,qui 1. 2. Offic. cap. 15. instituti monastici Eliam principem
fuisse dicit : quod certe professionem aut monasticam , aut carme-
liticam Isidori nuUo modo indicat . Multa Carmelitae pro sui Or-
dinis antiquitate contra Papebrochium disputarunt , niulta contra
reposuit Papebrochius in Respons. adExhibit. error. , qui pag.564.
et seq. Apologiarum agit de quadam statua Deiparae , reperta Hi-
spali , ad cuius pedes quidam erat effictus talis,vt ex habitu mul-
ti colligerent esse Carm.clitam . Morgadus, qui rem narrat,slmul
asserit, certo constare , Ordincm Carmeliticum in Hispanianon fuis-
se receptum , antequam vltimum recuperaretur Hispalis , hoc est,
ante annum 124S.

C A P V T XX.

Isidorus post Leandrum episcopus Hispalensis constituitur : quo id

anno acciderit . An Hispali collegium erexerit , ecclesiasticae

iuuenum institutioni accommodatum . S. lldefonsus Isidori

discipulus : an etiam Braulio , et Redemptus Clericus ?

s.Lenr.der quo I. S. i-Jeander , qui in conuersionem gentis gothorum plurimam

<tnr>otibnt. Qpcram contuIit,et Concilio in. Toletano anno 589. subscripsit,

anno sequenti 590. Concilio i. Hispalensi praefuit . In epitaphio,

de quo cap. 7. egi , Leander obiisse dicitur cra 641., hoc est, an-

C A P V T XX. 139

»0 603. : sed epitaphiiim illiid , quamuis fortasse antiqiium,sakem
in hac parte vix vHam fidem meretur . Antiquitas epitaphii praeter
ea,quae loc. cit. in hanc rem adduxi, comprobari potest ex codi-
ce Regularum S. Benedicti Anianensis , ex quo , vt videtur , illud
edidit Holstenius post regulam S. Leandri : ac fortasse de hoc co-
dice inteUigendus est Mabillonius , qui tom. i. Annal. Benedict.
pa^.ayS. reguLae S. Leandri in quodam codice subiunctum repe-
riri affirmat . In exemplari Holstenii epitaphium duodecim hexa-
metris constat , vt in codice Fabri supra cap. 7. num. i., hac le-
ctionum discrepantia, quod v. 2. Holstenius habet piorum ^^oprio-
rum , v.j .deuota pro deo njota^ v.^.Et posita amhorum consors sic digna
qukscit 3 pro Et posita cu7isors sic .... digna quiescit , v. 7. Et cognosce
illus pro Et cognosces eos^w. S. Dogmate Sanctorum cernens pvo Do"
gmatibus Sanctorum cerne , v. 9. Aeteriio Domino pro Ac re dcmi~
no : vtrumque mendose pro Ac reddi domino . Dies obitus S. Isi-
dori , et S. Florentinae ab Holstenio praetermittituri sed haec sunt ver-
ba de S. Leandro expressa : Obiit felicis memoriae Leander cpiscc-
pus die iil. kalend. martias era dcxli. Haec ipsa era notatur apud
Rodericum Caruni in Maximum pag. 212. , et Tamayum de Sala-
xar in Martyr. 27. februarii : et in ea perstant Baronius, Breuhus,
Mabillonius, et ahi . Verum ex ahis monumentis fdsitatisreuincitur .
Tres extant epistolae S. Gregorii Magni ad Leandrum , scilicet lib.i.
Regesti epistola 41. , lib. 4. epistola 46. , ct lib. 7. epistola 126.:
quae postrema ad annum $9^. refertur , vti alia eodem libro ad
Recaredum num. i2 7.,quae est gratulatoria de eius conuersione.
In editione Maurinorum hae duae epistolae sunt 121., 122. li-
bri 9. indictione 2. , hoc est , anno 599., sed ita vt indictio 2. in-
cipiat a mense septembri anni 598. Ex his epistoHs coUigi pos-
set,Leandrum ad annum 599. saltem superstitem fuisse . At Nic.
Antonius existimat , has duas epistolas non suo esse ordine coUo-
catas . Non enim simile vero est, Gref^orium pratulationem de con-
uersione Recaredi, palliumque Leandro transmittendum tamdiu dis-
tulisse , scih'cet post deccnniuni : nam ea epistola 12 6. hb. 7. pal-
liuni ad Leandrum se transmittere ait Gregorius .

2. Aham ergo viam init Nic. Antonius, vt annum obitusLean- o/iinroJV/V./irt-
dri constituat. Constat, Isidorum obiisse anno 6^6. ^vt ex Redem-
pto arguitur,sedem vero Hispalensem tenuisse annis fermc 40., vt

S 2

tonit

I

140 ISIDORIANA

ait Ildefonsus . CoUigitnr ergo , Isidorum aiiiio $96,, nut pau!o post

ad episcopatum euectum fuisse , atque adeo paulo ante Leandrum

vitam cum morte commutasse . Coniicit praeterea, anno 597., quo

tempore aliud concilium Toletnnum sub Recaredo celebrabatur ,

adhuc vacasse ecclesiam Hispalensem : nam deest subscriptio epi-

scopi Hispalensis ,quum ex metropolitanisinterfuerintMassonaEme-

ritensis , Migetius Narbonensis , et Adelphius Toletanus : ex quo

coUiei potest , totius Hispaniae,ct Galliae gothicae concilium fuis-

se , quamuis sexdecim tantum episcopos ad id conuenisse in Actis

le^aturiin hanc ipsam sententiani inclinasse videtur pseudo-Iuha-

ni architectus .

sententi/tio.Ba. 3. Aliud tamcn sentJc lo. Baptista Perez in not. ad 1. Isidori

ptistae Pcrcz . j)g vir. illustr. cap. 4i.;qui Leandrum anno 600. mortuum arguit

his coniecturis . Primum quia Isidorus ait , eum vita functum tem-

pore Recaredi regis , qui obiit anno 600. Non vcro mortuum Lean-

drum ante istum annum 600. ex eo liquet, quod Gregorius Papa

ad Leandrum scribit anno 599. Ita constabit summa annorum epi-

scopatus Isidori ferme 40. , vr ait Ildefonsus . Nam qui annos fer-

me 40. dicit, commode intelligi poterit de annis ^6. Vehementer

tamen dubito , an Ildefonsus , qui certe annorum numerum scire

debuit, ita loqui voluerit : nam de Eugenio II. ait : lixit in sacer"

dotio fere "jJidecim an?iis , et de Eugenio III. Fere duodecim annis

tenens dignitatem -, atque ita similiter \\\ Isidoro videtur innuere, eum

annum 40. episcopatus prope attigisse, non tamen compleuisse.

veternmonumcn. 4' Florczius tom. 9. Hisp. sacr. pag. 182. erroreni numeri ad-

"»• ucrtit in Kalendario vetcri edito a Muratorio part. 2. tom. 2.Script.

rer. ital. col. 1024. Era dcxl. ohiit Leander episcopus : hoc est, an-

no 602. Ipse anno 599. et Leandrum obiisse , et Isidorum con-

„gi,^iiii, secratum epjscopum Hispalensem ruisse , probabuuis esse opmatur .

tcr . Neque immorabor in refellendo errore codicis cuiusdam Floren-

tini librorum contra ludacos , qucm cap. 43. describam , Isidorum

tpiscopns Hhp. ^^\^^Q ^oletanum episcopum ^sux2 innuat , fuisse patria Toletanum ,

constitutas . . ji- t • • .-^ i

etepiscopum Hispalensem , siue episcopatum Toktanum tenuisse.
encoUeghmiu. 5. Pracclara Isidori gesta in episcopatu administrando Canoni-
cus Legionensis, et Rodericus Cerratensis in eius vita d'stinctius,
et explicatius narrant : quae quamuis ira singillatim expressa anti-
quioribus monumentis non constcnt, certe similia veri sunt, et ma-

uenum erexerit ,

C A P V T XX. 141

gna ex paite vera esse, non inuitiis credam . Illiid in primis inue-
sti^atione disnum videtur , an vere monasterium , siue colle^ium
Hispali construxerit, quo iuuenes ecclesiasticis discipliois imbueret-,
Id enim non solum laudati iiuctores commemorant , sed recentio-
res alii confirmant, inde Patres Concilii Tridentini ad clericorum
seminaria instituenda exemplar sumpsisse. Duo sunt, quae in hanc
me sententiam pcrtrahunt , canon 24. concilii Toletaniiv. , cui Isi-
dorus praefuit,et narratio Cixilanis in vita S. Ildefonsi,

6. Concilium Toletanum iv. ita praescribit can. 24. Prona est ^-ac Ac re Corn.
omnis aetas ab adolescentia in malum j nihii eni?n incertius , quam '" ■^''■'■''"" ^^''
'uita adolescentium . Ob hoc constituendum oportuit , vt siqui vn clero

puberes ( al. impuberes ) aut adolescentes existunt , omnes in vno
conclaui atrii commorentur , vt lubricae aetatis annos no?i in luxu~
ria , sed in disciplinis ecclesiasticis agant , deputati probatissimo se-
niori , quem mmgistrum doctrinae , et testem "vitae habeant .... Oui
autem his praeceptis resultauerint , monasteriis deputentur , njt va-
gantes animi ^et superbi seueriori regula distringantur . Ouis i^itur
sibi non persuadeat, Isidorum , etiam antequam hoc concilium ha-
bitum fuisset , tam vtile monitum non obseruasse?

7. Accedit Cixila , qui vitam S. Ildefonsi sic exorditur : Ecce s.iuhfcTHKs
dapes mellijlui illius domini lldefonsi , quas de paradiso dei rapiens , ^•>"'<^er/ schoia
et per totam Hesperiam dispergens , inediam, nottram ingenti satia-
uit eloquio : non impar meritis sanctissimi illius domini Isidori ^

de cuius foftte adhuc clientulus purissimos latices bibit : nam dire-
ctus a sancto , ac 1'enerabili papa Eugenio , "Toletanae sedis metropo-
litano episcopo , ad supradictum doctorem , Hispalensem metropolita-
num episcopum -i quum sibi iam sciolus videbatur ^adeo ab eo tentusy
et elimatus , et ^ vt ferunt , temporali ferro constrictus , vt siquid
scientiae deerat , plenius instructus ad paedagogum suum. dom^ium
Eugenium remeans , non post multos dies adhuc diaconii officium per-
agens , /;/ ecclesia sanctorum Cosmae , et Damiani , quae sita est in
suburbio To/etano , Abba praeficeretur .

S. Ex eo collegio Hispalcnsi , in quo Ildefonsus ecclesiasticis «t.t «,-,:m Brau.
disciplinis excultus tuit , Braulionem quoque emicuisse scriptores ^'«''"^'^'^«"p'"»
seculi xiii. ,aliique recentiores referunt. Consonant officia hispanica
Sanctorum ad diem 18. marrii-, quo S.Braulio celebratur : Literis
'vero informandus S. Isidoro Episcopo Hispalensi traditus , id primum

ex

142 I S I D O R I A N A

est asseciitus , vt ab eo charissimi filii loco haberetur : tajiti deinceps
ilhm fecerit , 'ut libros ei suos ad etncjidandum , atque ordinandum
cotnmendaret . Sed , vt cap. 4. innui, ex antiquis monumentis idli-
quido non constat. Probabilior coniectura est dc Redempto , qui
narrationem de obitu S. Isidori scripsit : nam quum is clericus
ecclesiae Hispalensis in membranis antiquissimis dicatur, Isidorum-
que dominum suum vocet , aequum est credere , in coUegio Hi-
spalensi eum inter alios iuuenes clericos institutum fuisse .

C A P V T XXI.

Isidorus anno 610. Decreto Gundemari subscripsit . Deinde conciliis

Hispalensi il. , et Toletajjo iv. praefuit . An aliis etiam

conciliis interfuerit '?

Gandemtri df I. \^uum iu synodo Toletana sub Gundemaro anno 610. epi-
scopi Carthaginiensis prouinciae declarassent , metropolitani
nominis auctoritartm in omnes episcopos eiusdem prouinciae ex
antiquorum Patrum synodali sententia Antistiti Toletano tonueni-
re , Gundemarus rex eodem anno decretum edidit , quo eiusmodi
declarationem confirmatam esse voluit , cui post Gundemarumsub-
scripserunt 26. episcopi, qui ad prouinciam Carthaginiensem non
spectabant . Eorum primus Isidorus ita : „ Ego Isidorus Hispalensis
ecclesiae prouinciae Baeticae metropolitanus episcopus, dum in vr-
bem Toletanam pro occursu regio aduenissem , agnitis his constitu-
tionibus assensum praebui, et subscripsi „ . Succedunt metropohtanus
Em.eritensis, et alii epi^copi.in quibus Fulgentius Asiigitanus Isido-
ri frater . Decretum Gundeinari qui pro primatu eccIesiaeToIetanae
in vniuersas eccIesiasHispaniae allegant, parumprudenteragun
is-idorusconcuu 2. lu conciHis Hispaniae haec extat Isidori mentio . Conci-
^„ . lio il. Hispalensi , regnante Sisebuto , anno 619., siue 618., vt Pa-

gius, Minsiusque ia not. ad Baron. ann. 619. malunt, praefiiit .
RodericusToIetanus 1. 2. c. 17. annun huius Concilii male pro-
traxit ad eram 661., siue annum Domini 625. Florezius p.258.
t. 9. ann-.nn 619. statuit , quod mss. omnes codices apud Perezium,
et Loai.am in designanda era 657. consentiant ^ adeoque anno 7.
Sisebiiti, non nonoj vt quidam habentj concilium coactum coii-

C A P V T XXI. 143

cludit . Apiid Dupinium t. 5. Bibl. Eccl. error typographicus vi-
detur annus 614. pro 6i8. , aut 619. En exordium : In nomme
Domini -^ et Saluatorls nostri lesu Christi Isidorus , Bisinus , Ruffi'
nus , Cambra , Fidentius , Theodulphus , et Honorius Episcopi , qui
pariter in vrbe Hispalensi pro aliquibus ecclesiastlcis negotiis coadu-
nati sumus . Considentibus nobis in secretario sacrosanctae Hierusa-
lem Hispalensis ecclesiae cum illustribus viris Sisisclo , rectore re^
rum publicarum , atque Suanilane , actore rerum fiscalium , astante
religiosissimo clericorum coetu . Ecclesia Hispalensis dicitur Hieru-
salem , nimirum ex ciuitate Hierusalem , quam loannes in Apoca-
lypsi describit .

3. Ita etiam ecclesia Emeritensis dicitur Hierusalem in Con- eccUsifi princeps
cilio Emeritensi , et apud Paulum Emeritensem cap. 12. Ecclesiae ^^'^^"^"'fn di-
senioris, quae vocatur Sancta Hierusalem . Simile illud est in li- '^"' '
bello orationum gothico-hispano ex codice Veronensi a Blanchino
edito pag.65. Item completuria post explicitas laudes ^ quas psal-
lendo vadunt vsque ad Sancta Hierusalem , quae in Sancto Fructuo'
so dicenda est . Sermo est de ecclesia Tarraconensi , quae S. Fru-
ctuoso dicata erat : vt ecclesiam principem Hispalensem S. Vin-
centio dicatam fuisse , ex relatione Redempti de obitu Isidori ,
aliisque vetustis monumentis Florezius pag. 100. 1. 9. ostendit ,
Quod autem vocem secretarium interpretatur de aula Ecclesiae ,
in qua secreto ^ siue obseratis fbribus habitum fuit Concilium ,
et causam episcopi Syri , quae in fine dicitur absoluta in tribus
secretariis , in tribus secretis congressibus definitam explicat , atque
hanc secretarii significationem in Dictionario Ducangii deesse,
addique posse affirmat , rem acu minime tetigit . Nam secretarium
erat sacrarium ecclesiarum , nunc sacristia •, et in secretario con-
pregari solita fuisse concilia , multis exemiilis Ducani>:ius demon-
strat 5 qui addit : Hijic ipsae conciliorum sessiones secretaria fere sem-
per appellantur : ac plura tcstimonia producit . Praetereo eruditis-
simum Cancellierii opus De secretariis veterum . Aflfuerunt Sisisclus
rcctor rerum pubiicarum , siue publicae annonae administrator ,
ct Suanila , siue Suinthila patrimonii regii curator. Hic filius erat
Recaredi , dux exercitus a Sisebuto deinde constitutus , et postea
ad rcfinum euectus , tandem a Sisenando , et a Conciiio Toleta-
no lY. depositus , vt Pueyus in not. aduertit.

144 I S I D O R I A N A

CannUumit. . Coiicllium lioc sccundum Mispalense erudifum ^ et doctum

Ilispal.doctam . ...... ^ .. .. ^ ...

est , lur/s ciuiiis , et cano7iici sapientia. rejertum , vt recte ait Loaisa
Hi notis .Iiiteralia cap. 2. actum est de discussione inter Fulgen-
tium 5 Astigitanum episcopum , Isidori fratrem , et Honorium Cor-
dubensem episcopum agitata propter parochiam basilicae , quam
horum alter Coelesticensem , aker Reginensem asseruit .
ls!r!orui TJiftgna 5. Braulio iu pracnotatione operum Isidori ita de gestis in hoc
ciitsf^rs. concilio refert : Quo -vero fiumine eloque?it'iae ■, et quot iaculis di^

uinarum scripturarufn , seu Patrum testimoniis Acephalitarum hae-
resifi confoderit , synodalia gesta coram co Hispali acta declarant .
In qua contra Gregorium praefatae haeresis antistitem eam asseruit
•ueritatem . Isidoro Braulio adiudicat eam saltem gestorum partem ,
in qua de Acephalitarum haeresi disseritur . Isidorus Pacensis in
Chronico ad eramd^o. Hispalensem Isidorum Aletropolitanum Pon-
iijjcem clarum doctorem Hispania celebrat , qui anno septimo su-
prafati Principis Sisehuti contra Acephalorum haeresim magna aucta-
ritate Hispali in secretario sanctae Hierusalem concilium agitat .
Florezius pag.258. tom.9. opinatur , non hanc praecipuam fuisse
synodi congregandi causam , sed alia ecclesiastica negotia , et iam
inchoato concilio nouum iUud contra Acephalos certamen inter-
iienisse : quod ego tamen minus probabile censeo . Etsi enim
leuiora quaedam negotia prius decisa sunt, tamen potuit disputa-
tio contra episcopum Syrum vel ob hanc ipsam causam differri ,
quia maturius examen exigebat . Totum vero hoc Concilium do-
ctrinae Isidori nibuendum , idem Florezius pag. 261. existimat :
Cellierius quoque tom. 17. in canonibus il. Concilii Hispalensis
zehim veteris ecclesiasticae discipHnae perspici , eosque opus credi
Isidori affirmat . Non immerito igitur inter appendices hoc Con-
cilium collocabitur : praesertim quum Isidorus Pacensis loc. cit.
ita pergat : Atque per 'ueridica doctorum testimonia Syrum quem-
dam Acephalorum episcopum , suprafatam haeresimvindicantem ^ exu'
perat , 'vt -vera conciHi asserfa confirmant , eius eloquentia damnat ,
atque a pristino errore praefatum pontificem diu insequendo perpe-
tualiter liberat .
aubiCTiptiones , 6. Subscribunt octo episcopi in exordio nominati , et primo
loco : Isidorus in Christi nomine ecclesiae Hispalensis episcopus
subscripsi , Quarto loco : Fulgentius in Christi nomine ecclesiae

Astigi"

C A P V T XXI. I4J

Asii^ifajtae episcopus subscripsl . De haeresi Acephalorum quaedam
notat Loaisa ex Isidoro 1. 8. Etym. c. 3., et Nicephoro Li8. eccles.
hist. cap. 45.

7. Post hoc Concilium Hispalense secundum , et ante CoviCi- in quo Concw»
iium Toletanum iv, janno 6-^^. habitum , aliud fuisse Hispalense ^''^'"■"'"'"'" ^•^*'
Concilium exCowciUo Toletano vi. ,anno 638. coacto, demonstra-

tur . Inter acta huius Concilii Toletani vi. extat exemplar iudicii
inter Martianum , et Habentium episcopos , in quo haec legimus :
Dudum in Cuncilio HispAlensi Mitrtianus Astigitanae ecclesiae episco-
pus falsis criminibus exauctoratus ad vniuersalis praesentis ConciHi
confugit remedium purgandus , indignoque questu , vt iudicium
damnationis suae retractaretur , est deprecatus . lam enim in prae-
cedenti vniuersali Concilio ex part-e fuerat auditus , et gradui tan-
tum , et non loco restitutus , quoniam angustia temporis , ne ad
plenum negotium suum 'ventilaretur , fuerat interceptum . Putant
nonnulli, indicari Concilium v. Toletanum , cui episcopus Ascigi-
tanus non interfuit , et in quo censeni causam Martiani retracta-
ri coepisse . Sed quum praecedens concilium , in quo Martianus
ex parte fuerat auditus , dicatur 'vniuersale , hoc est , nationale ,
non potest intelligi esse Concilium v. , cui tantum 24. interfue-
runt episcopi , et vicarii episcoporum , et vnus Metropoliranus ,
scilicet Eugenius episcopus Toletanus . Dicuntur quidem sacerdo-
tes ex diuersis Hispaniae prouinciis congregati : sed quum Conci-
lium erat nationale , Hispaniae , atque Galliae sacerdotes conuenie-
bant, e quibus trcs , quatuorue, aut quinque erant Metropolitani .
Oportet ergo , vt intelligamus , sermonem esse de Concilio iv. To-
ktano , cui Isidorus praefuit , et interfuit Habentius episcopus
Astigitanus .

8. Defuncto Fulgentio post Concilium Hispalense il. successit anpvacutulsu
Martianus , qui in quodam Hispalensi Concilio exauctoratus fuit , '^"'■o •
subrogato Habentio , qui , vt modo dixi , Concilio iv. Toletano
suscripsit . Damnatus ergo fuit Martianus in Concilio Hispalensi ,

cui Isidorus tunc ecclesiae Hispalensis Metropolicanus praefuerit ,
iiecesse tsx . In Concilio Toletano iv. , vt ego interpretor , oi-aciui
suo , sed non loco restitutus fuit : ac propterea subscripsit Ha-
bentius ecclesiae Astigitanae episcopus . Concilio Toletano v, nul-
lus episcopus Astigitajius interfuir : quippe vniuersale , seu natio-
T^om. I. T

146 I S I D O R I A N A

nale Conciliiim non fuit . In Concilio ToletanO vi. retractato iu-
dicio , e sede Astigitanae ecclesiae remotus hiit Habentius , atque
Martianus restitutus j ita vt Habentius sub satistactione poeniten-
tiae apud Martianum retento honore subderetur ; quum Habentii
consilio , et ope falsa contra Martianum criminai' fuissent congesta .

excasantur iii- g, De iudicibus vcro , sub quorum praesentia Martianus de-
iectus , vel depositus fuit , decernitur iudicasse , rion astu , 7jeque
deprauando iudicium , sed fefcllisse eos fallaciam testium : iccirco

qui Martiaaiim et H^bentio , ct Martiano episcopis contra eos intercludi aditum

damaaruat . appeH(ttionis . lu his iudicibus videtur comprehendi Isidorus iam
defunctus : praemittitur enim : Et quamquam maxima pars iudi-
cum vitae praesentis iam habuerit excessum etc. Sed neque certo
colligi potest , Martianum Isidori calculo fuisse damnatum : vt
enim Acta de M.irtiano narrare pergunt : Nec consonam ab ipsis
iudic'bi< accepit sententiam , dum alii eum ^ vt ipsi confessi sunty
eo in tem^yore dixerint innocentem , alii proclamauerint culpabilem .
anno circher lo. Quo flutem anuo Mirtiauus in Concilio Hispalensi depo-

62^. Mmnanu& ■ ,^ fuerit , diificile est defiaire : sed quum anno 6:58. maximn
pars iud-cwn Mu-tiaai iam decessissent , arguere possumus , Ful-
gentium Astigitaiiam episcopum post Concilium Hispaleuse il. 3
cui subscripiit , non diii superstitem fuisse : cuius successor Mar-
tianus .posi non multos annos, et fortasse circa annum 624. exauctC'
ratus fuit . Concilio vi, Toletano neque Martianus , neque Haben-
tiiis subscripseruiit . ludicium inter vtrumque a Florezio primum
editum fuic , deinde recusum in Collectione Conciliorum Hispa-
niae , a Siluestro Pueyo ad iuris Canonici Corporis exemplum
digesta . Concilio Toletano iv. Habencius loco trigesiino octauo
subscripsit , post quem alii 24. episcopi subscripserunt : id arguit,
multos ante annos Habentium sedem Astigitanam , expulso Martia-
no , obtinuisse . Nam in subscriptionibus ordo antiquitatis ple-
rumque seruabatur .

CcncUio Tote- II. Praeiuit etiam Isidorus Concilio Toletano iv. anno 65 5.,

tnnoiv. qnod fuit nationale , et omnium Hispaniae Conciliorum celebcrri-

mum , ac magnae in vniuersa Ecclesia auctoritatis . De quo ita

/jrflf/iijV 5. /ji- Baronius a^i ann. 653. n. lxviii. Praefuit S. Isidorus , Hispalensis
episcopus , primus ordine recensitus , et in subscriptionibus episcopo-^
rum cetcris praelatits . Ex quibus dubitare minime lietat , fuisse

C A P V T XXI. 147

idem Coitcilium riusdem Isidori nobilem partum probe formatum ,
ceterorumque episcoporum settte/itiis exornatum . In eandem ferc
sentciitiam descendit Fiorezius tom. 9. pag. ipd. , qui Isidorum
praefuisse ait , quod ccteris metropolitanis antiquior esset , non
quod , vt vult Cellierius , doctrina , ac sanctitate alios praecelleret .
Isidorus Pacensis solum retert , quod Sisenandus hoc Concilium ce-
lebrauit , constante adhuc Hispalcnsi Isidoro episcopo 'uel in multls
iam libris fulgente mirifce . Mabillonius tom. i, Annal. Benedict.
pa?. 361. addit , S. Isidorum auctorem fuisse Canonum huius iv.
Concilii Toletani .

12. Sisenandus , qui Suintilani regno exuto successerat , vt im- 'Jecrctum pro
perium suum confirmaret , conuocauit totius gentis , et omnium '^'^^" "' '
prouinciarum synodum . Postremum igitur caput , quod est 75.,

ita incipit ; Post instituta quaedam ecclesiastici ordinis , vel decre-
ta , quae ad quorumdam pertinent disciplinam , postrema nohis
cunctis sacerdotibus sentcntia est pro robore nostrorum regum , et sta-
bilitate gentis gothorum pontifcale njltimum sub dei iudice ferre de-
eretum . Subscripserunt 69. partim episcopi , partim vicarii episco-
porum : ac primo loco : Ego Isidorus in Christi nomine ecclesiae
Hispalensis episcopus metropolitanus subscripsi . Quinto loco : lustus
ecclesias 'toletanae metropoUtanus subscripsi . Quinquagesimo quar-
to loco : Braulio Caesaraugustanae ecclesiae episcopus subscripsi .

13. Hoc porro Concilium est , in quo Isidorum Hispaniae euer- pmeSiciio euer.
sionem auccores continuationis Chronici Isidori sub Ildefonsi nomi- ^'°""' ^'^f-
ne , et vitae S. Isidori praedixisse ferunt. Eadem prophetia in Actis
vberioribus transiacionis Corporis S. Isidori apud Bollandianos ex-
ponitur. Antiquiores silent . Tamayus in Martyr. Hisp. censet, non

fuisse eam veram pracdictionem , sed prudentem sapientis hominis ^^'"^oro rff.cta .
coniccturam . Loaisa in dissertatione de primatu ecclesiae Toletanae,
quam in Concil. Hisp. post decretum Gundemari anno 610. inse-
ruit 5 lustum metropolitam Toletanum huic Concilio praefuisse
affirmat §.3., sed addit : Non desunt , qui afirment , Isidorum
apostulicae sedis legationc-n in hoc concilio obiisse , eidcmquc prae-
fuisse . Atqui ipsc Loaisa primum locum in subscriptionibus Isi-
doro tribuit . Vnde crgo coUigere potuit, lustum praefuisse?

14. Ex epistolis Braulicnis arguo , Isidorum cuidam synodo •^.'ff"^"' '" f«'^

i- . , c • • • <-•!•• •! Sinthnrius da-

intertuisse , vcl pracluisse ttiam , in qua Smtharu cuiusdam causa mnctusfuit

T 2

14S I S I D O R I A N A

agitata est : slquidem in epistoh , qiiae incipir , 0 pie , Domi»e ,
sic Braulio Isidorum alloquitur : Suggero sa^ie , e( omfihnoda sup-
plicatione deposco , vt librum Etymolcgiarum , quem iam , fauente
Domino , audiuimus consummatum , promissionis njestrae memores
seruo vestro dirigere iubeatis : quia , ^^/ mihi sum conscius , w*?-
gna ihi ex parte serui tui postulatione sudasti . Et ideo in me pri-
mum existe munificus : sic in sancturum coetibus et felix habearis,
et primus . Gesta etiam synodi , in qua Sintharins examinis vestri
tgni , etsi non purifcatus , inuenitur tamen decoctus , quaeso , vt
vestro instinctu a filio vestro domino rege nobis dirigantur cito .
Nam et nostra eius sic flagitauit gloriam suggestio , quia multurn
in concilio pra inuestiganda opus est -ueritate . In exemplari edi-
tionis Bignaeanae bibliothecae Vaticanae ad verba Sintharius exa-
minis vestri , vel , vt ibi mendose editum est , Sintaurius exani-
mis' "vestri , nota haec ms. appicta legitur : in qua sit thesaurus ^
examinis vestri etc. Sed retinendum est Sintharii proprium no-
men , quod pleraque exemplaria confirmant , et inter hispanos
inauditum non esse , ex conciliis Hispaniensibus constat .
jSuersn n Con. 15. Huiusmodi concilium , in quo Isidori doctrina , et virtus
ahe IV. Toict. coutra Sintharium tantopere eftulsit , non fuit certe Concilium iv.
Toletanum anno 633. habitum : non solum quia in eius gestis
nihil de Sinthario legitnr-, sed etiam quia epistola Braulionis lonse
ante id temporis scripta tuerat ^ vt nunc exponam . Braulio ab Isi-
doro petiit librum Etvmologiarum , quem audierat consummatum .
Post aliquot annos , vt videtur , Braulio rursus librum Etymologia-
rum postulauit alia epistola , quae periit , vt colligitur ex epistola
Isidori : (^Juia te incolumem etc. , vbi Isidorus ait : Non fui dignus
tua perlegere eloquia : statim vt accepi pittatium tuum , puer re^ius
ad me venit : dedi cubiculario meo illud pittatium , et confestim
ambulaui ad Principem , vt postea perlezerem , et rescriberem .
Reuerstts e palatio regis non solum scripta tua non inueni , sed
etiam quidquid aliud in chartis fuit , periit .
„»Ko cTrcJttr 16. Tunc longiorem epistolam rescripsit Braulio , vbi ait :
f>^%- etUbraia . ^gpilfjrinryi ^ ;;/ fallor^ «nnum temnora gyrant .y ex quo me memini
libros a te conditos orifiinum postulasse , et vario , diuersoque mode
prxesentem vos me frustratum esse , e>' absenti nlhil inde vos re-
s!.ripsisse , sed subtili dihtione AIODO necdum esse perjectos^

C A P V T XXI. 149

MODO -fiecdum scriptos , MODO meas literas intercidisse , aliaqtis
multa. opponentes , ad hanc •vsque diem peruettimus , et sine petitio-
Tiii effectu manemus . Haec scribebat Braiilio anre anitum 633.5
nam hoc anno Concilio iv. Toletano subscripsit Audax Tarraco-
nensis episcopus : et Braulio literas dedit , quum sedes Tarra-
coiiensis per obitum praedecessoris Eusebii vacaret . Itaque syno-
dus contra Sintharium anno 625., aut ante videtur celebnua .

17. Quisnam autem est hic Sintharius ? et quaenam eius causa? sinthnnas qut-
Nihil sane hac de re muenio , nisi quod Conciho Egarensi an-
no 614. viidecimo loco subscripsit Sintharius episcopus . NonnuUi
suspicantar, hunc Sintharium , qui Conciho Egarensi subscripsit ,
esse Si.-aldiim En"'puritanum episcopum , qui Conciho iv. Toletano
intertuit . Sed quum in Brauhonis epistohi Sintharii nomen occur-
rat , niaii est causae , cur non eodem raodo in subscriptionibus
Conchii Egarensis Sintharium legamus .

iS. Ceih'erius tom. 17. aduertit , sermonem esse non posse ^"'''f*^'^^'*''.'!'^
de episcopo Syro ad fidem cathohcam in Conciho Hispalensi il.
conuerso , neque locum esse suspicandi Gregorium Sinrharuim ap-
peUatam : nam Brauho de Sinthario loquitur , qui decoctus , siue
conuictus fuerit , non tamen purificatus , siue ad bonam frugem
conuersus . Si Sintharius , addit , est Suinthiha , rex gothorum , in-
tehiguntur Acta esse Concihi Toletani iv. , in quo Suinthila ana-
themate perculsus fuit . Hanc suspicionem quum aha , tum ratio
temporis excludit . Verius credi potest, Sintharium vocatum episco-
pum illum Cordubensem , de quo Isidorus in epistola ad Hella-
dium Toletanum , ceterosque , qui cum eo erint adunati, episco-
pos : ]'estram sanctitatem deposcimus , vt idem lapsus sancto coetui
qjestro praesentatus , a^nito a •vobis confessionis ehquio , synodalr
sententia a gradu sacerdotii deponatur , Etsi autem Padilla Histor.
Eccles. cent. 7. c.^z. , et Gomezius Brauus in Episc. Cordub.
p. 72. vehementer dubirant, an ea epistola vere sit Isidori , tamen
Florezius pag. 254. tom. 9. eos refellit , quod disciplinam eccle-
siasticam iliorj^m temporum ignorantes , eam epiJtolam primatum
ecclesiae Toletaaae arguere aliquo modo posse existmiauerint. Va-
lidioribus argiimentis eandem epistolam oppupnare aggressus fuit
Hernandezius , quae cip. 74. disrntiemus . Riscus tom. 30. Hisp.
sacr. pag. 154. existimat , eplstolam BnuiUonis paulo ante ConcL-

ijo I S I D 0 R I A N A

lium IV. Toletanum scriptam , ad quod paratus Braulio Iectiorf'€
^ Concilii Hispalensis contra Gregorium accedere volehat . Sed , vt
dixi, id sustineri nequit , ncque simile vero est , Braulionem post
tot annos gesta synodi Hispalensis il. ignorasse , aur a rege petere
debuisse . Suspicari demum aliquis possit , an Braulio eo nomine
Martianum, de quo supra , exauctoratum intellexerit. Tunc coniectu"
ra addi poterit, pro Sinthcv/us \egendi\m Ce?itaunis : ita enim appel-
lari solebant clerici , qiii curis secularibus nimium inuniscebantur .
AUaiConeiUiim ig. lu epistoLi Isidori , qua Braulloni respondet , et ait , se
i«dict'jm , codicem Etymologiarum misisse , scilicet dum sedes Tarraconensis
vacaret , alterius concilii mentlo occurrit , ad quod Isidorus voca-
tus fucrat . Ira enlm rcfert liidorus : Tuae sanctitatis epistolae me
in vrbe Tvktapa inuenerunt : nam permotus fueram causa Concilii .
Sed quamuis iussio Frincipis in itinere positum remeare me admo-
nuisset , ego tamen , quia propi^iquior eram praesentiae ipsius , quam
regressioni ^ malui potius cursum itineris non intercludere . Videtur
hoc conclllum indictum tuisse , et mox suspensum : ac fortasse
quod postmodum celebratum fuit anno 635., scillcet Concilium iv.
Toletanum , ante id tempus Rex celebrari voluerat , quod certis
de causls in ahud tempus dlstuHt . In eiusdeni Concihi locum
Brauho conuenlre debuerat : sed qiuim Rcx sententiam mutasset,
Isidorus , qui codicem Etyraologlarum Brauhoni offerendum attu-
lerat , de itinere ad Ipsum rcmlsit .
seddiiatum. 20. It.i eulm alt : Codiccm TJymologiarum cum aliis codicibus

de itinere transmisi , et licet inemendatum prae inualitudine , tamen
tibi modo ad emendandum statueram ojferre , si ad destinatum Con-
cilii locum peruenissem . Libentius legerem peruenisses : nam Isi-
dorus , qui cursum itineris non interclusit , ad destlnatum locum
videtur peruenlsse , quamuls Concihum celebratum non fuerit .
Hoc Isidori ad vrbem Toletanam iter ad annum 631. circiter re-
ferri potest . Brauho diaconum suum commendauerat ad episcopa-
tum Tarraconensem tunc vacantem . Respondet Isidorus : De con-
stituendo autem episcopo farraconensi no7i eam , quajp petisti , sensi
sententiam Regis : sed tamen et ipse adhuc 'ubi certius conuertat ani-
mum i illi manet incertum . Florezius tom. 25. Hisp. sacr. Euse-
bium Tarraconensem antistltem ad annum circiter 63 2. fuisse conli-
cit : cui anno 611. iam Audax successerat .

I S I D O R I A N A 15^

C A P V T XXIL

Aft palllum a Pontifice Romano ad Isidorum transmissum fuerit .

An primatum Hispaniae Isidorus tenuerit , an Pontificis

Romani vices in Hispania gesserit .

i.Xn lectionibus antiquis officii Sanctorum Hispaniae asseritur, Aucteres , qai

S. Gregorium Magnum electionem Isidori in episcopum Hispalen-""^'"'"''

sem confirmasse, eique pallium in Hispaniam misisse . In lectioni-

bus breuiarii romani hoc ipsum ita effertur : Eiusque electionem paiUoisidoTum.

S. Gregorius Magnus nedum auctoritate apostolica confirmasse , sed '"^'3""'"" •

et electum transmisso de more pallio decorasse , quin etiam suum

et apostolicae sedis in 'uniuersa Hispania vicarium constituisse per-

hibetur . Auctor vitae pallium, et primatus honorem Isidoro a Gre-

gorio concessum confirmat . Auctor continuationis Chronici Isido-

ri lib. 3. Chronicorum Lucae Tudensis sic hxtmiQi- : Primatiae di- -

gnitate florens^et Romtni Papae in Hispaniis vices gerens . Narrat

deinde sub Theodisclo apostata , successore Isidori , dignitatem pri-

matiae translatam tuisse ad ecclesiam Toletanam .

2. Harum rerum omnium auctores seculo xiii. antiquiores ^f"* '■«""""'-

1. r\ i ' • 1 in- ■ do mittendi pal-'

non habemus . \)tioa attmet qujuem ad palhum , certe ex mori- j^.j^^ ^
bus nostris tempora antiqua metiri non debemus . Nostris quidem
temporibus paUium omnibus archiepiscopis mittitur : ohm res
aUter se habebat . S. Gregorius Magnus L 7. epist. 5. sic profert :
Prisca consuetudo ohtinuit , vt honor pallii nisi exigentibus causa-
rum meritis , et fortiter postulanti dari non debeat . Atque eum
honorem praeclpue obtinebant , qui ad h'mina Apostolorum venie-
bant . Deinde paUium mitti coepit per lcgatos Sedis apostohcae,
ac deiiique per procuratores , vt nunc fit , qui instanter , instan-
tius , ct instantissime in Consistorio a summo Pontifice pro archie-
piscopis paUium expetunt , vt nunc pro omnibus archiepiscopis fieri
solet . Auctores , qui de paUio agunt , innumeri sunt . Inter re-
cemiores videri potest dissertatio P. lo.Laurentii Berti in eius prosis
vulgaribus pag. 273., repetita in coUectione Zaccariana disserta-
tionum itah"ca hn9ua tom.9. pag.223. Sopra C argomento prescritto
dell' antichita del Pallio^ c se gid si concedeua d soli Metropolitani .

isz I S 1 D O R I A N A

paodv!<ittur ^. Quamuis Isidoriis metropolitanus fuerit , atque ob singula-
ria menta honore pallii dignissimus , tamen non lihco argui certo
potest , eum pallium siue a S. Gregorio , siue ab alio Pontiiice
accepisse . Valde tamen probabile censeo , Isidorum honore pallii
non cariiisse . Aiiquando enim videntur ipsi Pontifices Romani
pallium misisse etiam non petentibus , si aliunde eximia virtutum>
et doctrinae laude eminerent . Gregorius Magnus , quum pallium
Leandro misit, petitionis non meminit , 1. 7. epist. 120. Praeteren
ex henedktio7ie beati Petri apostolorum principis pail'nm vobis
transmisimus , ad sola missarum solemnia 'utendiim . Qtw transmis'
so , valde debui , qualiter vobis esset viuendum , admonere : sed
locutionetn supprimo , quia verba moribus anteitis . Et in epist. seq.
ad Recare<lum rcgem Hispaniae : Reuerejidissimo autem fratri ,
et coepiscopo nostro Leandro pallium a beati Petri apostoli sede
transmisimus , quod et antiquae consuetudini , et nostris morihus ,
et eius honitati , atque grauitati debeamus . Haec satis innuunt ,
nullam praecessisse Leandri nomirie petitionem pallii . Credibile
ergo est , Isidorum , cuius doctrina , et vitae sanctitas omnium
adniirationcm excitauerant , pallium a Romano aliquo Pontifice ,
etiam si non pcstulauerit , habuisse .
Grauibui raiio- ^. Potcst huc ctiam rcfcrri , quod concilio Toletano iv. prae-
fuerit , cui quinque alii metropolitani iiiterfuerunt , scilicet Selua
Narbonensis, Stephanus Euieritensis, lulianus Bracharensis , lustus
Toletanus , Audax Tarraconensis . Hoc ipsum argumento esse pot-
est , quod primatum ecclesiae hispanae obtinuerit , vicesque Roma-
ni Pontificis gesserit . Fabulosa certe est narratio de Theodisclo ,
siue Theodisto episcopo Hispalensi, S. Isidori, siue,vt alii volunt,
Honorati Hispalensis episcopi post S. Isidorum successore j quo in
exilium misso , dignitas primatus ex Hispalensi ad ecclesiam Tole-
tanam translata fuerit , quod praeter pseudo-Ildefonsum in conti-
nuatione Chronici Isidori refert etiam Rodericus Toletanus lib. 2.
cap. 21. Nic. Antonius lib. 5. cap. 3. n. 70. de S. Isidoro loquens
ita habet : Confirmasse. vero eius in episcopum electionem , atque
eundem in Sedis apostolicae legatum , et primatem creasse Grego-
rium Papam , vereor , ne absque suffici^nti fiindame?ito in breuiario
quodam apud Caietanum pag. 14. , Gonzal. in theatr. Hisp. , 'ta-
mayum ia. apr. , et a Luca Tud^ensi Chron. l. 3. in princ. ^ et Vita

Isido-

tibus

C A P V T XXII. 153

Isidori scriptum sit . Demus tamen postremum hoc breuiariis nostrA-
tihus , et nat.ili loco Hispali , quod et Baronius admisit ad an-
. num 6^6. Quum autein Nicol. Antonius agit de epistola Isidori
ad Helladium , ceterosque episcopos cum eo congregatos , vt
de causa episcopi Cordubensis , in crimen carnale delapsi , cogno-
scerent , addit , posse hinc aliquo modo colligi , apostolicam dele-
«yationem , siue primatis iura Isidoro concessa.

5. Nihil aliud habuit Nicol. Antonius , quod pro patria sua ngmentum
Hispali proferret . At Baronius ex pseudo-IIdefonso in Chronicis <^« ^•*^°^'*'"'<' •
Lucae Tudensis narrationem sirmpsit tam de primaria dignitate ,

et Romani Pontificis vicariatu in Hispania , quam de successione ,
et haeresi Theodiscli , et translatione primariae dignitatis ab Hispa-
lensi adToletanam ecclesiam , quum Nic. Antonius totam deTheo-
disclo historiam commentitiam existimet . Haec 'tudensis , inquit
Baronius , quem excriptum ex prototypo nohis concessit Franciscus
Pe^na mei amantissimus Rotae Auditor . Baronius vocatTbeodiscum,
et verba de primatu Isidori sic excribit : Primaria dignitate florens ^
et Romani Papae in Hispania vicem gerens . Et postea : Tunc tem-
poris dignitas primatus translata cst ad eccleslam Toletanam . Hanc
ipsam flibuiam de Theodisclo sibilo explodit Aguirrius in collect.
Concil. Hisp. tom.i. pag.85. et seqq. dissert. 4. excursu 7. , cuius
hic titulus : (^uisnam fuerit interpolator , ct 'uitiator earumdem
epistolarum ( Decretalium Pseudo - Lsidori) , an fortasse Theodisclus
successor S. Isidori in episcopatu Hispalensi ? Profertur , et expendi-
tur tcstimonium nomine S. Ildefonsi Tolctani ea de re a Luca Tu-
densi editum . Verum ostenditur , illud esse aut supposititium , aut
'ualde suspectum .

6. Nonnulli contendunt , primatum ecclesiarum Hispaniae iam PnmatusHUpa^
olim penes metropolitanum Hispalensem resedisse, quod indc con- "'""'
firmant , quia Simplicius Romanus Pontifex Zenonem antistitem
Hispalenscm vicarium suum constituit, et Hormisda Sallustio episco- enoUmHhpaU
po Hispalensi vices suas in prouinciis Baeticae , etLusitaniae com-/'"»-
niisit. Quae tamen minime euincunt , sedi Hispalensi auc ex anti-

qua consuetudine , aut ex priuilegio aliquo Pontificio annexum
fuisse primatum Hispaniarum , et vicariatus Pontificii honorem .
Quod autem pro S. Isidoro peculiari ratione addunt, eum aBrau-
lione vocari Episcoporum summum \n titulo epistolae > quae inci-
Tom. /. V

154 I S I D O R I A N A

pit : 0 pie domine etc. , id ad Isidori summam viitutis , scientlaeque
iaudem potius referendum est , quam ad dignitatem aliquam , qua
ceteros episcopos antcire intelligatur . Vel etiam innuit Braulio ,
iamtum Isidorum Coaciliis praeesse solitum : sic enim in ipsa episto-
la habet : Ei ideo in me prlmum existe mnnijicus : sic in sanctO'
rum coetibus et felix habearis , et primus . Gesta etiam syncdi ,
hi qua Sintharius examinis vestri igni , etsi non purijicatus ^ inueni'
tur tamen decoctus , quaeso , i!t vestro instinctu a fiUo njestro domi^
no rege nobis dirigantur cito . Nec multum dissimile est , quod
in alia epistola , quae incipit , Solet repleri , ita de Isidoro Braulio
loquitur : Speciali quoque gratia fretus speciali domino , in quo
vires ecclesiae consistunt , suggero etc.

CAPVT XXIII.

liidorus an Romam ad Pontificem , siue ad Concilium

aliquando venerit . Liber de ordine crea.turarum

an sit Isidori .

KiiUi etnciiio I. -L rimus prodigiosus Isidori ad vrbem Romam aduentus , qui

gencraii 3 nonnuUis nanatur , vel fingitur , indicatus fuit cap.iS. Nunc

asendum est de itinere eius , vt dicunt , ad Conciiium Generale

rworaj Romde Romac coactum . In breuiariis veteribus Hispaniae sic legimus :

interfu.it , jp^y^ deniquc liidori tanta doctrinae . ac sanctitatis opinio , vt coacto

concilio generali "vltro futrit a Pontifice Maximo •uocatus . Vbi mi-

rum est ■_ quantum ponderis , et auctoritatix hahuerit in singulis rebus

Isidori sententia apud Pontficem , et omnes praelatos . Fusius haec

in vita Isidori - auctore Canonfco Leoionensi : vbi annotant Bol-

landiani , potuis.se es<;e aliquod non publicum- , siue solemne con-

cilium , qualia duo Romae fuerunt anno 60 1. ; ac reuera auctor

vitae miiiime in iicat , fuisse concilium oenerale : immo innuit,

Isidorum ex Hispania ad Concilium euocatiim non tnisse , sed

de eo euocando tunc cogitatum , quum Isidorus praesens Romae

adesset , vt eius consilio synodalia acta dirigerentur .

An aiiciii minus 2. Nic. Autonius in aliquo breuiario videtur legisse , Grego-

satmni. ^.j.^j^ Maguum fuisse eum Pontificem , qui Tsidorum euocauit , vt

Concilio Romano interesset . Concludit autem , haec probabili ra-

C A P V T X X 1 1 1. 155

tione carere , qniim S. Gregorii postremis annis , quibus aequalis
fuit Isidorus , atque item ciusdem successorum Sabiniani , Bonifa-
cii III. , Bonitacii IV. , Deusdedit , Bonifacii V. , et Honorii I. ,
sub quo extinctum est lumen hoc Hispanianim , temporibus non
vllum generale Concilium in vrbe celebratum fuerit , quo debue-
rit euocari praesul Hispalensis . At haec probare quidem possunt ,
falsum esse adiunctum de Concilio generali , quod in lectionibus
antiquis reperitur: interpretationem autem BoUandianorum de syno-
do non publica , siue solemni , non debilitant .

3. Tamayus in Martyrol. Hisp. allegat peruetusta Hispaniae hre- Breuinr'n,qu!.
uiaria , Abulense , Compostellanum , Seguntinum , Turiasonense ^, ^"^ '"'"°"""
Oscense , Caesaraugustanum , et alia , quibus narratur , Isidorum

a Gresorio JVIaono Romam ad Concih'um ^enerale vocatum , etlsi-
dori consiliis acta feL'citer fuisse expleta . Id non constare :{ddk iter Tom(tnum .
Tamavus •, de causa vero itineris romani agere ait Ambrosium Mo- ^^"^°" •
rales 1. 12. c.21., Marianam 1. 6. c.7. , et Padillam Centur.7. c.22.

4. Quoniam vero hoc iter romanum Isidori monumentis SjYfn/vfrfrfj
seculo XII. non antiquioribus tantum innititur , inquirendum est ,

an istiusmodi narratio coniectura aliqua iuuari possit .

5. Omitto nunc , quod alio loco dicam , fuisse , qui crederent, Coniectura tx
Isidorum, dum Roma in Hispaniam regrederetur , diem extrennim '''*'"''
obiisse Bononiae, cuius etiam corpus in Caelestinorum eiusdem

vrbis ecclesia requiescat . Nam nostri scriptores , qui romanum

Isidori iter narrant , eum in Hispaniam reuerrisse , atque Hispali

vitam cum morte commutasse conrtrmant . Istiusmodi autem pe-

regrinationis vestigium aliquod extat in libro de ordine cxe-Mm^.- Ve onUne crea-

rum , qui S. Isidori nomen praefert . Eum edidit Acherius , siue

mauis , Dacherius , aut D^Acberius , in suo Spicilegio e ms. codice

non procul ab Isidori aeuo exarato Remensis Benedictini mo-

nasterii S. Remigii . Nuncupatur liber Brauliofii episcopo 'urbis Ro-

fnae . Coniectura Henschenii in commenrario pracuio ad vitam

Isidori est, legendum ii&«//^c/o episcopo •urbis Ro^nae . Quum autem

auctor operis eum , cui librum nuncupat , praescntem alloqui vi-

deatur , et se in patriam festinare dicat ^ hinc arguitur , Romae

aiiquando versatum fuisse Isidorum sub ahquo e Bonifaciis , qui

seculo vn. ineunte romanam sedem tenuerunt .

6. Tria tamen hoc loco extricanda sunt ; primum an liber Oe quoquaeitio

Vinstituitur ,
2

■turarum

1^6 I S I D O II I A N A

de ordine creaturarum Isidoro sit adiudicaiidus •, delnde an reti-
nendum sit in titulo nomen Braulio7iis , an reponendum nomen
Bovifacii i tum an recte colligatur , Isidorum Romae praesentem
fuisse , si constiterit, librum ab eo Qsse scriptum , et ad Bonifa-
tium Romanum Pontificem directum . 13e libro eiusmodi Bellar-
minus , Caueus , Placcius , aliique praesertim antiqui bibliographi
omnino tacent . Alii , vt Fabricius in biblioth. med. , nihil defi-
niunt. Acherius , Henschenius , Du-Finius , Celherius stihim Isido-
rianum in eo opere agnoscuntj Nic. Antonius stihim aeui Isidori
dicit , sed quaedam de igne purgatorio notat , quae non omnino
ipsi arrident • In nouissima editione Matritensi operum S. Isidori
praetermissus fuit Hber de ordine creaturarum , quia , vt ait auctor
prologi 5 vel spurium opus est , vel nimium suspectum . At Baye-
rius in not. ad bibHoth. vet. Hisp. Nihil moramur ^ inquit, hoc opus
Isidoro ascribere , reclamante licet riouissimae editionis Matritensis
prologo . Zaccaria in conspectu editionis operum Isidori , quam me-
ditabatur , dubius haerebat , an Isidoro id opus tribui possit .
Vir in priinis doctus , qui praetationem ad opera Isidori, cap.38.
e.xcribendam , parauerat, mukis ostendit , foetum genuinum Isidori
eum h"brum vidcri , neque obstare propugnat , quae in eo de ori-
gine animarum , deque igne purgatorio leguntur .
Tr',iuituris'ido- j. Expendauius vetera exemplaria ^ codex ab Acherio indica-
roinmss. {^,5 ^ gyQ Isidoro hber de ordme creaturarum ascribitur , vetus

erat , nec procul ab Isidori aeuo . Baverius testatur , in peruetusto
Escurialensi codice secuh summum vm. ineuntis ht. R. plut. 2.
n. 18. hdhcn Isidori de ordine creaturarum lihrum vfjum . Non
exph'cat , an in epigraphe addatur Braulioni episcopo vrbis Romae .
Idem Bayerius vidit ahud eiusdem operis exemphim in Escurialensi
codice ht. E phit. iv. num. 13. , seculo , vt videtur , xiii. exarato ,
sed ex antiquiore aho , et plane gothico descripto , vt hquet e fre-
quentibus , quibus respersus est, gothicismis . Nuham epigraphem
refert , sed notat , perorationem , siue nuncupationem operis ah-
quanto vberiorem esse ea , quam Acherius edidit , atque ita con-
ckidi : Benedictus deus , qui f.nem lahoris corididit . Explicit Tsido-
rus de ordine creaturarum . Rodriguezius tom.2. Bibh Hisp. p.326.
existimat , codicem seculo xiv. scriptum . Addit , esse membran.
in 8. , tituHs capitum j hteris initialibus , et indice rubris , recentiori

1

C A P V T XXIII. 157

inscrlptione 5 JB. ///Woraj- de ordine creaturarum . Et hGTV.Hiae super^
Missus est Angelus Gabriel . Opiis incipit , De ordine creaturarum
vniuersitatis dispositio bifaria ratione debet intelligi . Homiliae in-
cipiunt, Scribere me aliquid et deuotio iubet etc. Desinunt , octa-
uam beatae resurrectionis aetatem , in qua cum Domino perennitet.
regnahunt .... Sunt imperfectae, et mutilae, neque, vt ego puto,
Isidoio in codice asciibuntur .

8. Bandinius tom. 3. codicum mss. Lat. Florent. bibl. Gaddia- Ah titaiui
nae plut. 89. cod. 31. membr. seculi xii. num. i. exhibet : Isidori ^''°"^'°"'^ """
de ora/ne creaturarum liber . Incipit : i- niuersitatis dispositio i desi-

nit : Scientiae conditoris reseruemus . Aduertit Bandinius , hunc
likrum de ordine creaturarum adBraulium episcopum vrbis Romae
editum fuisse a Dacherio , vbi versibus ^g. longior est . Et in ima
pagina notat , Isidori opera mss. , vti extantia in bibliotheca Gad-
diana , memorare lac. Gaddium De script. non ecclesiast. tom. i.
p.263. Quod autem Hber hic Braulio episcopo vrbis Romae di-
rectus fueiit , non ex codice Gaddiano , vt ego puto , sed ex Ache-
rio , siue Dacherio Bandinius didicit . Siquidem amicus meus
Rochus Menchaca a me rogatus , vt titulum operis attente inspice-
ret , me^^ue de eo certioreni redderet , respondit , initio rubricam
hanc esse : Incipit liber Isidori de ordine creaturarum : et in fine :
Liber Isidori de ordine creaturarum explicit . In' Catalogo veteri
monasterii Bobiensis seculo x. , vt videtur , descripto apud Mura-
torium tom. 3. Antiq. italic. medii aeui pag. 8x8. inter libros Isi-
dori antiquioris bibhothecae refertur Liber de ordine creaturarum \
et nescio , an huc pertineat , quod mox commemoratur liber Ca-
nonum i . , //; quo habetur Tsidori de ordine rerum . Ita etiam inter
veteres Hbros monasterii Fuldensis , et S. Nazarii in Laurissa exta-
bat liber Isidori de ordine creaturarum in "vno codice , vt cap. 46.
ex catalogis antiquissimis dicam .

9. S. Martinus Legionensis serm.2. de aduentu Domini p.iy. a s.Martino
tom.T. librum de ordine creaturarunfisidoro adiudicat : sic enim %'°"''"^' '«'''-
refert : Vnde Hispaniarum doctor Isidorus illud Isaiae exponens ait
Post iudicium -vel laboris sui ^nercedem percipiet . Vnde propheta :
Sol lucebit septempliciter etc. Doctissimus editor obseruat , haec
a S. Martino contexta esse ex Magistro Sententiarum hb. 4. dist.48.
§. Putant quidam , qui ex cap.5. libri de ordine creaturarum ita

catus

158 1 S I D O R I A N A

Isidorum locum Isaiae exposuisse arguit . Addic,merito dubitari,
num liber eiusmodi de ordine creaturarum sit Isidori , neque aliud
eo loco legi , nisi hanc sententiam : (^uum . . . sam-ti pro mercede
sui laboris . . . Julseri?it , sicut sol iustitiae . . . tu»c et ipsi cor-
poreo huic soli pro mercede sui mifjisterii . . . in septuplum fulgoris
rutilatio restituetur . Rursus Martinus Legionensis idem caput 5. Jibri
de ordine creaturarum excitat serm. 2. de resurrect. Domini p.411.
tom. 2. his verbis : Vjide ait egregius doctor Isidorus : In die illa non
1'eniet ad occasum sol , nec luna , sed in ordine suo stabunt , quo creati
sunt : ne impii in tormentis sub terra positi eorum luce fruantur .
Iterum editor ex Magistro Sententiarum dist. 45. lib. 4. haec erui
obseruat . Colligamus igitur , librum de ordine creaturarum pro ]^i-
doriano a Magistro Sententiarum habitum fuisse ,Martino Legionensi
vel approbante , vel non dissentiente .
AnnhAenta 10. Acherius , qui , vt diximus , e ms. codice Remensi hunc li-

Parisiensi . "brum cdidit , in oramonuit,se reperisse, eum citari ab Aenea epis-
copo Parisiensi in tractatu contra graecos,sed sub aho titulo, nem-
pe Isidorus in Fide catholica . Nic. Antonius veretur , ne id potius
referendum sit ad libros de Fide catholica contra iudaeos ad soro-
rem Floreiitinam directos . Opus contra graecos Aeneae PSrisiensis,
qui seculo ix. floruit , editum fuit ab ipso Dacherio toin. 7. Spicil.
In eo reperio , Isidorum laudari ex libris de Officiis ecclesiasticis , ex
libro Dirferentiarum , ex libris Etymologiarum , et Scntentiarum: sed
non inuenio , eum citari ex libro de ordine creaturarum sub titulo
de Fide catholica, vt Dacherius in praefatione ad hunc librum as-
seruerat , neque ex libro de Fide catholica aduersus ludaeos , vt
Nic. Antonius siispicabatur .
isidoTo iisse- I ^* Ceterum quum stilus operis de ordine creaturarum Isidorum

rendus videtur. sanntyVt gtauissimi viri consentiunt, et veterrimi codices illud Isi-
doro clare ascribant, tenendum est ,ab Isidori manu prodiisse , nisi
quid aliud obstet. Opponitur soIum,quod liber in codice Remensi
dicatur directus Braulioni e^scopo vrbis Romae . Mihi quidem non
liquet , an hoc ipsum \n aliis mss. codicibus ita exprimatur, et in
codice Florentino Gaddiano omnino ea verba desunt ^id Braulionem
episcopum vrbis Romae, vti etiam in codice Escurialensi . Sed etiamsi
alii codices in hac nuncupatione cohaereant, ea minime euincit,
opus non esse S. Isidori. Potuit enim ab -alio esse addita sine vllo

C A P V T XXIII. 159

fandamento : potuit cum aliquo . Quum operum inscriptiones in
mss. plerumque mendosissimae sint,ex difficultate huius inscriptio-
nis non debet Isidoro abiudicari opus , quod multis in locis iDi
aperte adiudicatur. In codice Ottoboniano 404. opus Etymologia-
rum Ambrosio dicitur dedicatum : Ambrosiu enim scriptum reperio
pro Braulioni An codice vero Ortoboniano 477. Braulionis nomen
non semel sola prima litera B indicatur,quamuis in hoc codice ali-
cubi totum Braulionis nomen expressum legatur .

12. Duobus autem modis explicari potest epigraphe ab Ache- Caesaraugusta
rio edita , vel ita vt omnia eius verba retineantur, vel ita vt t^yo ^'^ Ro'"^ dkta
BrMilioni legamus Bo7jifacio . Si retineatur Braulionis nomen , tunc
extricandum est, qua ratione Caesaraugusta , cuius vrbis Braulio epi-
scopus erat, dicatur Roma j nam Acherius explicationis gratia addi-
dk, 'urbis Romae^hoc est , Caesaraugustae .'Hlc. hwiomixs multus esc
in hac controuersia explicanda . Sunmia rerum haec est . Forum Iit"
dicum , siue liber legum gothicarum in piooemio tom. 3. Hisp. illustr.
meminit vrbis Row<«f ia Hispania : ita enim appellatur , vt videtur,
re^ia curia . Cixila in vita S. Ildefonsi sedem rumuleam de Toleto di-

xit. Nempe sicut in monumentis ecclesiasticis Hierusalem ab hispa-
nis quaeuis ecclesia metropolitana dicebatur , vc cap. 2 i . obseruatum
fuit. ita in profanis regia vrbs quaelibet antonomastice , siue pet
excellentiam Roma vocabatur .

13. Sed quum Caesaraugusta rempore gothorum nunquam vrbs iVon fwjfaf
regia fuerit , inscriptionem eam ad Braulionem vrbis Romae episco'

pum merito a Dacherio in prooemio aci lectorem primi voluminis

Spicilegii haberi suspectam ait Nic. Antonius , nisi dixeris, eas quo-

qie vrbes , quae aliqua Romae vrbis praerogatiua siue sacra , siue

profana qnandoque functae essent , secundae, siue aiterius Romae

appellationem promeruisse : vt in epitaphio luonis Cardinalis apud

i Treuiros sepulti : Roma secunda mihi dedit exequias 'venerandas^

i apud Browenim lib. 14. Annal. Treuirensium . Sic Gerardus cap.6.

1 de miraculis S. Adelhardi -.Exinde huiuscemodi fama italonge .^late-

que coepit 'vulgari ^ -vt Corbeia ( Corbeiense monasterium ) merito

duceretur altera Roma appellari . Exemplum aliud de vrbe Turo-

nensi ., secunda sede Romanae vrbis, Mabillonius atfert in suis Ana-

lectis pag. 16. Hanc ipsam inteT\>retauonem de vrbe Roma, hoc est,

Caesaraugusta tuetur Flore^ius tom. 5. Hisp. sacrae p. 512. n. 15.

i6o ISIDORIANA

BrauUoni non 1 4' Rcponit Bayerius in not. ad bibl. vet. Hisp. , has meras

dicatuT oput , esse diuinationes , et , si libere philosophari licet , ineptias ineptissi-

mas. Continuator Hispaniae sacrae Riscus tom. 30. tract. 66. cap.5.

n. 21. simiii modo probat , nunquam Caesaraugustam dictam fuisse

Romam-, et opus de ordine creaturarum non ad Braulionem , sed

sed Bonifsch ad Bonihicium Romanum Pontificem esse directum ; addit, non €sse

Pont.Kom. of^is Isidori , tamquam ex sententia Bollandianorum , secutus , opi-

nor , Florezium , qui tomo 9. pag. 197. a sententia, quam tom. 5.

amplexus fuerat, recedens , praeterendum esse dixit Bollandianorum

iudicium, qui id opuslsidori esse non assentiuntur . Verum Bollan-

diani coniiciunt, pro Bratdione legendum esse Bofiifaclum .,e\. sub-

iungunt : Nos propria co-riiecttira nihil hic defatimus : quibus non va~

cauit totum illud opusculum attentius legere .y\^\\\\. sane nullo mo-

do placet , vt titulus episcopi "jrbis Romae , qui vbique tamquam

proprius Romano Pontifici tribuitur , Braulioni applicetur, ac multo

minus a S. Isidoro .

vrexopercpa- ^5' Pr>ieterea vrgent aliae rationes , quas Bayerius exponit , ne

ict . opus de ordine creaturarum Braulioni ab Isidoro credatur nuncu-

patum.Non enim Braulio tantae auctoritatis vir erat , cui Isidorus

tam reuerenter , ac demisse opusculum nuncuparet : quem Venera-

bilem Patrem appellaret : cuius timor inuidos , garrientcsque in ojjl-

cio contineret : cuius auctoritatem commendaret : erga quem suum

'■ ohsequium , obedientiam , vencrationem saepe profiteretur . Alio cer-

te stilo Isidorus Braulionem alloqui solet, scilicet vt senex iuuenem,

vt magister discipulum , quflmuis fortasse Braulio sub Isidori disci-

plina non vixerit . Maxime ergo probabilis est , ac propemodum

necessaria Henschenii coniectura , pro Braulione reponendum esse in

operis inscriptione Bonifacium . E tribus autem Bonifaciis, Romanis

Pontificibus seculo vii. ineunte, Bonifacius V. praesertim esse po-

tuit,cui Isidorus opus suum ab eo consultus dedicauerit: nam ille

ab anno 617. ad annum 625. pontificatum tenuit:quo tempore iam

Isidori nomen, et doctrina vbique sese diftuderat.

Probaiuisae- I <5. Statuamus igitur,librum de ordine creaturarum et Isidori

ecssushidoriad o^us csse , et Bonificio Romano Pontifici nuncupatum . Certusne

erit hoc pacto accessus Isidori ad vrbem Romam ? Bayerius conclu-

dit , vix locum ambigendi de romano Isidori itinere superesse . Ver-

ba enim haec clara sunt : Domini suffragio armatus ad patriam fe-

stinare

C A P V T XXIII. i6i

itiKAre tntus vtroque latere curabo . Isidorum autem in Vrbe diu

mansisse colligit ex opusculi labore non extemporali , neque vul-

gari , nisi eum in patria susceptum dicimus . Equidem in hanc ipsam

sententiam propendeo , quum videatur haec esse vetus in Hispania

traditio , in vita Isidori , et breuiariis antiquis repetita . Vereor ta-

men,ne in alium sensum verba nuncupationis detorqueri valeant,

AUegorice enim auctor operis loquitur : M^ae paruitatis obedientiam

placido pectoris tui portu recipere non dedignare , et contra garricn-

tium instabiles fluctus tuae timore auctoritatis praesentis opusculi forte tmcMt

nauiculam 7ton te pigeat gubernare . Addit , se non curare inuidorum ^^° '""'^.

querelas : Contra quosy ait, tuae orationis scuto protectus .y et dominica

suffragio armatus ad patriam festinare tutus 'utroque latere curabo .

Accipit ergo patriam pro portu,nisi hic etiam legere velis ad por- ^

tum festinare etc. In cod. Escurialensi est Domini cuius sujfragiv

armatus : apud Dacherium Domini pergam sufragio armatus . Ma-

io dominico sufragio . In codice Florentino, qui seculi xii. esse cre-

ditur, tota haec dedicatoria op^ris peroratio desideratur , ac fortassc

in aliis codicibus a posteriori manu adiecta est . Habeo varias le-

ctiones eius codicis accuratissime collectas a v. c. Thoma de Ati-

drade , siue Dcfidrade ^Sd.ccxdoiQ CoIIegii Massiliensis SS. Cordis lesu,

quas suo loco proferam . Opus ita absoluitur : scientiae Co?iditoris

reseruemus . Liber Isidori de ordine creaturarum explicitur .

17. Quod autem Nic. Antonius , vt dixi, quaedam de statu ani- cathoJtcns uier
marum post mortem , ac de purgatorio igne in fine operis non ''" °"^''"^ ^■""
omnino probanda esse censet , Bayerius in not. eiusmodi scrupulum
abunde refellit . Plus nimio , inquit , meticulosum se prodit hoc loco
Noster : quum , nisi vehementer ego fallor , planx sint omnia , ac sine
ojfendiculo . Caput 1 3 . inscribitur De diuersitate peccantium , quo
agitur de infidelibus , fornicariis, adulteris , auaris etc. Caput 14.
est de igne purgatorio , quo agitur de iis , qui viuentes pro Christo
pauperes effecti , in labore , et fatigatione perseuerant , quique per-
secutiones hominum propter iustitiam sustinent . Priores aitlsidorus
iam iudicatos esse, neque in iudicio surrccturos : posterioribus au-
tem non modo regnum caelorum in futura vita promitti, sed et in
praesenti donari . Haec scilicet sententia est : perfectae sanctitatis lau^
de praediti homines vel in hac vita regnum dei quodammodo prae-
ripiunt : contra impii homines , et impoenitentes conscientiaestimu-
Tom. I. X

i6z I S I D O R'I A N A

lis etiam viuentes criiciantur . Hacc fere loquendi ratio apud alios
quoque Patres reperitur : scilicet iudicandos cssc , qui neque pii sunt,
neque impii : nam iudicium in pios necessarium non estjin impios
iam in hac vita peractum est .

isiihro consen- i g. Audi S. Hilarium enarrat. in psalm. i. Su7Jt enim aUqui
inter impios ^piosque . . . Plures ^iamque dei metus in ccclesia con^
Iniet , sed eosdem tame^i ad secularia vitia seculi blandimenta solici'
tant . . . Impii non manent , quia his dei nomen in honore est :
pii non sunt , quia quae pietati sunt aliena^ sectantur . . . In eos
erqo iudicium est , quod iam et in incredulos actum est , et in cre-
dentes non necessarium est . Confer notata a me in Prolegomenis
ad Prudentium n. 179., et Constantium in Praefatione ad S. Hila-
rium §. 7. pag. 6<). Porro doctrina Isidori de igne purgatorio cap.
14. libri de ordine creaturarum plane consentanea est dograati ca-
tholico, et. iis , quae ipse Isidorus tradit 1. i. eccles. offic, cap. 18. ,
vt obseruat CeDierius in Isidoro num. 58., qui coniecturam BoUan-
dianorum de BrauHonis nomine pro Bonifacio , ex prima litera B j
ab aliquo excriptore supposito , comprobari dicit ex huius operis ■
stiIo,cum aliis Isidorianis operibus congruenti . Isidorus cit. c. 18. |
ostendit, ecclesiam catholicara tenere , quibusdam fidelibus defunctis
in altero seculo dimittenda peccata^ et quodam purgatorio igne pur-
^anda . Eadem estdoctrina in capitibus 27., et 28. libri 2. deOffic. i

: quae tamen duo capita in nonnullis mss. , et editis desunt . Vltima

quoque sententia libri tertii sententiarum , quae in quibusdam edi-
tis , et mss. desideratur , huc pertinet : Hic est christianae misera-
tionis affectus , vt pro 'vnoquoque mortuo sacrijicium deo ojferatur etc.
Sed verba cap. 18. libri i, Offic. clarissima sunt,et certo ab Isidoro
ex Augustini Enchiridio ad Laurentium cap. iio. deprompta.

C A P V T XXIV.

Commentum de Isidoro episcopo exule , et de Gordiano in eius locum
intruso . Catalogus episcoporum veterum Hispalensium .

Chrorhc faiu. ^' ^^^ egidius Gonzalez in theatro Hispalensis ecclesiae pag, 27.,

losa ne/jn^cnda Tamayus in Martyr. Hisp. ad diem 4. aprilis . et alii narrant, Isi-

dorum aliquandiu Malacae exulem vixisse : quod desumunt ex pseu-

C A P V T XXIV. i6s

do-LuItprando . Descriptum a nohis cap. 9. fuit epitaphiiim Ifidorij
quod Ildefonso a pseudo-Iuliano affingicur, vbi lidetonsus.Isidorum
alloquensjde seipso ait:

(^)iii fuit exilii parsque , comesque tui .
Negligendae essent eiusmodi fabulosae narrationes, nisi pseudo-hi-
storici ex aliquo probabili tundamento , quod in examen vocari de-
bet,fingendi occasionem arripuissent.

2. Pontifex Romanus Deusdedit ab anno 614. ad annum 6\~j. fp^^toia Porr,-
cathedram Petri tenuit : eius circumfertur epistola ad Gordianum-^''" Deus(hd,t

, '^" yroratanum

Hispalensem episcopum. Gordianus igiturtunc erat episcopus Hispa-
lensis , quod intelligi nequit, nisi in locum Isidori adhuc viuentis,
et in exilium missi , intrusus fuerit . O.^iicit Nic Antonius, nullam
veri habere similitudinem , tam Isidorum , quam ecclesiam Hispalen-
sem sub catholicissimis regibus tantam hanc calamitatem perpeti po-
tuisse , auc Romanum Pontificem cum Gordiano Hispalensis Sedis
vsurpatore sic bciigne commutasse hteras . Fuit scihcet eo tempo-
re gothorum rex Sisebutus : de quo nihil sinistri suspicari possumus.
Immo eius laudes Isidorus in Historia gochorum luculentissime pro*
sec utus fuit .

5. Quid ergo ad epistolam decretalem Papae Deusdedit repO' wnjujipoiiV/f/tf ,
nemus? Nic. Antonius censet, falsam esse eam inscriptionem , et ad
marginem notat , pro Hispalensem legi Hispaniensem apud Ansel-
mum , Burchardum , et Luitprandum : de quo videndus Thomas Ta-
mayus in not. ad Luitprandum pag. 57. In coUectione quoque ca-
nonum codicis Vaticani 1348. in quinque libros distributa, seculo
XI. circiter digesta,!. 4. tit. 5. ea epistola inscribitur Gordia.no epi-
scopo Hispaniensi.lw codicibus mss. recensendis passim inueniemus,
Isidorum pro Hispalensi Hispaniensem vocari : quippe facilis duarum
istarum vocum mutatio . Simili modo Flore/.ius tom. 9. Hisp. sacr.
p. 156. obseruat, aliquando inueniri Hispale-nsis pro Hispellensis ,
et Spolitanus pro Spalitanus , siue Hispalitanus . Contra Augustinus
alicubi nominatur Hispalensis pro Hipponensis ^vt cap. 83. dicam.
In conciliis Labbei nota haec margini affigitur : E?/j^;« esse episto-
lam docent tum alia , tum Isidorus ipse , qui Hispali sedit ab anno
600. ad annum 6^6..,nec 'ullum passus est sihi collegam ab an-
no 614. ad 617. In Dacherii Spicilegio tom. 2. pag. 410. extat epi-
stola Arnulfi,siu€ Ernulfi De incertis coniugiis , in qua laudatur

X %

j6a I S I D O R I a n a

epistola Papae Deusdedit ad Gordianum episcopum Hispalensem :
sed quum Arnulfus seculo xu. floruerit, eius auctoritas tanta non
est , vt a suspicione falsitatis epistolam Papae Deusdedit ad Gordia-
num liberare possit .
Htsptihnshm ^_ Cardiualis Aguirrius , apocrvphis Decretalihus alioquin non

tpiiCDporum ca- . r- , .....

taiogus . mtensus, nanc tamen epistolam supposititiam , autvitiatam esse osteu-

dit tom. 2. Concil. Hisp. pag. 461. Confer etiam Nic. Antonium I.4.
c. f . n. 124. seq. , qui commentitiam aliam epistolam pariter reiicit,
quae nomine cuiusdam Artuagi Gothi Toletani monachi Augusti-
niani ad Isidorum exulem scripta asserebatur . Superuacaneum au-
tem non erit catalogum veterum episcoporum Hispalensium ex cod.
ms. Aemilianensi anno 962. exarato attexere , vt constet , neque
hunc Gordianum , neque alium Theodisclum , qui a nonnuUis Isidori
successor fingitur , in Hispalensi sede locum habuisse . Extat hic ca-
talogus apud Florezium tom. 9. Hisp. sacr. p. 124.

bxtpiufit nomhia defunctorum episcoporum SpaieMsis sedis .
i. Marcelli. z. Sabifii.^. Euidi. i\. Deocleti ( {one Deodati .) '^.Sam-
profiiafii ( forte Semproniafti ) 6. Gemini . 7. Glauci . 8. Marciafti .
9. Sabini . 10. Epiphanii . 11. Orontii . \i. Zenonis . 1 ^.Asfali .
14. Maximiani .15. Sallusti . 1 6. Crispini . 1 7. Pigasi .18. Stephani.
1 9 . Theoduli .20. Hyaciftthi .21. Rep.tr ati .22. Stephani .23. Leandri.
24. Tsidori . 25. Honorati . 26. Antonii . 27. Fugitiui . 28. Eracarii »
29. Florentii . 30. Florentini . 31. Floresindi . 32. Faustini . ^^. Ga~
brielis . 3 4. Sisiuerti .35. Oppani . ^6. Nonniti .37. Eliae .38. Teu-
dulfi . -^c). Aspidii . 40. Humeliani . 41. Meudulani . 42. Dauid »
43 . luliani .

Hic desinit Catalogus . Octo vltimi episcopi irruptione mau-
rorum postcriores sunt : sed eorum memoria alibi iion extat .

\

I S I D O R I A N A 165

CAPVT XXV.

Fabulosae narratioftes de Mahometo ab Isidoro ex Hispafiia exptdso t

de duabus lucertiis perpetim ardentibus : de praedictione

euersionis Hispafiiae . Alia cornmentitia ^

aut dubia Isidori gesta ^

p

seudo-IIdefonsus in continuationeChronici Isidori , et Cano- 'Fi^menta ie
nicus Leoionensis in vita S. Isidori iter Mahometi, siue Machome- ^."""".^"

o ' tlnpania frae—

ti in Hispaniam, eiusque exinde per Isidonnn expulsionem narrant. dUauonc
Henschenius coniicit, potuisse aliquem Mahometicae sectae semi-
natorem in Hispaniam venire , qui inde mature discedere coactus
fuerit : ex quo huius narrationis origo . In pseudo-historicis haec
inueniraus . Maximus ad annum 606. num. 2. Machumetus ^ homo
impius ^et fla^itiosus , grassatur per Hispanias .'Lnh^v^wd.ws ad an-
num 607. Machumetus , qui virus erroris sui fundens per Hispa-
niam , Corduhae , Hispali , Toleti coepit seminare , ab Aurasio Toleti
archiepiscopo Toletano ( forte Toleto ) pulsus : catholicique doctores
•verho , et seripto nefarium errorem persequuntur . Rursus ad anuum
615. Machumetus pseudo-propheta Cordubae praedicat .DQmc^ue ad
annum 619. affirmat , Mahometum libros erroris sui in Arabia
vulgasse . Quod petitum videtur ex Pseudo-Ildefonso in Continua-
tione Chronici Isidoriani ad eram 6^^. Alahomet ab Hispania tur-
piter fugatus , in Africa nequitiam nefariae legis stultis populis prae-
dicauit .

2. Historiam hanc fibulosam non solum multi ex recentioribus a mutiis ado-
amplexi sant , vt Alfonsus Spina, Warnerus de Roleuink, Quinta-^''^"''
naduefias, Bleda, Vasaeus, et antiqna Breuiaria Hispanica Eboren-
se , et Zamoranum apud Tamayum in Martyr. Hisp. ad diem 4.
aprilis, sed etiam nonnulli antiquiores, vt auctor Historiae genera-
lis Hispaniae sub AUonso X. , cuius auspiciis , vel etiam labore con*
fecta fuit,et S. Antoninus in Hist. tit. i^.cap. 2. §. 6.,qui tradit,.
Isidorum , quum ipsi occurrisset Mahometus, prognosticum exvultu
eius fecisse , pestem aliquando illum hominem ecclesiae futurum :
quo exemplo iurisperiti etiam confirmant, ex oris foeditate iudicium
criminis fieri posse , vt Mascardus de probat. tom. 2. concL 831»

■1 I

k

\66 I S I D O R I A N A

n. 29. Totam vero fabiilam de Mahomeri praedicatfone in Hispani>i

reiiciunt Ambrosius Morales, Franciscus Padilla , Mariana , Roderi-

cus Carus ad Maxinium , loannes Tamayus in Martyr. Hisp. , alias

huiuscemodi fabularum , et Hctionum acerrimus defensor , et pleri-

que ahi e recentioribus .

fc-ccM ex anti- 3. Vbcrrime commentitia hacc uarratio de Mahometi in Hispa-

«""""'"'""'"^'Miiam aduentu a Nic. Antonio refutatur ,qui ex hiscoricis Arabibus,

Graecis , ct Latinis probat , Mahometum in Hispaniam nunquam

venisse, nedum in.ea per longum temporis spatinm commorari po-

tuisse . Coniecturas etiam addit, quae tamen ir.inus vrgerent,si gra-

uiori hisroriae fundamento res niteretur . Vnum tamen praeteriit

eai-eaium testimonium a nobis non omittendum . S. Eulog-ius Cor-

dubensis , gloriosu> Christi martyr seculo ix. in Apolog. Martyr.i^.

st(\(\. praecedentiiim^vi ak^cioctorum de Mahometi sceleribus testimo-

nium proferre volens,sic narrat : ^««;« essem olim itt Pampilonen^

si oppidu positus , et apud Legerense coenobium demorarer , cmictaque

i'olumina , quae ibi erant , gratia dignoscendi , incomperta rcuolue^

rem , subito in quadam parte cuiusdam opusculi hanc de nejando va-

te historiolam absque auctoris riomine reperi .

vcteres scripto- 4' Exortus cst namquc Mahomat haeresiarches tempore Heraclil

!e Maho- imperatoris anno imperii eius septimo , currente era dclvi. In koc

tempore Isidorus Hispalensis episcopus in catholico dogmate claruit .^

et Sisebutus Toleto regale culmen obtinuit . . . Obtiiiuitque praedi-

ctus Mahomat nefandus propheta principatum annis deccm etc. Sic

vetus ille auctor vitam Mahomat describere pergit , quin verbum

vUum deitinere hispanico faciat . Similem narrationem loannes Hispa-

lensis ad Aluarum Cordubensem misit apudFlorezium t.xi.p.146.,

vbi pro regale cuhnen male scriptum est regulae culmen . Quum

autem Mahometi in Hispaniarn iter solum ab historicis decimi ter-

tii circiter seculi,in quibus multa alia de Isidoro fakl occurrunt.,

et a pseudo-historicis antiquis narretur, contra Mahometi res gestae

ab Elmacino , Abulfaraia, et ab ipso Mahometo expositae eiusmodi

commento aduersentur , concludendum omnino est , nulla probabili

ratione defendi posse,quod Mahometus in Hispaniam vcnerit, et ab

Isidoro pnlsus , lugatusque fuerit .

iticernae incx- 5. Mirum vcro cst , quod Canouicus Legionensis auctor vitas

t.njuiiiies Isidori prope finem refert,eum duaslucernas fere perpetim arden-

meto

C A P V T XXY. 167

tes , et pene inextinguibiles naturali arte fecisse , quarum vna ad ca-

put,altera ad pedes in sepulcro eiusdem Isidori coUocata est , vt "" "* isuhro

corpus sanctresimum quasi continuo lumine trueretur . Ita tere Ro-

dericus etiam Cerratensis in fine vitae Isidori . Secuio , quo vixit Isi-

dorus , tamquam scientiae portentum eum aequales venerabantur :

quae opinio consequentibus seculis sub maurorum imperio vehe-

menter aucta fuit , Harum autem lucernarum nulium vestif^ium re-

perio non solum apud eos scriptores , qui cum Isidoro conuersati

sunt, verum neque apud Acta vetera translationis eius corporis , quae

a nobis producta sunt cap. S.^in quibus sermo aliquis de duobus

lucernis habendus esset, siquidem in sepulcro Isidori appositae fuis-

sent . Taraayus in Martyrologio ex Petro Crinito de honest. discipl.

1. 7.C. 13. eiusmodi lucernas chymicum aUquid sapere aitjadeoque

Isidoro indignas esse cum Ambrosio Morales concludit .

6. Perpetuum huiusmodi lucernarum, quae aliquando hment^xe an vnquam ex-
dicuntur, lumen multi in dubium reuocant, nonnulli aperte oppu-^"^""'
gnant,alii pro genere phosphori, et lumine sine calore habuerunt,

quidam totum illud, quod apertis sepulcris flammae conspicitur, ae-
ris ventilationi tribuunt. Videsis auctores a Fabricio in bibliograph.
antiq. cap. 23. num. lo.Iaudatos •, qui opponit experientiam eorumj
^ui lucernas illas eruerunt -^et aere admisso extinctum quidem lumen^
sed calorem adhuc a se deprehensum testati siint . Sane , inquit , el-
lychnia ^quae ab igne non consuma^ttur ^ parari ex Carystio lapide ^
et lino Carpasio asbesto , notum antiquis fuit . . . Ecquid vero sit
illud i quod tam constantem^et diuturnam possit flammam ^ ardorem-
que alere , minus quidem adhuc videtur compertum -, rem tamen ideo
neutiquam negandam duxerim contra tot avroTnx^ testes etc. Rem la-
tius prosequuntur Licetus , Robertus Plot , Franciscus Carolus ,
lo: Bapt. Vrsatus , lac. Ozanamus , et alii , quorum opera laudatus.
Fabricius recenset.

7. De praedictione , qua Isidorus euersionem Hispaniae praenun- «•«'"'O' Hispa-
ciasse dicitur , nonnihil iam cap. 21. disputatum fuit.Tamayus in """^
Martyr. Hisp. ex nonnuUis scriptoribus , et breuiariis narrat , Isido-

rum morti iam proximum in basilica S. Vincentii populum compo-*'" «J isidoro
sita oratione admonuisse , et inter alia Hispaniae excidium praedi-^'""'""""'"'' "
xisse ex Lucae Tudensis Chronicis libro 3. , a quo sumpserunt Ba-
ronius ad ann. 63 6. n. 7. , et D. Laurentius Ramirez in not. ad Luit-

i68 I S I D O R I A N A

prand. num. i88. fol. 3 9o.,vbi ab Aegidio Gonzalez Dauila e mem-
brana vetustissima haec Isidori verba se accepisse testatur : Vae tibi
Hispania bis perdita , tertio perdenda propter malas nuptias . Repu-
gnat his TamayuSj qui etiam de verbis, quae in Concilio Toletano
protulisse Isidorus dicitur, Si seruaueritis etc. , quaerit, an ex spiri-
tu prophetico , an ex prudenti coniectura processerint : et quamuis
sententiae communi de Isidori prophetia adhaerere videatur, tamen
addit , magis ad vaticinium accedere quaedam carmina in codice
ms. gothico apud se margini prooemii historiae Romanae Roderici
Ximenii addita , Ad te cvmtertor meretrix Hispania mundi etc. Ver-
ba ipsaRoderici adeo in principes,potentes, et iudices acerbasunt,
vt,regnante S. Ferdinando, solum ad quorumdam procerum tyran-
nicas aduersus sibi subditos vexationes , silentibus inter arma legi-
bus,referri possint,vt censet Nic. Antonius 1. S.n.46. Nisi tragi'
ca haec lamentatio , addit, alicuius aetate inferioris sit appendix orae
libri ascripta etc. quod facinoris ge?ius exemplis ?ion defcitur etc.
Sed repugnant vetera mss. exemplaria, quae ipse Nic. Antonius lau-
dat , et ad quae nuper in editione Patrum Toletanorum exacta est
Roderici Toletani Historia .
aHa commenta 8. Dc prodigioso Isidori romano itinere ipsa nocte Natalis Do-
de Uidoro rcimi actum est cap. i8.; de altero vero ad Concilium romanum ,
siue quacumque alia causa,cap. 2?. Alia de parentibus , et fratri-
bus Isidori cap. 17. discussa sunt . Conferri etiam potest Isidori vi-
ta , auctore Roderico Cerratensi , cap. 14. descripta, vbi vncinis in-
chisa apparent ,quae aut certo falsa in ea vita de Isidoro narrantur,
aut sahem dubia , et apocrypha videntur .
duhia timicitia 9. Inter falsfls , vel dubias de Isidoro narrationes reponi potest
'*"''"■''■"'" ^•''' amicitia eius cum Cyriaco Caesarauwustanoepiscopo ,quem Isidorus

Ttaco Caesarau- , r • r, ' r • • i 1 1 rx • a 1 • i •

gustano. hortatus tuent Komam prohcisci ad nonnullas Petri Apostoli reli-

quias obtinendas . Ita refertur in scriptura Caiionica , vt vocant ,
monasterii S. Petri de Taberna , descripta anno 1415. hoc titulo :
Ex peruetusto codice S. loannis de Pinna ypergameno literis antiquis
descripto , bic habetur Canonica S. Petri de Taberfia . Auctor huias
Canonicae dicitur Balastutus monachus seculo viii. , qui morti iain
proximus historiam fundationis sui monasterii S. Petri de Taberna
monachis petentibus retulit:ex cuius ore excepta est narratio . Po/^
A/^.^f , aiebat Balastutus ,/«/V HispaUnsis episcopus S. lsidorus.,et in

Caesar'

i

C A P V T XXV. r5^

Caerarauguffafia cluhate Cyriacus . In Cordubensi Suintita rex eraty
et in Iberiae partibus Recharedus regnum obtinebat, Lacti er^o amba
episcopi in vna erant charitate iuncti : qui in 'vnum conuenerunt ,
€t hoc snlubre consilium repererunt etc. Seqnitur nanatio de itiiierc
romano Cvriaci . Riscus tom. 30. Hisp. sacr. pag. 132. et ip^.seq.
non leuibus argumentis ostendit, istiusmodi Canonicam scripturam
supposititiam t^^t , neque aliunde constare de episcopo Caesarau-
gustano Cvriaco . Canonica inserta fuit aPellizerio initio A«naJiu«
juonarchiae hispanae post eius euersionera.

..E

C A P V T XXVI.

S.Isidorum afino 6^6. e vita decessisse ost<:nditur .
a omnia, quae in extremo morbo , et obitu Isidori contige- "EtTs^cs ie nnno^

et di:

nintjRedemptusClericus narrat, cap. 6. a nobis relatus . Etsi autem
Redemptus testatur , Isidorum pridie nonas aprilis era 674., quae
in annum 6-^6. incidit , obiisse , tamen magna est scriptorum Aq ohitusS.hidt-
anno obitus Isidori dissens^io : vel quodRedempti narrationem prae "'
oculis non habuerint , vel quod fidem non adhibuerint, vel quod
errorem m numeros irrepsisse crediderJnt. Labbeus in iiot. ad Bel-
larminum De script. eccles. Valeat , inquit , cum suo Pelar^o ine-
ptissimus Patrologus ^ qui docet ^ Isidoruin floruisse anno 650. Obser-
iiat^Regioportuenses lectionum eucharisticarum collectores pro obi-
tu Isidori diem 4. aprilis in 14. conuertisse , nisi error sit typo-
graphi : Isidorus quippc decessit feria 5. post pascha , quod anno
bissextili 63 6. literis dominicahbus G.F. incidit in 3 i. martii era 674.

2. Pscudo-Ildefonsus in continuatione Chronici Isidoriani , variacepinianes
et Breuiarium Caesaraugustanum apnd Nic. Antoniiim pro Isidori
obitu annum 632. indicant : Breuiaria quaedam vetera Hispaniae
annum 635., etiam Breuiarium Caesaraugustanum apud Breuliiim,
qui Officium proprium Sanctorum hispanorum Caesaraugustae an-
no 1597. imprcssum pro eodem anno 635. allegati Arnoldus Wion
annum 642. , Canonicus Legionensis auctor vitae S. Isidori annum
622. Baronius ad ann. 626.,Padilla cent. 7. cap. 22., Ribaileneyra
in riore Sanctorum ad diem 4. aprilis,auctor Catalosi reffum <yo*

' * o o i?

thorum in editione Conciliorum Hisp. Loaisae , et pkrique reeen-
Tom.I. y

lyo I S 1 D O R I A N A

tiores cum Redempto annum 6^6. S. Isidori emortualem dicunt .
Auctor etiam Actorum vberiorum translationis S. Isidori eum anno
636. obiisse innuit , quum refert , Saracenos anno 75. post transi-
tum Isidori in Hispaniam transiisse : id autem anno 611. accidisse
Henschenius annotauit . In veteri kalendario hispanico monastico ,
cuius fragmentum Muratorius tcm. 2. part. 2. Scriptor. rcr, Italic.
col. 1023. edidit, Era dclxxiv. obiit Isidorus episcopus , hoc est, an-
no 656. Nic. Antonius pseudo-Ildefonso affingit , quod annum po-
stremum vitae Isidori constituerit 632. , siue eram 670. SedjVt
dixi , in continuatione chronici Isidoriani annus 642. indicatur j
exprimitur enim era 680. jac nequis errorem numerorum putet,
pracmiserat auctor, Isidorum anno sexto regni Chintilani in Domi-
no obdormiisse .

amus fz.^Tfti~ ^, BrauHo quidem in praenotatione operum Isidori tradit , eum
temporibus Heraclii , et Chintilae, seu Chintilani decessisse : Ilde-
fonsus vero in libro de vir. illustr. affirmat, Isidorum floruisse tem-
poribus Recaredi , Liubanis , Witerici , Gundemari , Suinthilani ,
et Sisenandi : neque in his Chintilanum , qui Sisenando successit,
commemorat . Haec recte cohaerent,si annus 6315. a Redempto de-
signatus teneatur : nam is annus primus fuit regni Chintilani, vt ve-
re dixerit Braulio, temporibus Chintilani Isidorum obiisse . Quum
in ipso regni Chintilani initio decesserit,recte etiam Ildefonsus in-
ter reges , sub quibus Isidorus floruit , Chintilanum praetermisit .

Txtionti rxpen- 4. Ex actis Conciliorum constat , Isidorum adhuc vixisse anno

Auntur . 633,, quo Concilio iv. Toletano praefuit , et iam vita functum an-

no 63S.,quo Concilio vi, Toletano Honoratus Sedis Hispalensis
antistes interfuit , minus bene dissentiente Ambrosio Morales , qui
Concilium vi. Toletanum anno 6^6. celebratum putat, ac proinde
ad annum ^35. obitum Isidori reuocat . Pagius in not. ad Baron.
ann. 636. asserit, nonnullos hispanos colligere, S. Isidorum iam an-
no 6^6. tempore Concilii v, Toletani pridie kal. lul. celebrati e vi-
uis excessisse, quia illi Concilio non interfuit . Verum quum eiusmo-
di Concilium fueritprouinciale, neque ipsi successor aliquis Isidori
subscribat , imbecillum hoc sane est argumentum .

proponUuT effi- 5. Ratio ctgo cfficax , cur ab anno 636. recedendum non sit,
petitur ex ipso Kedempto , qui non solum eram 674., in cuius nu-
meris errorem aliquis suspicari posset , designat , sed etiam narrat ,

C A P V T XXVI. I

I

«blmm Isldori contlgisse pridie nonas aprllis, et qiiarto dle post ba- /"•" anno (>if>,

ptismum catechumenorum . Dies quarta aprilis pro die festo S, Isi- *"^'^ '^"'^'''''^'

dori passim assignatur : ex quo concliidirur, retinendum esse apud

Rcdemptum pridie nofias aprilis , no7i pridie kJendas aprilij . Tri-

themius,vt dicam cap. 47. n. 10. et seq.,longe aberrauir, qui Isi-

dorum nostrum esse asseruit eum , qui 15. ianuarii in kalendario

Romano celebratur . In Auctariis Martyroiogii Vsuardi ad diem

7. lanuarii proiertur : Ipso die Sancti Isidori episcopi, magnae san~

ctitatis viri . Notat Sollerius : Nusqnam notus est hic Isidorus .IncO'

dice tamen Palatino 1448., de quo cap. loj.^vetus kalendarium

extat, in quo ad diem 7. lanuarii memoria Tsidori episcopi reco-

litur . Verum hunc etiam a nostro distinguere oportet , cuius festum,

vel certe obitus diei 4. aprilis debet assignari . Re vera ex pascha-

libus cyclis conficitur, anno 636. pascha , siue diem quo baptis-

mus catechumenorum peragebatur, incidisse in diem postremum

martii , siue pridie kal. apr. Isidorus ergo , qui quarto post die

obiisse a Redempto dicitur , obiit feria v. hebdomadis paschalis ,

quae eo anno tuit pridie non. apriiis .

6. Constantinus Caietanus veliet hoc ipsum insolubili,vt ait , Caietanus refd-
argumento coniirmare : quia Isidorus mense aprili anni 637. obiis- '''"'"•
se non potuit, siquidem hoc anno 637. , secundo regni Chintila-
ni , mense ianuario celebratum' fuit vi. concilium Toletanum . Sed
faUitur in anno concilii designando : celebratum quippe fuit anno
secundo Chintilani,sedanno 63 8. •, quum enim Chintilanus anno
6^6. regnare coeperit , initio anni 638. adhuc agebatur annus se-
cundus regni Chintilani . Itaque inepte nonnulli collectores conci-
iiorum Hispaniae coniiciunt , annum secundum Chintilani quinto
idus ianuarii era 676. intelligendum esse annum secundum com-
pletum,et tertium ineuntem . Notatio , qua loannes Baptista Perez
de hoc argumento agit ,exposita iam fuit cap.3. num. 2.jin qua
obseruandum, bis eram , qua Isidorus mortuus fuit, nominari , pri-
mum, mortuum era 66i\.^ qul error est numeri, deinde recte Chin-
tilam coepisse era 674. Error ille numeri editionis Grialianae in
alias quoque irrepsit, clarius a nobis corrigendus, quum Isidori 11-
ber De vir. illustr.jCt post eum Praenotatio Braulionis cum nota
Perezii reciidetur.

i7i I 5 I D O R I A N A

CAPVT XXVII.
Vifa S. Isidori in su,is epochas distrihuta

Q..

Epochae prola- j, \/ unmuis drfficile sit res gestas S. Isidori certrs suis annis al-

ligare , tanien ex his,quae liactenus dispurata sunt, eol-

ligemus ea , quae magis probabilia, veroque simiiia suntjCt in suos

quaeque annos distribuemus.
ortus isidon • ,_ Anuo circitcr 5 60. Isidorum natum fui^se^credi potest ex

cap. 1 7. prope finem .
Lc<wdriexiiiam 5. Aiino 585.. sut sequeuti , quo Leander Isidori frater Con-

stantiiiopoli degebat, Isidorus strenue causam religionis contra aria-

nos tuebatur, et, vt nounulli narraat, vices Lcandri in episcopatu

Hispalensi agebat,ex cap. iS. prope finem .
Jsiihn inciasio. ^^. Auno 5S6.,aut seqq. , quum iam pax ecclesiae Hispanae

reddita fuisset, Isidorus non inuitus a Leandro cellae inclusus di-

citur, vt deo, sibijac literis vacaret.
Ucr romiwum ^. Auuo 590. aut scqq. fingitur accidisse prodigiosum iter

Isidori in vrbem Komam , vt «jregorium Ma2:num inuiseret, nocte

scilicct Natiuitatis Domini , qua eadem nocte Hispalim rediisse nar-

raturivide supra cap. iS.
epitcopatus . 6. Auuo 600. circiter Isidorus episcopus Hispalensis renuncia-

tus fuit,ex cap. 20.
fpntoia ad __ Anno 606. Epistola Isidori ad Massonam data est, vt con»

stabit,quum de epistohs Isidon agemus .
dccrctum Gan- g. Auno 6io. Isidorus iii congressu Toletano episcoporum

Decreto Gundemari regis subscripsit, ex cap. 21.
tibcr Denatara ^, Amio 6i2., aut seqq. ad annum 619. , quibus Sisebutus

regnauit , Isidorus librum De natura rerum scripsit, quem Sisebuto

regi, nisi fallit inscriptio , dedicauit . Ex epistola dedicatoria non

euincitur, iamtum recrem fuisse Sisebutum.
epistoia ad Hei- jq^ Anr.o 615. et seoq. vsquc ad annum 653. Helladius fuit

tadium . . ' 1 1 • 1 T • 1 • A

episcopus Toletanus , ad quem extat epistola Isidon . Anno 616.
kidorus Chronicon suum absoluit: scilicet anno 5. Sisebuti. Confer
ChronUon notas in Chronicon, et verba Hermanni Contracti de Isidojo infra
cap. 33.

C A P V T XXVII. 175

11. Anno 618. , auc seq. Isidonis concilio il. Hispalensi prae- ^<""^''''"« ^''''
fuit , ex cap. 21.

12. Anno ^ip.jaut seqq. ad aniium 525. Isidorum Romam /;i^r De orHnt
ad Boaificium V. venisse coniicitur , quo tempore opus De ordi- «■'"^'""'•'"■"'^
ne creatararum fortasse composuit , ex cap. 23.

13. Anno 620. circiter Fulgentius Isidori frater creditur de- vbri ve offic.
cessisse : ac proinde ante id tempus libros De officiis ecclesiasticis '"'"•
Isidorus Fulgentio nuncupauit .

14. Anno 623. circiter Isidorus interfuit, aut praefuit cuidam concHium con.
concilio contra Sintharium . Vide cap. 21. prope finem. tra Smthanum

15. Anno 624. circiter concilium quoddam Hispalense cele- CondUum con.
brat un , praeside Isidoro , credimus , in quo MartiaJius episcopus"'''^'^'"''"'''"''"*
Astigitanns depositus fuit .

1(5. Anno 625. Isidorus Historiam aothorum absoluit : scilicet H'-s'or/a Gor^o-
anno 5. Suinthilani regis, qui in annum 625. incidit , vt ostendic '^""'
Pa^ius ad annal. Baronii ann. 625. nuni. 18. Pa^ius enim etsi Chro-
nicon noininat, tamen, vt ex verbis alle^atis coUigitur , Historiam
gothorum intelligit , quae anno 5. Suinthihmi ab Isidoro absoiuta fuit.

17. A'ino 630. circiter Isidorus ad vrbem Toletanam se con- ConciUuni wdi'-
tulit concilii cuiusdam causa , quod tamen celebratum tunc non ""'" •
videtur. Codicem Etymologiarum ad Braulionem misir . De constl-

tuendo episcopo Tarraconensi cum rege egit,ex cap. 21.

18. Anno 6^^., siue era 671. dicitur obiisse Florentina Isidori Wn eontrain-
soror in epitaphio recensito cap. 7. Itaque ante hunc annum libros''''"* *
contra ludaeos ad Florentinam sororem Isidorusscripserit, oportebir.

19. Anno 633.Isidorus cancilio iv. Toletano praefuit •, ex c.2 i. Conc.iv.Toh-t.

20. Anno 6^6. Isidorus decessit^vt cap. 26. ostensum est . obitus isidori .

C A P V T XXVIIL

S. Isidori Hispaleyisis corpus Bononiae asseruari falso traditum .

Miracula ad altare Ecclesiae Le^ioncfjsis 3

vbi eius corpus requiescit .

,P

leriqne scrfptores , qui de rebus Bononiensibns agunt , asse-s<»pu/.Tum5<jn.
runt . Isidorum Hispalensem , dum Roma in Hispaniam rediret, Bo-'" '"«^"riJSj-
noiuae decessisse die 14. apnlis anno di^.jaiit 616. ^ auc 640.,

174 I S I D 0 R I A N A

aiu 670. , aur a!io qnouis : non enim inter se de anno consentiunt.
Addunt, corpus S. Isidori in ecclesia S. Stephani monachorum olim
nigrorum , nunc Caelestinorum sepultum fuisse , quod anno circi-
ter 1 141., Henrico Bononiae episcopo, inuentum , recognitum ,
et venerationi expositum fuit die 16. septembris , quo eius me-
moria Bononiae celebratur . Sigonius ad annum 616. sic habet :
Hoc tempore S. Isidorus episcopus Hispalensis , per Aemiliam iter
faciens , Bononiae mortuus fertur . Certe hodie quoque sepulcrum eius
in basilica SS. Petri , et Pauli post altare maius ostenditur , quae ca-
pella SS.Petri,et Pauli 'uulgo dicitur . Haec est basilica S. Stephani,
et ecclesia Patrum Caelestinorum . Arnoldus Wion de Isidoro ita
refert : Obiit anno 642. , vf/ circiter pridie non. apr. , cuius corpus
requiescit Bofibniae in ecclesia RR. PP. Caelestinorum .

fabuiosum 2. Occasionem huic fabuhie praebuit anonyunis Benedictinus

auctor chronici eius ecclesiae , et coenobii circa annum 11 80.,
cuius verba Henschenius in comment. praeuio ad vitam S. Isidori
profert : quibus ita basihcam S. Stephani AntoniusCasalis Caelesti-
nus ex ms. chronico sic alloquitur : Simi/iter et corpus beatissimi
Isidori Confessoris Christi , et luculentissimi Doctoris in te requiescit \
qui quum rediret a Roma^ apud hanc 'urbem hospitatus , ac graui tno-
hstia corporis est detentus etc. Haec siquis de Isidoro Hispalensi in-
telliiri debere contendat, sustinebimus , ficrmentum hoc intolerabile
esse eius chronici , quod Redemptus clericus Isidori in huius obitus
narratione plane refellit , vt omnes alios scriptores hispanos, et mar-
tyrologia omittamus . Aeque constat, Isidori corpus Hispali condi-
tum fiiisse , vnde Legionem traaslatum fuit , vt retulimus ex Actis
sinceris translationis cap. 8.

LiQ-.one extat 3' His addi potest vetus hominis exteri testimonium . Breulius
in praefatione ad opera S. Isidori refert , in Victoriana Lutetiae Pari-
siornm bibliotheca antiquissimum esse librum in membranis scri-
ptum , quo itinerarium adS. lacobum Gallaeciae describitur, in quo
sic habetur : Apud ■vrhem Legionensem 'uisitandum est corpus B. Isi-
dori episcopi , et confessoris , siue Doctoris : qui regulam piissimam
clericis ecclesiasticis instituit , et gentem hispanicam suis doctrinis
imhuit , totamque sanctam Ecclesiam codicibus fiorigeris decorauit .
Errorem Guilielmi Malmesburiensis , qui Toletum pro Legione j
et loannis Naucleri , qui Hispalim pro Legione hac in translatione

C A P V T XXVIII. 175

corporis S. Isidori accepit , recte notauit Constantlnus Caietanus ,
qui de loco , quo obiit Isidorus , et quo eius ossa requiescunt,
piuribus disseruit . Verba Guilielmi Malmesburiensis 1.2. c. 10,
de gest. reg. Angl. haec sunt : Successit Leandro Isidurus .^ dactrina ^
sanctitateque nobilis : cuius corpus nostra aetate Aldefonsus rex Gal'
liciae Toletum transtulit , ad pondus auro comparatum . Nauclerus
Chronogr. vol. 2. generat. 9. ait : Huic etiam ( Ferdinando regi )
B. Isidorus 3 quem transtulit in Hispalim , reuelauit diem mortis suae .
Guiliehiius quidem Mahnesburiensis etiam in nomine regis errauit:
appeUare enim debuit Ferdinandum Castellae , et Legionis regem ,
non Aldefonsym Galhciae regem . Vterque tamen opinionem, quae
Isidori sepulcrum Bononiae coUocat , narratione sua satis refelht.

4. Idem Caietanus coniicit , Isidornm episcopum Siculum , JsMorus Skw
de quo Constantius FeUx in Kalendario die 15. ianuarii , et Arnol-
dus Wion Lign. vit. 1. 5. ad 18. kalend. februarii , tssQ eum san-
ctum, cuius ossa Bononienses venerantur j quem Isidorum Hispa-
lensem homonymia decepti vocauerunt . Hanc etiam coniectu-
ram exponunt BoUandiani in comment. praeu. ad vitam S. Isidori .
VgheUus in ItaL sacr. tom. 2. de episcop. Bonon. in Petro episcopo
Constantini Caietani de Isidoro Siculo Bononiae defuncto narra-
tionem veram dicit , sed non confirmat . Iterum BoUandiani hanc
quaestionem excitarunt ad diem 18. decembris in catalogo Sancto-
rum praetermissorum . S. Lidorus Bononiensis ■, aiunt , /";/ Alartp-olo-
gio 'uniuersali apud Castellanum a^munciatur in Italia , vt episcopus
alterius ciuitatis . Bononienses hac die celebrant S. Isidorum , quem
Hispalensem credunt , ex errore , quod Bononiae defunctus fuerit . . .

Certe non inueni argumenta tam solida pro possessione Bononiensium
corporis cuiuscumque Isidori , 1// ex errore manij ^sto de corpore S. Isi^
dori Hispalensis alium statim Isidorum inferre debeam . Aiasinus inBo-
nonia perlustrata de cultu S. Isidori agit die /\.. april.y et i 6. septembr.

5. Etsi autem de loco , quo Isidori nostri corpus iacet, vlte- '" irjionensi
riori probatione res non indiget , tamen , quia opportuna modo se
oftert occasio , veterem inscriptionem , quae in claustro Legionensis
monasterii S.Isidori conspicitur , proferemus . Eam transcripsitAnto-
nius Ponzius in Itinerario Hispaniae Matriti edito 1785. tom.xi.
pag.2i8. , quae seculo xii. ineunte , aut xi. exeunte videtur facta,
barbai'0 certe stilo sic est concepta .

monasteTto

176 I S I D O R I A N A

inscriftio 5. Hjnc , quam C£rn'is 5 aulam Sancti laannis Baptistae , fuit

olim luteam , quam }iuper exceilentissimus Fredenandus Rex , et San-
cia Regina aedificauenint lapideam . Tune ab vrbe Hispali adduxe-
runt ibi corpus Sancti Isidori Aepiscopi , in dedicatione templi huius
diem xu. kal. ianuarii era mci. Deinde in era mciii. vi. kaL maii
adduxerunt ibi de vrbe Auila corpus S. Vincentii FR Sabinae , Cri-
stetisque ipsius anno prefatus Rex reuertens de hostes ab vrbe Valefi-
tia hinc ibi die sabbato- et obiit die iil. feria vi. kal. ianuarii
era mcih. Sancia Regina deo dicata peregit .

variae Uctiona. 7. Extat hacc eadeni insciiptio apiidriorezium tom.9. pag.211.
exSandoualio in Historia regis Ferdinandi foI.i6. , sed soUim vsqiie
ad veiba era mci. Ibi legitur olim fiiit .... exccllentissimus Fre-
dinandus .... edifcauerunt .... episcopi .

ennus transia- g. Ex liac inscriptione colligitur , translationem corporis S. Isi-

''""" dori celebratam fuisse anno 1063. die 2c. decembris . Dies festus

huius translationis in breuiario Toletano agebatur 22. decembris ,
apud Legionenses vero 20., vt refert Caietanus pag..:}4. Tcmplum
Isidori appellatione deinde insignitum docet Mariana I.9. Hist. Hisp.
C. 1 5 . Aluiti corpus in templo maximo tumulatum est , Isidori in
loannis Baptistae loco sublimi , atque praeclaro : vnde consequenti
tempore factum , ut aedes ilia vetus loannis Baptistae nomen Isidori
appellatione mutarit .

tpif(tp7,mm ar. ^ y^^^^ refero,quod architectus Petrus de Deo eam S. Isidori
eccclesiam superaedijicasse dicitur in epitaphio descripto a Risco
torn.35. Hisp. sacr. p. 356. Hic requiescit Petrus de Deo , qui sw
peraedlfcauit ecclesiam hanc . Iste fundauit pontem , qui dicitur
de DEUS tamben : et quia erat vir mirae abstinentiae , et muitis
forebat miraculis , omnes eum laudibus praedicabant . Sepuitus est
hic ah imperatore Adefvnso , et Sancia regina . Veibum tamben est
pro etiam , nunc hispanice tamhien ex latino tayn hcne .

Zaidae conuer- lo. Neque ab hoc loco ahenum est , quod Mariana 1. 9. Hist.
Hisp. cap. 3. de Elisabetha Alfonsi VI. vxore , prius Zaida nuncu-
pata , commemorat : Casiidae exemplo , siue sua sponte incitata
Zaida , tauacro christiano ex nostro more iustrata , /;; Alfonsi regis
nuptias past aliquot annos co-ncessit . Prodigia , quae Isidori corpori
exportando co?2tigisse diuinitus pauio ante dictiim est , multum con-
tulisse visa sunt , vt in suscipiendae christianae religionis voiutita-

tem

SIO

C A P V T XXVIII. 177

tem vehemeHtef vtcumberet . Accessit somyiium , in quo diuiim lsi~
dorum 'uiderat in augusta specie , blandaque voce , vt rem matura-
ret , monentem etc. Filia haec erat Benabeti regis Hispalensis , qui
corpus S. Isidori exportari concessit .

11. Ad hanc ipsam rem confirmandam, vti etiam ad posthu- f„,frt«n«»»f« (.c-
mam Isidori gloriam comprobandam pertinent plura instrumenta ''"^ ■
vetera , quibus mentio fit corporis Isidori Legionem translati , aut

in ea vrbe sepulcro conditi. Tom.5 6. Hisp. sacr. post alias appendi-
CQs describuntur instrumenta ad insigne S. Isidori monasterium Le-
gionense spectantia . Primum est hoc titulo : Ferdinandus rex ,
et Sancia regina , translato corpore S. Isidori archiepiscopi Hispalensis
in Legionem , amplissime ornatit , et ditant monasterium S. loannis
Baptistae coram pluribus episcopis , et optitnatibKs , aui ad transla-
tionem c^lebrandam venerant : ex quo pauca haec excerpo : Nos
indigni , et exigui famuli Christi Tredenandus rex , et Santia rerrina
fecifnus trasladari corpus beati Isidori de metropolitana Hispali per
manus episcoporum , siue sacerdotum intra muros Legionis ciuitatis
nostrae i?i fcclesia S. loafinis Baptistae . Infra inter alia conceditur
ecclesiae , siue monasterio S. loannis Baptistae ecclesia cum. tribus
altaribus in campis gothorum in Rioseco ad Villam Verdem ....
eo quod ibi quieuit corpus beatissimi Isidori , quajido asportatum
fuit de Hispali metropolitana . In fine : Facta scriptura testamenti ^
vsl confirmationis in dedicatione ipsius basilicae sub die duodecime
kalendas ianuarii : sequenti vero die translatiofiem corporis S. Isido'
ri celehrauimus vndecimo kale?idas ianuarii era milesima centesi^
tna prima .

12. Hic erat annus Christi 1063. Olim igitur , vel certe ^nmo uhs trensiciio'
illo anno , die 21. decembris dedicatio templi S. loannis Bapristae "'>• •
celebrata fuit , die vero 2:. translatio corporis S. Isidori . Proce-

dente tempore vno eodemque die dcdicatio , et translatio celebra-
tae fuerunt . Inde natae diuersae auctorum hac de re opiniones ,
de quibus vide caput 8. et 9. ^ vbi Acta translationis cxposuimus .
De hoc ipso instrumento Pagius ad Baronitim anno 1055. num.47.
ex Sandouaho mentionem facit , vbi errorem Baronii corriijit ,
qui translationem anno 1053. assignauerat : ipse vero Pa^ius^Al-
bitum , seu Aluitum , qui episcopus Legionensis erat , vocat episco-
pum Hispalensem . In verbis autem , quae ex Pelagio Ouetensi iu
Tom.L Z

178 I S I D O R I A N A

eandem rem protert , Istc transtulit corpus S. Isidori episcopi
abJiispiiH tnetropoli in Legionetn per m.mus Pontijicum Aloyti Lc
gionensis , et Ordonii Astoniemis , corrigendum , Albiti Legio/iensis,
(qui Hispali ante translationem decessit) , et Ordonii Astoricensisy
....»....,• siue Asturicensis .
DonaHonts re^ 13. Instrumcntum secuudum co ntinct alias donatlones monaste-
^" ' rio Legionensi S. Isidori fiictas anna 1 148. ab Altbnso Imperatore

Hispaniae . Instrumentum tertium exhibet donationem , qua aii-
no II 59. Ferdinandus rex Legionensis , sepulto corpore amitae
suae D. Sanciae in nionasterio S. Isidori, donauit abbati eiusdem ,
et ceteris canonicis monasterium S. luliani . Riscus eod. tom.36»
Hisp. sacr. tract. 72. cap. 2. refert edictum regum catholicorum Fer-
dinandi, et Eirsabeth, quo iubent , obseruari praeceptum ab abbate
monasterii Legionensis !>. Isidori sub excommunicationis pocna la-
tum , ne iuramenta pro veritate dicenda fierent super arca , qua
reconditum cst corpus S. Isidori;, nam haec inualuerat consuetudo,
et opinio , quod ii , qui ita peferarent , ante annum a periurio
e vita eriperentur . Praetereundum vero non est diploma Grego-
rii IX. ad abbatem, et conuentum S. Isidori Legionensis apudRay-
naldum ad ann. 1235. num. 6^y. „ Quum,sicut accepimus,in mc-
nasterio vestra corpus B. Isidori lequiescar, nos, considerata ipsius
loci religione, ac tratrum ibi morantium honestate,de beatorum Pe-
tri, et Pauli auctoritate confisi , omnibus deuote cA monasterium
ipsum die testiuitatis B. Isidori venientibus quadraginta dies de in-
iuncta sibi poenitentfa pro ipsiusSanctf reuerentia relaxamus. Da-
tum Later. xiv.. kaL iunii pontific. nostrf anno vn. ., .
o^Ujruu» Asru- 14« Quum autem Ordonius epfscopus Asturicensis corpus S.Isi-
r/Ven.';!:. ff.ifo- dori"' Legfonem transrulisset , rex Ferdinandus ipso anno 1065.,
^"*" die 2 2.decembris , dfe scilicet sequentf, postquam translatio cele-

brata -fuerat , eidem Ordonio praemii loco- donauit monasterium
S..Marthae de Tera , et terram dicznm Noceta. : fro fo, inquitRex,
quod tu , pater sanctissime Orduni praesui ■, nobir dignum exhibuisti
obsequium , dum te de expeditione ciuitatis Emeritae duximus ad
Ispalim , 'uocata nuper ciuitas SibiLia , cum episcopo Aluito , 'ubi ipse
migrauit ad Dominum , tu auttm fecisti nobis inde , annuente Do-'
mino y dcporfare sanctissimum , €t gloriosum corpus beati Doctorir
mstri Sancti Isidori archiepiscapi xottfessoris Christi , quem nos ^er

C A P V T XXVIII. I7P

manus tuas , aliorumque praesulum fecimus recondere hi ciuitate
Legionense in ecclesia S. loannis : vbi per te habetur nostri deius,
et gloria doctrinae , totius Hispaniae Doctor , ideo etc.

15. BoUandiani in coinmentario praeuio plura reffunt ^,xQ^\-Miracii\a^
gia S. Isidori ope , postquain eius corpus iamLtgione venerationi
exposicum eratjimpetrata. Alia addi possunt €x vita breuiori S-Fer-
dinandi regis apud eosdem Boliandianos num. 8. , ac praesertim

ex opere Lucae Tudcnsis De rairacuiis S. Isidori . PeiagiusOaetensis,
testis oculatus , narrat in Chronico suo , prope finem vitae Adc-
phonsi VI. lapides altaris S. Isidori , vbi sacerdos pedes tenet, dum
missam celebrat, aq'ia manasse , quo calamitates post Regis obitum
euenturae praedicebantur . Rekrt etiam Rodericus Toletanus lib.(5.
rerum Hisp. cap. 13. , Isldorum Ferdinaado I. apparuisse , et diem
obitus praenunciasse : qui piissimus rex coram sarcophago Isidori
orauit , et accepta ah episcopis poenitentia , et gratia vltimae w;-
ctionis , indutus cilicio , et conspersus cinere , duobus diebus in poC'
7iitentia , atque lacrymis superuixit . . . . et iuxta patrem suum
in eadem ecclesia S. Isidori est sepultus . Aliam S. Isidori apparl-
tionem refcrt Lucas Tudensis in Chronico , quod anno 1230.
visus fuerit auxilium christianis aduersus saracenos cum S. lacobo
laturus . Praeterea narrat , Didacum Comitem , qui S. Ferdinando
Regi rebellauerat , et turrim , atque ecclesiam S. Isidori occupaue-
rat,tamdiu graui morbo implicitum fuisse , donec turrim , et ec-
clesiam restituit , iurans , quod deinde futurus esset miles , et vas-
sallus S. Isidori .

16. Mabillonius rom. 4. Annal. Benedictin. pag. 671. refert , Mcr.^isttriam
Ferdinandum regem anno 1065. a S. Isidoro praemonitum obiisse, '^•^'''^°"»

in ecclesia S. Isidori sepultum , quam cum adiuncto Benedictino-
rum monasterio condiderat . De hoc monasterio pag. 649. prae-
miserat , post Benedictinos transiisse ad moniales Benedictinas ;
tum ineunte s.eculo xni. ad Canonicos Regulares : a quibus nempe
nunc obtinetur . Eodem loco Mabillonius recenset donationem Re-
gis Ferdinandi ex lepesio , Facta scriptura ipso die dedicationis ba-
silicae xn.kal. ianuarii postridie -^quam eius reliquiarum translatio
facta fuerat . Fortasse legendum pridie quam , vt in scriptura
num, XI.

Z a

taus tdtlori ex
Concilio VI II

i8o I S I D O R I A N A

C A P V T XXIX.

Isidorui Ecclesiae Doctor . An olim actum fuerit de eo

inter quatuor latinae ecclesiae Patres S. Ambrosii

loco annumerando .

I. J / gregii Docroris titiilus Isidoro a Concilio Toletano viii,

ToUt." ""' anuo 653. , scilicet post annos 17. ab eius obitu celebiato , anv
plissiniis verbis donatus fuit can. 2. Nostri quoque seculi Doctor
egregitis , ecclesiae catholicae nouJssimum decus , praecedentibus
aetate postremus , doctrinae camparatione non infimus , et quod
maius est , /;; seculorum fine doctissimus , atque cum reuerentia no-
minandus Isidorus etc. Vbi nonnuUi minus bene legunt atque
et quod maius est , iam seculorum finitorum doctissimus . Inter-
fuerunt , et sub"cripserunt huic Concilio episcopi 52., abbates 12.,
vicarii episcoporum io.,viri iliustres P:ilatini \6. InConcilio etiam
Toletano xv. , cui subscripserunt episcopi 61., abbates 11., vicarii
episcoporum 5. , viri illustres officii Palatini 17. , anno 688. cele-
brato idem titulus Doctoris egregii Isidoro confirmatus fuit : Ho'
norantes videlicet , et sequentes sententiam Doctoris egregii , Hispa-^
lensis sedis episcopi ^ quam in lihris suis De differentia naturae Christiy
vcl ?wstrae disseruit ^ vbi ait etc. loannes Baptista Perezius in var.
lection. mss. ad Concilia Hispaniae suspicatur , deesse hoc loco ///-
dvri nomen post Doctoris egregii . Sic veteres scriptores hispani
passim Isidorum magnum Hispaniae , aut Hispaniarum doctorem ap-
pellant, vt Isidorus Pacensis, S. Martinus Legionensis , alii .
q^ciumiieDa' 2. Benedictus Pontifex XIV. de beatific. Sanctorum I.3. part..2.
ctorc .^ cap. XI. num. 15. refert, die 25. aprilis anni 1722. apostolica aucto-

ritate indultum fuisse , vt officium S. Isidori in vniuersa ecclesia re-
citetur ex' praecepto cum antiphona , O Doctor optime , et cum
euangelio , Vos estis sal terrae . lam enim tamquam Doctor cole-
batur in regnisHispaniarum , et in ecclesiis Indiarum regi Cathohca
subiectarum ex hteris npostolicis Gresorii XIII., quibus approbauit
officiaSanctorum ref^ni Hispaniae, vbi de officio S. Isidori haec ha-
bentur : Item fest'uitas S. tsidori archiepiscopi Hispale^tsis , pro quo
telebretur o^iciumDoctoris ^et recitetur Credo in celebratione missae »

C A P V T XXIX. iSr

3. Addlt Benedictus XIV. auctoritatem S. Leoiiis IV. in ca.n. Quamor Lntini
de libellis dist. 20., qui S. Isidorum inter Ecclesiae Doctores recen> ^'^'''"'''*^''"°*

rcs

suit : nam post expositas reguias , quarum vsus esse debebat in ec-
clesiasticis iudiciis , et post mentionem nonnuUorum conciliorum j
et decretorum Romanorum Pontificum sic ait : ///■/' oinnino sunt .^
et per quos iudkant episcopi , et per quos episcopi simul iudican^
tur 3 et clerici . Nam si tals emerserit , -vel contigerit inusitatum
negotium , quod minime possit per istos definiri , tu7ic , si illorum ,
quorum meministis ^ dicta Hieronymi ^ Augustini y Isidori ^ iiel cete^
rorum simiiiter Sanctorum Doctorum reperta fuerint ^ magnanimiter
su-Jt retinenda-i et protnulganda . Haec ipsa, verbis nonnihil mutatis,
sed eadem prorsus retenta sententia, describuntur a Berardo in Gra-
tiani Canonib. genuin. part. 2. cap. 76. ex vulgatis integrae epistc-
lae exemplaribus, adiecta etiam aliorum codicum varietate . Expo-
sita deinde opinione quorumdam , qui existimauerant , Isidorum
vel quatuor aliis ecclesiae Latinae Doctoribus adiiciendum , vel
Ambrosio praeferendum , idem Benedictus Pontifex XIV. subiungit :
De?num suo muneri non defuerunt Postulatores , qui. collectis vndique
testimoniis excellentiam doctrinae S. Jsidori plenissime dejnonstra-
runt , edito etiam typis sujfragio Eminentissimi Domini Cardinalis
Bellugae , Causae Relataris , qui animaduersiones a me tamquam
Fidei Prumotore factas docte de more co-nfntauit , et plura addidit
in commendationem eximiae doctrinae eiusdem S. Isidori .

4, Leonis IV. auctoritviti coniungi , vel praemitti possunt ver- liidoTusVoctoT.
ba Hadria.ii I., qui seculo vm. claruit, in epistola adEgilam episco-

pum in partibus Hispaniae , 95. codicis Carolini, tom. 5. Scriptor.
Gall. Duchesnii : Nequaquam haereticorum hominum ignauiam ,
atque impiam , peruersamque amentiam , inanesque , ac mendaces
sequere fahulas , sed magis Doctorum nostrorum Sanctorum Patrum y
sicut nobis intimanty^videlicet beati Siluestri ^atque Innocentii Papae,
pariterque almi Hieronymi , seu Isidori diuinos sermones annecte ,
et ex nostra apostolica olitana ( veteri ) rsgula sabbato ieiunare fir-
miter , atque proculdubio tenens tua non desinat sanctitas . In Octo-
boniano codice 336. , de quo cap. 105., haec est inscriptio : ln~
cipiunt capitula libri sententiarum Sancti Tsidori Doctoris Ecclesiae .
Aliae non multum diuersae , et quae eodem recidunt , in aliis
mss. occurruut»

iS2 I S I D O R I A N A

Martmui Poto' 5- Quod autcm de Isidoro inter quatuor ecclesiae Latlnae Pa-
""^* tres recensendo sub Bonifacio VIII, ^ctum fuerit , referunt Bollan-

diani in comment. praeuio ad vitam S. Isidori , excriptis Marianae
verbis ex historia Hispaniae . Quaeritur , quisnam huius rei sit
auctor . Mariana in Historia Latina solum ait : Su7jr , qui scrlhant -,
Bonijacio Vlll. Putitifice Romario deliberante de iis , qui Doctorum
Ecclesiae nomitie , et numeru essent cohonestandi etc. At in eadem
Historia,linguae hispanae ab ipso libere redditajMartinum Polo-
num rei auctorem tsse. afHrinat : Martino Polono en su Cronicon
dice 5 que como el Papa Bonifacio Octauo tratase de nomhrar los qua^
tro Doctores de la Iglesia etc. Nic. Antonius negat , Martinum Po-
lonum testem eius narrationis a Mariana laudari , quia scilicet
Historiam Hispaniae , in vulgare hispanicum idioma a Mariana
conuersam , hoc loco non consuluit . Obseruat, hocce testimonium
desiderari in Antuerpiensi editlone Chronici Martiui Poloni an-
ni 1574., ^^^ nouum esse , vt in id Chronicon supposi-titia multa
irrepserint, vt fabella de loanne Anglico Papa , siue loannaPapissa,
tot argumentis , ac veterum codicum documentis debellata .
ehii Chronicon 6. Profecto quum Martinus Polonus proHteatur , se Chronicoii
eonnnuatum, jy^,^-) produxissc vsquc ad annum iiyy.^etnon multo post obie-
rit , vt tradit Fabricius in Biblioth. med. et inf. aeui, minime scri-
bere ille potuit de rebus , quae Bonifacio VIII. Romano Pontifice
eMenerunt: quandoquidem is nonnisi anno 1294. cathedram apo-.
stolicam Petri lenuit .Itaque Mariana in Chronicon Martini Poloni,
ab alio continuatum , vidctur incidisse, quod fortasse totum Mar-
tino ipsi in fronte operis affingebatur . Ac reperiuntur quidem eius
Chronici exemplaria ad annum 1320. producta^ex quo nonnulli
existimarunt, Martinum Polonum eo adhuc tempore vixisse .Fabri-
cius loc. cit. asserit , ea, quae in Chronico Martini post annum i 277.
sequuntur,addita essc a Ptolemaeo Lucensi ad annum 1294., aBer-
nardo Guidonis ad annum i 3 i 6. Schoettgenius tom. 6. eiusdem
bibliothecae medii , et infimi aeui verb. Ptolemaeus Lucensis obser-
uat, in duabus Chronici editionibus , quae ipsi ad manus erant,
continuationem Ptolemaei Lucensis nomine non extare , neque in
aho scriptore eam notitiam a se repertam .
vannehisexem- "1 • Equidcm nonnulh exeniplaria Chronici Martini Poloni edi-
fUria . ta,quaedam etiam mss. ego euolui , quibus continuatio post Boni-

C A P V T XXIX. 183

facil VIII. tempora, sine avictoris tamen nomine , annexa erat . Id
aiitem , qnod de Isidoro inter alios ecclesiae doctores condecoran-
do Mariana.refert , niisquam inueni.Sed Marianae ita asserenti li-
bens credam,qaum multa,ac varia esse possint Chronici Martini
Poloni additamenta. Raynaldus ad annum 1295. num. 55. profert
diploma,quo Bonifacius VIIL anno 1295. statuit , festa apostolo-
rum, euangelistarumjet quatuor ecclesiae doctorum Gregorii Ma-
gni, Augustini, Ambrosii, et Hieronymi officio duplici per vniuer-
s»s orbis ecclesias celebrari debere : quod anno 1297. magna ex
parte in librum sextum Decretalium cap. Gloriosus de reliquiis,
et venerat. Sanctorum ab eodem Romano Ponrifice insertum fuit»

8. Pseudo-Luitprandus Aduers. i^^.pag. 860. editionis Matri- p,-fi/,to - £«;/■-
tensis Thomae Tamayi rem ipsam , quam Mariana ex Chronico Mar- f^^^^^s .
tini Poloni protulit, enarrat. Sed quam imprudens , stupidusque fuit
supposititii eius operis architectus , ( vt apposite notat Nic. Anto-
nius , ) qui Luitprando scriptori seculi x. mentionem eorum athn-
xit, quae Bonifacio VIIL, seculo xiii. exeuntePontificeRomano creato,
gesta esse dicuntur? Laurentius Ramirez dePrado in editione Planti-
niana eiusdem operis Aduersarium illud 169. omisit , fortasse quod
anachronismum aduertisset . Prudentius nmen fecisset, si totum opus
tenebris potius damnasset,quam noua editione illustrare tentasset..

C A P V T XXX,

Isidori doctrina de praedestinatione contra Hincmarum Remensem ■^.

de SS. Eucharistiae , et Confrmationts sacrame^itis

contra Linqhamum , H alios defensa ..

i.V^uumin controuersiis fere omnibus theologicis IsidoriTS ver- Hmcmari ne~
^^ satus fuerit,eius tamen doctrina magnis vbique plausibus '^.f«-sMiW;wunr
excepta est : ac vix quidquam inuenietur, quod in reprehensionem
quamuis rigidorum theologorum debeat incurrere. Expendamus igi-
mr hoc loco , an Isidorus Praedestinatianis vn'|uam tauerit , quod
Hincmarus Remensfs innuere videtur . Ita enim ait cap. g.De prae-
Aesm^aXiOm: Adducunt etiam in testimonium Isidorum Hispalensem
episcopum -^njirum doctum^et legentibus in multis projicuum -, qui in
■iibro sententiarum geminam dicit esse praedestiiTationem -^.siue eiecto-

i84 I S I D O R I A N A

rurn ad requiem , siue reproborum ad mortem . Qui hanc sefitentia?n
in secundo libro cap. vi. quasi ex verbis S. Gregorii de libro Mo^
ralium xxix. , vel xxv. , siue de S. Augustini dictis , vt videtur lc'
gentibus , vel vndecumque sumpserit , compilauit : sed non ita sicut
in lectione eiusdem libri quilibet euidentissime potest cognoscere , se^
cundum beati Gr^gorii sensum excerpsit . Vnde potest opinari , vt iste
Jsidorus , in aliis doctus , in hac sententia de reliquiis Gallorum in
Hispaniis per successiones remanserit .
eontra Isidorum 2. Addit Hincmariis , Augustinum libros de praedestinatione ,
et de bono perseuerantiae contra Gallos , male de praedestinatione
sentientes,scripsisse : et concludit, Gregorium alio sensu modos su-
pernorum iudiciorum in electis , et reprobis demonstrasse , quam
Isidorus in praedicta sententia colligat . Verba, quae ex Isidoro al-
lcgatjhaec sunt : Gemina est praedestinatio siue electorum ad re-
quiem , siue reproborum ad mortem . Vtraque diuino agitur iudicio ,
vt semper electos superna , et interiora sequi faciat : semperque re-
probos , vt infmis , et exterioribus delectentur , deserendo , permittat .
Sicut ignorat homo terminum lucis , et tenebrarmn , vel vtriusque
rei quis finis sit , ita etc. Verum apud Hincmarum legitur agiintur
pro agitur , et mox reprobos , vt infim.i , et exteriora delectentur ^
deserendo permittat . Sic vt ignoret homo terminum lucis , et tene-
brarum , vel vtriusque rei quis finis sit . Quae tamen sententiae va-
rietatem in re , de qua agitur , non inducunt . Lectio quidem illa
vt irfima , et exteriora delectentur , communissima est in nostris niss.
codicibus : alii inde suspicantur , -i;/ /V^w.t , f / exteriora sectentur .
Locus autem Gregorii indicatur a Loaisa ex libro n. Moral.
cap. 20., al. 21. et 25., vbi ita Gregorius : Nemo ergo deum tneri-
tis praeuenit^ vt tenere eum quasi debitorem possit : sed miro mcdo
aequus omnibus conditor et quosdam praeelegit ^et quosdam in suis
prauis moribus iuste derelinquit . Non alia innenio,quae geminae
praedestinationi Isidori ex Gregorio M. aptari possint . Quaesequun-
tur apud Isidorum de occultis dei iudiciis , clarius petita sunt ex
eodem Gregorio 1. 29. c. 53. , al. 52., al. iS.Sane hic locus aPru-
dentio Tricassino indicatur , vt nunc dicam.Censeo tamen,Isido-
rum in gemina praedestinatione distinguenda Augustini potius ,
et huius discipulorum Fulgentii,et Prosperi sententiam prae oculis
habuisse : quorum verba distinctius postea afferam , quum Isidori

aieu-

C A P V T X5CX. igj

mentem explicabo , sensumque eius verbormn ab omni erroris suspi-
cione alienum ostendam .

3. Causam pro Isidoro egerunt Ratramnus monachusCorbeien- "^' "'''^ refeOi-
sis l. 2. De praedestinatione ad Carolum Caluum,et Prudentius Tri- ^"'^'
cassinus , siue Trecensis De praedestin. aduersus loannem Scotura
Erigenam cap. 2. Ratramnus, siue Bertramus sic defensionem ordi-

tur : Hi»c sanctus Isidorus HispaleJisis episcopus , vitae meritis , et sa^
pietitiae lumi;ie prxeclarus , catholicorum sequtns doctrtjiam magistro'
Tum in lihro secundo sententiarum geminam fore praedestinationetn
tam sensuum , quam 'uerborum attestatione docet . Prudentius noster
Galindo loc. cit. Isidorum plane cum Gregorio M. consentire ar-
guit,quia quod Isidorus ait, gemina praedestinatio ., Gvegovius cit.
1. 29. numero plurali dicit praedestinationes . Verba Qregorii haec
praemittit : Ordinem caeli nosse est superasirum dispositionum occul-
tas praedestlnationes -videre .

4. Vt autem clarius Isidori sententia, et ratio intelHo-atur, ex- ^^''■'^«''": «S'
plicandus est Gallorum error , quem in eo Hincmarus deprehende-

re sibi videbatur . Adrumetini monachi cpistolam S. Augustini 105.
ad Xystum quum legissent , eorum multi S. Doctoris verba in alie-
num ab eius mente sensum acceperunt : ex quo ea dissensio inter
monachos exorta est,quam Augustinus explicat in epistola ad Va-
lentinum : Venerunt ad nos duo iuuenes, Cresconius, tt Felix, de 'vestra
con^regatione se esse dicentes ^qui nobis retulerunt , monasterium ve-
strum nojjnulla dissensiojie turbatum , ev quod quidam in ■vobis sic
gratiam praedicent, 'vt negent, hominis esse liberum arbitrium , -et quod
grauius est , dicant , qiwd in die iudicii non sit 'vel redditurus deus
•unicuique secundum opera eius . Etiam Ih/C tamen indicauerunt, quod
plures •vestrum non ita sentiant ^ sed libcrum arhitrium adiuuari fa-
teantur per dei gratiam , 'vt recta sapiamus , atque faciamus .

5. Hanc epistolam ad Valentinum coenobii Adrumetini prae- "S'-'*"ja«<">ii /;-
fectum, simulque librum De gratia, et libero arbitrio Augustinus *'""'" ''"'^""'''
misit,quo gratiae . et liberi arbitrii concordiam monachis expone-

bat. Eo libro perlecto, Adrumetinus quidam monachus collef^it, ac
sustinere voluit , neniinem esse corripiendum , sed tantum pro co ,
qui malus est, orandum , quandoquidem omnia opera bona ,vt Aii-
gustinus in eo opere sacpius docet , sunt dona dei . Hunc erro-
rem refutauit Augustinus edito libro de correptione, et gratia, quo
Tom.I. A a

i^d I S I D O R I A N A

ostendit, correptioiiem vtilem , et necessariam esse , quamuis omnia
bona opera sint dona dei . In Adrumetino igitur monasterio , quod
in AtVica situni est , ex libris S. Augustini male intellectis Praede-
stinatianorum haeresim puUulasse, Sirmondus, aliique aftirmant . Na-
talis Alexander in dissertat. 5. de haeresi praedestinatiana ad secu-
lum V. cum aliis tenet, in Adrumetino monasterio nuUos fuisse Prae-
dcstinatianos : quia S. Auf^ustinus librum de gratia,et libero arbi-
trio scii\mt propter eos ^qui quum defetjditur dei gratia ■, putantes
negari liberum arbitrium , sic ipsi defendunt liberum arbitrium , njt
negent dei gratiam , asserentes , eam secundum merita nostra dari ,
vt ait idem Augustinus 1. 2. Retractat. cap. 66.
aa Vrr.tiiestina- ^. ^cl Augustiui verba supra relata,£o quod quidam in vobis
iar.ifui.nnt. ^.^ gratiam praedicent ., "Vt negent ,hominis esse liherum arbitrium ^
respondet NataUs Alexander, Cresconium , et Felicem prae simpli-
citate,et imperitia statum contentionis, quae Adrumetum turbabat,
exponere congrue non potuisse : idque suspicatum fuisse S. Augusti-
num,qui cap. i. de gratia , et libero arbinio disiunctim , et sub
dubio loquiiur : Sed quoniam sunt quidam , qui sic gratiam dei de-
fenduntj^vt negent hominis liberum arbitriutn .^aut quando gratiade-
fenditur , negari existiment liberum arbitrium , hinc aliquid ....
scribere curaui . Sed quam absurdum est credere , Cresconium ,
et FeHcem Adrumetinos monachos,qui Valentini Abbaris sumptu,
et cum eius literis Augustinum adierunt , vt de dissensione in eo-
rum monasterio orta eius sententiam exquirerent, statum quaestio-
nis non potuisse congrue exponere , et aperte dixisse , esse quosdam
monachos , qui ita dei gratiam praedicarent, vt liberum esse homi-
nis arbitrium negarent, quum eorum nullus ita errasset? Fingamus
tamen,tam stupidos eos monachos fuisse , atque eorum Abbatem
Valentinum , qui alios potius ad Augustinum non miserit . Augusti-
nus certe eorum narrationi fidem praestare debuit , atque adeo
contra eos, qui liberum hominis esse arbitrium negarent , scribe-
re . At suspicatus est , inquis , eorum narrationem non esse ve-
ram . Cur id suspicatus fuerit ? Constat , repones , ita suspicatum
fuisse , quoniain disiunctim , et sub dubio loquitur . Primum in
epistola ad Valentinum non disiunctim , nec sub dubio loqui-
tur : Nobis retulerunt , monasterium vestrum nonnulla dissevsio-
m turbatum esse^eo quod quidam in vobis SIC GRATIAAI PRAEr

f

C A P V T XXX. 187

DICENT, VT NEGENT HOMINIS ESSE LIBERVM ARBITRIVM ,
€t.^quod grauius esf, dicani ^quod in die iudicii nufi sit vel redditu-
rus deus •vnicuique secundum cpera eius .

7. Quod ergo cap. i. libri de gratia,et libero arbitrio disiun- •^".^"'"■'"'s "^o"-
ctim Auoustinus loquitur, non arouit, eum dubitasse,an falsa esset "^" mcuestwa-

p _ _ i _ . tianos scrijiiir.

Cresconiijet Felicis narratio ^ sed vcluisse eadem opera confutare
tum eos,qui ita gratiam dei praedicant , vt ne^ent, liberum homi-
nis esse arbitrium , tum eos,qui putant, liberum arbitrium negari,
quum gratia dei defenditur , vt ab Augustino defendebatur , siue
ipsi hanc detendendi rationem probent,siue secus . Deinde etiamsi
admittere veiimus , Augustinum dubitasse,an monachi Adrumetini
negarent liberum arbitrium,an sokim putarent , liberum arbitrium
negari , quum gratia dei defenditur , omnino tamen fatendum est,
Augustinum , vt dubitationis suae vtramque partem comprehende-
ret,iibrum de gratia,et libero arbitrio scripsisse tum contra eos ,
qui ita dei gratiam praedicarent, vt negarent, liberum hominis esse
arbitrium, tum contra eos, qui putarent , Hberum hominis arbitrium
negari, quum gratia dei defenditur . Ecquodnam igitur argumentum
profers , vt in monasterio Adrumetino praedestinatianos fuisse con-
stanter neges ? Cresconius , et Felix , monachi Adrumetini , praedesti-
natianos in suo monasterio fuisse inoenue fatentur . Ex Ausustino
sokuTi colligere hiboras,eum dubitassCjan iUi duo monachi statum
quaestionis exphcare sciuerint.

8. Itaque in Augustini scriptis Pelagiani , ac Semipelagiani do- Luddus Praedc
ctrinam de gratia ideo reprehendebant , quia cam cum libero ar-
bitriojquod ipsi propugnabant, cohaerere posse negabant . Alii con-
tra ita doctrinam eiusdem Augustini de gratia interpretabantur ,
et retinebant, vt simul Hberum arbitrium negarent : nam.^quum ca-
thoHcam crederent Augustini sententiam, vt re vera cathohca est,
errabant tamen putantes , ea admissa , libertatem arbitrii corruere ,
quod contra ipsius Augustini mentem tuebantur : qui Praedestina-
tiani a Gennadio,Hincmaro , et aliis dicti sunt.AHi denique con-
cordiam gratiae , et liberi arbitrii ex Augustini libris , et doctrina
defendebant . Praedestinatianorum haeresim paulo post in GalHa exor-
tani fuisse testis est Hincmarus in epist. ad Nicolaum Papam : £x x»^-
teri haeresi Praedestinatiana , quae primum in Africa , et postea in
Gallia per idem tempus , quando et Nestoriana haeresis est exorta >

Aa 2

stinaticnus

iS3 I S 1 D O R I A N A

et temporibus Caelesti»! Papae, ipsius auctoritate ^ et institictu est re-'
tiincta . Contendit Natalis Alexander , Praedestinatianorum haeresim
in Galliis tempore Caelestini I. Romani Pontificis non eraersisse .
Sed non aliter sese a difficultatibns obiectis extricat , nisi vt fidem
tunc Hincraaro, tunc auctori Praedestinati,a Sirmondo vulgati,ne-
get . Concedit tamen , non fuisse imaginariam Praedestinatianoruni
haeresini , quamuis plurimos non habuerit sectatores , et Lucidum
presbyterum Praedestinatianorum erroribus adhaesisse , qui in con-
cilio Arelatensi tertio, et Lugdunensi seculo v. damnati sunt . Con*
chidit , vyrouagum , turbulentum , et neuatorem monavhum Qothescal'
cum seculo ix. haeresim Praedestinatianorum suscitasse .

SotUscakus . cj. Omissis igitur cauiUis Lmsenistarum, qui contendunt, veros

S. Augustini discipulos ab Hincmaro , et ahis vocatos fuisse Prae-
destinatianos ,sustinendum est,et seculo v. in GaUia ahquos, quam-
iiis fortasse non multos , haeresim Praedestinatianam docuisse, et se-
culo IX. Gothescalcum eandem renouasse . Hoc autem erat primum
Praedestinatianorum dogma,vt retert Hincmarus in epist. ad Nico-
laum Papam : {)uod sicut deus quosdam ad 'vitam aeternam , ita quos-
dam praedestin.iuit ad mortetn . Quum ergo Hincmaro , Praedesti-
natianos redarguenti , obiiceretur Isidori sententia; Gemina est prae^
destinatio , siue electorum ad requiem , siue reproborum ad mortem :
non aham interpretationem adhibere curauit, nisi quod fortasse Isi-
dorus in hac sententia de reUquiis GaUorum in Hispaniis remanserat .

CniiifaTn ohie' i q. Sed quum uulla aUuude vescigia appareant haeresis Prae-
destinatianae in Hispaniisper successiones Ganorum,aut aUo modo
inuectae, oportuit potius diUgentius in Isidori mentem introspice-
re , eiusque hoc in loco sententiam cum aUis eiusdem componerc,
vtverus sensus erueretur . Notum est, quod a Semipehigianis S. Au-
gustino quaedam simih's sententia vehiti in eius scriptis defensa obii-
ciebatur . Apud S. Prosperum inter obiectiones GaUorum capitulum
primum cst :Quod ex praedestinatione dei .^^velut fatali necessitate ^
homines ad peccatacompulsi cogantur in murtem . Capitulum nonuni
GaUorum est: Quod per potentiam deus homines ad peccata compel-
lat . S. Fulgentius in epist. ad Monimum cap. 50. eandem obiectio-
nem ,a Massiliensibus contra Augustinumpropositam , repraesentat,
simulque Augustini mentem c\plicj.t: Non autem ignoras ^ etiam prae-
terito tempure iUi luculentissimo S. Augustini operi de praedestina-

eittfiss

stinatiana

C A P V T XXX. 189

tione Sanctorum , a qttibusdam G.illis obiectum , quod heatus AugU'
stinus in assertione praedestinationis diuinae peccatores non ad solum
praedestinatos diceret iudicium , sed etiam ad peccatum , cuius dicta ,
quia ipse celeri praeuentus est ohitu^ Prosper vir eruditus -^ etsanctuSy
recta defendit fide , et copioso sermone .

I r. Liicidus Praedestiiiatiaiius damiiatus fuit, quia reproborura ftaeTesU praede.-
praedesiinationem ad mortem ita defendebat, vt crederet , reprobos
a deo praedestinari , et propelli ad peccatum . Nat;ilis Alexander
dissert. de liiieresi Praedestinatiana seculo v. propos. 4. sic refert:
Sexta de?num propositio , qua dicmitur ALil DEPVTaTI AD AIOR-
TEM.ALU AD HTAM PRAEDESTINATI y eo intellecta sensu^
•vt alii ad aeternam damnationem propter mala merita praedestinati
sint^alii ad 'uitam ita praedestinati ^'vt in eorum electione mise^
ricordia dei hona merita praecedat , catholica est , a Concilio Vale^i'
tino secundum S. Augustini , et S. Fulgentii doctrinam asserta , et ab
ecclesia Lugdu'iensi defensa.Eo 'uero accepta sensu, quod deus repro»
bos ad peccatum propellat yvel quod generali creatoris intentione j
et bonitate conditi non sint omnes , vt ititam aeternam cansequeren'
tur^sed condit^i sint aliqui , -vt damnarentur ^haeretica est . Lucidus
porro preshyter propositiones iUas prauo sensu , quem in singulis in^
dicauimus , propugnabat .

12. Duplici autem sensu accipi potest praedestinatio : deus enim praedestinatio
aliquo vero sensu dicitur praedestinare ea omnia, quae ipse fictu- ''"^'•''^ *
rus est,quamuis in sensu magis proprio , et vsitato praedestinatio
dei solum dicatur , quum deus ex sua beneuolentia aliquem ordi-
nat ad aliquem finem ipsi commodum . Hoc sensu magis proprio
deus non praedestinat hominem reprobum ad poenam aeternam :
potest autem dici eum praedestinare ad poenam aeternam sensu mi-
nus proprio : quia, prouocatus ex praescientia culpae, decernit eum
poena aeterna punire . Quae vberius explicare iuuerit verbis Suarii
tom. I. tract. 2.1. r. cap. 5. , vbi locum etiam Isidori nostri indicat :
Secwido dicendum est , licet in aliquo 'vero sensu dici possit deus
praedestinare aliquos homines ad malum poenae , non tamen in sen--
su propriissimo , et riioroso , //; quo jiunc loquimur . Prior pars pO"
nitur propter Augustinum -y qui interdum absolute dicit , aliquos esse
a deo praedestinatos ad gehennam -yVt patet in Enchiridio cap.ioo.^
it l, i^. de Qiuit. cap. i.^ct L21. cap. 24. Et ita intelligendus esi t

190 I S I D O R I A N A

si allcubi dixerlt absolute , aliquos esse yraedestinatos ad interitum j
'vt l. de perfect. iustor.^sicut illum exposuit Fulgentius dlcto lib. i, ■
ad Monimum . Et eodem modo loquitur Isidorus l. 2. de summo bo-
vo cap. 6.5 et indicat Concilium Valentinum sub Lotharix) cap. 5. Sed
in hoc genere locutionis aduertendum est , illam particulam prae di-
cere antecessionem aeternitatis ad tempus , no7i •voluntatis diuinae ad
praescientiam eius . Sic enim verufn est , quod Concilium Arausica-
num , et Jridentinum dcjinierunt , deum potestate sua neminem ad
malutn praedestinasse . Quod ego intclligo etiam de m^^lo poenae ,
et aeternae miseriae , vt in sccunda parte huius materiae latius osten-
dam . Expendo tamen 'verbum illud , POIEST^ATE SVA , quo signifi-
catur^deum ex sola potentia-) et voluntate neminem ad malum ae-
ternae miseriae ordinasse . Id vero non excludit, quin ex iustitia
aliquos in aetcrnum punire decreuerit . Hoc autem decretum suppo-
vit praescientiam culpae , propter quam homo dignus est tali poena .
Ideoque tale decretum non potest dici praedestinatio in ordine ad
praescientiam y sed ratione aetcrnitatis comparatae ad talem ejfcctum.,
et ita loquuntur dicti Patres : nam expresse declarant , pra^destina-
tionem illam supponere dictam praescientiam . Ex his ergo patet prior
pars assertionis . Nam dicta locutio in priori sensu vera est . Et ra-
tio illius est^quia deus 'vere dicitur praedestinare illa ^ quae ahso-
luta^ et ejjicaci 'voluntate sua aeternitate ordinauit^ et facere decre-
uit , saltem eo sensu , quo particula PRAE dicit antecessionem acter-
nitatis ad tempus . Sed deus absoluta -voluntate decreuit punire-tquos
peccaturos ^ et vsque ad finem in peccatis permansuros esse praesciuit :
ergo eos , -vt impios , recte dicitur ad poenam praedestinasse . Posterior
item assertionis pars ex eadcm doctrina declaratur : quia deus dici-
tur propriissime praedestinare hominem., quando ex se^ et ex sua hc-
7ieuolentia , et ajfectu, et nofi tantum prouocatus ex praescientia ali-
cuius operis ipsius ho?ninis ^ illum ordinat efiicaciter ad^ aliquem fi-
nem , 'vel terminum homini conuejiientem , et commodum etc.
iiocfrhui rsuion i^. Alia piura in eaiulem sententiain Suarius . Quod autem Isi-
dorus nullo modo intellexerit , a deo reprobos praedestinari ad ma-
lum culpae , siue ad mortem aniniae, patet ex capite superiori 5.
eiusdem libri- vbi de obduratione , et caecitate hominum sic ratio-
cinatur : Ohdurare dicitur deus hominem , 7ion eius faciendo diiri-
tiam 3 sed non auferendo eam , quam sibi ipse nutriuit . Non aliter

rathoUca

C A P V T XXX. 191

et obcaecare dicltur quosdam deiis-^non vt in eis eandem ipse caeci-*^
tatem faciat : sed quod pro eorum inutilibus meritis caecitatem eo-
rum ab eis ipse non auferat.Dt libero aiitein hominis arbitrio ,
et reprobatione malorum , siue praedestinatione reproborum ad
poenam ob peccata , clarius ipse Isidorus 1. 2. Difterent. num.32.
Dei est ergo bonum , quod agimus , prupter gratiam praeueniett-
tem , et subsequentem . Nostrum vero est prupter obsequentem li-
beri arbitrii 'uuluntatem .... Proinde ergo in eo quod gratia
praeuenimur , dei est •, in eo vero , quod bene operando praeue-
nientem gra-iam sequimur , nostrum est . Nemo autem deutn me-
ritis antecedit , 'vt tenere eurn quasi debitorem possit . Sed miro
modo aequus omnibus conditor alios praedestinando praeeligit , alios
in suis moribus prauis iusto iudicio derelinquit . . . Quidam enim
gratissimae misericordiae eius praeuenientis dono saluantur , effecti
vasa misericordiae : quidam vero reprobi habiti ad poenam praedesti-
nati damnantur efecti vasa irae . Non desunt theologi , qui praede-
stinationem post praeuisa merita tueantur, neque repugnare Augu-
stinum contendant : nonnuUi etiam hac in parte deserere Augusti-
num non verentur : quo fortasse spectat opus in codice Vaticano-
Ottoboniano 392. sic inscnptnm : Dialogus christianus de praedesti^
natione contra S. Auzustinum . In fine codicis elenchus auctoritatum
pro stabihenda sententia, itahce .Incipit Felice ^ e beato . Sed prae-
destinatio ante praeuisa merita , vt Augustino congruentior est , ita
etiam inter theologos communior, er ad exposita Isidori verba ac-
commodatior .

14. Ex his , aliisque huiusmodi Hincmarus colHgere potuit , '^';^"J"*''"^'
non ex reliquiis Gallorum Praedestinatianorum , sed ex Augnstmij
Gregoriique Magni libris Isidorum praedestinationem reproborum
ad poenam docuisse , accepto praedestinationis vocabulo in sensu
quodam vero, non tamen in sensu magis proprio , et vsitato .Sen-
tentiam, et verba ipsa Isidori approbat Honorius Augustodunensis
De lib. arbitr. tom. 2. thes. Anecd. Pezii , vbi plures Patrum sen-
tentias colHgit, praesertim Isidori . Prima sententia : Arbitrium est
voluntas liberae potestatis etc. ex 1. ^.Dilfer. n. 32. al. 27. Secunda
sententia: Seiant liberi arbitrii defensores etc. e< I. 2. Sentenr. c. 5.
Tertia sententia : Gemina est praedestinatio etc. vsque ad verba per^
pcndere ordinem ex loco, qui ab Hincmaro notatur . Quarta sen-

19!» I S I D 0 R I A N A

tentia : Deus praedestinauit qwosdam etc. Sed de tota hac contro-

iiersiajVti de aliis ad gratiam spectantibiis, copiose, et erndite aget

amicus meus Franciscus Xauerius Perotes, qui vniuersam de con-

trouersiis omnibus ad Diuinam Prouidentiam quoquo modospectan-

tibus Historiam, multis voluminibus comprehensam , exquisita do-

ctrina retertam,et improbo labore concinnatam,iamdudum editio-

ni paratam habet: quod vt exequi possit , optandum maxime est^

vt munificus aliquis , ac tanto molimini^par Maecenas inueniatur.

Tr.-rr-ubsf<iBt!a- I). AHam nobis coutrouersiam excitant heterodoxi , qui veram

"•'"■'" ^«'■'''""'"corporisDomini nostri lesu Christi praesentiam, aut transubstantia-

'"^'"' tionem in eucharistia negant, et Isidorum in eandem sententiam per-

trahere conantur. losephus Binghamus Origin. eccles. 1. 15. cap. 5.

allepat pro sua haeresi Isidori locum ex 1. i. cap. i8. De ecclesiast.

cflic. Panis e^iim ^ quem fratigimus ^ corpus Christi est ^ qui dixit : Ego

sum panis viuus , qui de caelo descendi . Vifium autem sayiguis eius

est , et hoc est , quod scriptum est : Ego sum "vitis njera . Sed panis ,

qrtia corpus conjirmat , ideo corpus Christi nuncupatur : 'uinum au-

tem , quia sanguinem operatur in carne^ideo ad sanguinem Christi

refcrtur . Haec autem dum sunt visibilia , sanctificata tamen per Spi-

ritum Sanctum in sacramentum diuini corporis transeunt ,

tontenAant httt' j (5, Alium locum profert Binghamus cx libro 6. Etymol. cap. 1 9.

Todoxt 1^^ j^^^^ verba : Vanis , ft vinum ideo corpuri , et sanguini Domini

comparantur , quia sicut 'visihHis huius panis , vinique substantia

exterior-em nutrit , et inebriat hominem , ita verbum Dei , qui est

panis 'uiuus , participatione sui fidclium recreat ?nentes . Aduertit ,

hacc verba citari a Bertramo De corpore , et sanguine Domini

apud Flaccum in Catal. test. verit. Jib. lo. , sed nunc ex quadam

fraude loco suo proprio non reperiri .

vtrha ishiori a j y^ Qiiacrendum modo est , an genuina sint censenda Isidori

q"'ra""° " '^" verba secundo loco allegatn , quae fraude aliqua proprio loco n^ora

dicuntur . Bertramus, siue Ratramnus, quo secundo nomine notior

non ti.tant in Qsi :, scculo IX. floruit . Quum autcm verba de Eucharistia ex Isi-

'"^** doro ab ipso adducta non solum nunc in editis non compare:int ,

std omnino a mss. codicibus, etiam Bertramo antiquioribus, absint,

cur Binghamus fidenter asserit , ex fraude quadam ea verba proprio

suo loco non reperiri ? Equidcm phirima Etymologiarum exempla-

ria mss. diiigenter contuli , si ea verba locc citato possem inueni-

re :

C A P V T •r^^X. 19,-

re : eofum cxemplarium quaedam seculura ix. , et Beiti-ami aeta-^
tem aiitecedunt . Nusquam tameu repertre mihi licuit ea , quae
Isidoro aRatramno tribuuntur . Omnia exemplaria , etiam vetustis-
simumReginae Suecorum nuni. 1953., <^um editis consentiunt 1.6.
cap.19., vbi ita de sacram.ento Eucharistiae disseritur : Sacrijicium
distum , qiiasi sacrum factiim j quia prece tnystica consecratur in nie-
moriam pro nobis Domi/ucae passionis : vnde-^hoc eo iubente-i corpui_
Christi , et sanguinem dicimus , quod dum sit ex fructibus terrae »
sanctificatur , ct fit sacramentum , operanfe inuisibiliter spiritu Dei ^
cuius panis , et calicis sacramentum graeci Eucharistiam dicunt ^
quod latine bona gratia interpretatur . Et quid melius corpore ,
et sanguine Christi ? Ratramnus post haec Isidori verba , ex libris
£fy;«o/tf^/^raw laudata, continenter ait : Panis vero ^et ■vlnum etc,
vt supra ex Binghamo retuli . Nota marginis haec est : Verha , Pa^
nis etc. non reperiuntur apud Isidorum loc. cit. 6. Etymol. cap.ig.'-,
sed lib. I . de ojfic. cap. 1 8, haec hahentur : Panis quia corpus con-
firmat etc. Pergit Ratramnus , Et iste doctor catboUcus etc. dum di~
cit ^panem., et 'vinum ideo corpori ^ et sanguini Domini comparari etc.

18. Cur igitur non concludemus , aut Ratramnum in aliquod P-"f"^"'~^''

Isidori e -:emplar interpolatum incidisse , aut in Ratramni opus ^^_i'^°" '"^"

tributa Isidoro verba cum subsequenti ratione ab aliquo falsario

fuisse intrusa ? Neque tale certe est Ratramni opus , cui fidere de-

beamus . Prohibitnm nempe est in Indice Tridentino , Romano ,

et Hispanico Cardinalis Quirogae . Natalis AIcKander in dissert.13.

ad seculum ix. etsi contendit , Ratramnum in fide realis praesen-

tiae corporis , et sanguinis Christi in Eucharistia , et transubstan-

tiationis conuenire , tamen concedit , eius librum ob duriores

quasdam , et obscuriores sententias , quas expositione aliqua moUiri

opus erat^in indice iussu Clementis VIII. Pontificis Ma imi edito

inter libros , non sanam , aut suspectam doctrinam continentes, re-

iectum fuisse . Theophilus Raynaudus tom.xi. partit. i. erotem. 10.

De bon. et mal. libr. pag.276. plures numerat scriptores , qui Ra-

tramno librum de Eucharistia ab Oecolampadio aut omnino , aut

magna ex parte suppositum tuisse censuenmt . Sed librnm a Ra-

tramno scriptum negari nequit , interpolatum ab aliquo facilius

credam : quamuis multi cum Natali Ale>candro nihil in re ipsa

catholico dogmati contrarium reperiri existiment . In editione Pa-

Tom.I. B b

her

tstilori de-Eii-
charistia Tcsta
ifoctrina

cotnprolatur

194 1 S I D O R I A N A

risiensi Ratr?.mni gallice , et latine anno 1686. est praeflitio sic
satis erudita , qua Ratramnus verus auctor operis asseritur . Ad-
duntur notae , quihus Ratramni verba catholico sensu evponuntur.

19. • Quod si Ratramnus in illo suo opere nihil doctrinae ca-
tholicae de transubstantiatione contrarium habet^multo minus Isi-
dorus , quem pro se Ratramnus aUegat, verae fidei contrarius cen-
sendus est . Re vera lociis Isidori nomine a Ratramno allatus nihil
ahud euincit, nisi ideo corpus Christi sub specie panis , et sangui-
nem Christi sub specie vini in sacramento Eucharistiae eshiberi ,
quia sicut panis hominem nutrit , et vinum inebriat , ita verbum
Dei , vel Christus ipse , qui est panis verus , recreat mentes eorum ,
a quibus participatur . Quis autem propterea neget conuersionem
panis in corpus , et vini in sanguincm Domini nostri lesu Christi?
Hanc conuersionem , quam CathoHca ecclesia apposite trafisubstati-
tlationem vocat , satis clare innuit Isidorus eodem cap. 19. 1.6.
genuinis , quae protuh*mus, verbis : Vtide hoc ^ eo iubente ^ corpus
Christi , et saj/guifiem dicimus , quod dum sit ex fructibus terrae ,
sanctificatur ^ et fit sacramentum , operante inuisihiliter spiritu Dei . . .
Et quid melius corpore , et sanguine Christi ?

20. Priorem nunc locum , qui certe Isidori est , ex I. i. De ec-
clesiast. offic. cap.18. e^plicemus . In dnbium minime verti potest ,
quin realcm corporis Christi praesentiam eo capite astruat : Sacri-

ficium autem , inquit , quod a christianis Deo offertur , primum
Christus dominus noster , et Tr,agister instituit , quando commenda-
uit apostolis corpus , et sanguinem suum , priusquam traderetur etc.
Sic enim placuit Spiritui sar.cto per apostolos , vt in honorem tanti
sacramenti in os christiani prius Dominicum corpus intraret , quam
ceteri cibi : et ideo per ■vniuersum orbem mos iste seruatur . Panis
enim , quem frangimus ^ ccrpus Christi est etc. Hinc aliquis colliget ,
ab Isidoro substantiam panis simul cum Christi corpore in Eucha-
ristia agnosci , adeoque transubstantiationem ab eo negari. Non ita
certe . Postquam enim Isidorus e plicuit , panem , quia corpus
confirmat , ideo corpus Christi nuncupari , et vinum , quia sangui-
nem in carne operatur , ideo ad sangninem Christi referri , illico
coniiersionem panis in corpus , et vini in sanguinem Christi non
obscuris verbis indicauit : Haec autem dum sunt "jisibilia , sanctlfi-
<ata tamen per Spiritum sanctum , in sacramoitum diuini corporis

iiti;a .

C A P V T XXX. 195

TRANSEVNT . Intelligi enim hic transitiis non potest sine tran-
subscantiatione .

2 I . Neque vero refert , quod Isidorus dicat , Par^Is , quem frati- Conuenh m;.
gimus , corpus Christi est . Loquitur enim cum Apostolo i.adCo-^r''* '^''''^'
rinth. cap.io. v. 16. Calix henedictiunis , cui benedicimus , jiotine
communicatie sanguinis Christi est ? Et panis , ^uem fratigimus ,
Konne participatio corporis Dornini est ? Hanc sententiam vt Isido-
rus explicet , disit ■) panem ^ quem frangimus , esse corpus Christi •,
quod nullo vero sensu intelligi potest, nisi panis in corpus Christi
conuersus fuerit . Gregorius de Valentia libro 2. de Eucharistia
cap.6. haereticis respondet , qui transubstantiationem negant , quo~
niam Apostolus vocat Eucharistiam panem etiam post henedictionem .
Obseruat , Apostolum declarare , panem esse ipsum corpus Christi,
quum dicit , Panis , quem frangimus , nonne communicatio corporis
Christi est '? Quasi dicat , distributionem , et communicationem
huius panis non alterius rei (secundum substantiam quidem) com-
niunicationem esse , quam ipsiusmet corporis Christi . Quo refe-
rendae sunt plurimae sententiae Patrum , quibus illi affirmatit , vt
ait , eum panem eucharistiae reuera esse ipsum corpus Christi .
Triplici autem ratione Eucharistia vocatur panis : prima , quia refi-
cit , vt panis : altera , quia panis videtur : tertia , quia e-< pane
confecta est . Postularet hic locus , vt opinionem quorumdam re-
centium theologorum in Germania propugnatam refellerem : qui
fatentur quidem ,in Eucharistia et adesse corpus , et sanguinem
Christi , et abesse substantiam panis , ct vini : sed necessarium esse
neoant conuersionis verbum astruere . Verum hoc arsjumentum oc-
cupauit , e;hausitque vir et doctrina , et dignitate eminentissimus,
quem honoris causa nominatum volo , Cardinalis Gerdil in opere
anonymo : Animaduersioncs in notas , quas nonnulUs Pistoriensis
Synodi propositionibus damnatis in dogmatica coftstituticne SS. D. N.
PII VI. , quae incipit , Auctorem Fidei -, Cl. Feller clarioris intelligen-
tiae nomitte adiiciendas censuit . Romae 1795. apud Lazarinos .
Quamnam theologicam censuram mereatur illa opinio , dilucide
Suarius iam exposuerat tom. 18. quaest. 75. disput. 50. art. 8.
sect. I. in fine : Secundo infcro , si quis confiteatur praesentiam
corporis Christi , et absentiam panis , neget tamen vcratn conuersio-
nein vnius in aliud 3 ifi haeresim lahi , quia ecclesia catholica non

Bb 2

196 I S I D O R I A N A

solum duo priora , sed etljim hoc tertium defijut , ac docet j sicut
171 mirjculo facto a Chrislo loannis 2. non solum de fide est ^ illis
hydriis prius fuisse aquam impositam , et postea inuentum illic fuisse
vinum , sed etiam est de fids , aquam conuersam esse in 'vinum ,
Siquis tamen confitendo rem totam , 'uocem 'TRANSVBSTANTIA^
TIONIS abiiceret , vt ineptafn , et barbaram , in re ipsa non existi^
tno esse haereticum i quia 'vsus 'vocis per se non pertinet ad obiectum
fidei , esset tamen 'ualde temerarius , scandalosus , ac pias aures of
fenderet , ac denique in externo foro habendus esset vehernenter
de haeresi suspectus .

Bnpthm-^i , rt ,2. Aliuni enorem ex eodein cap.19. Etymologiarum Isidori
""" lib. 6. confirmare nititur Binghamus lib.i 2. Origin. ecclesiast. cap.i.

CoUigit enim , vnum , idemque sacramentum esse baptismum ,
et chrisma ex his Isidori verbis loc. cit. Sunt autem sacramenta
baptismus , et chrisma , corpus , et sanguis . Sicut ergo corpus ,
et sanguis vnum sacramentum constituunt, ita baptismus, et chrisma .
Haec est Binghami argumentatio , in-coniunctione et post baptismus
fundata : et ita quidem hunc locum exhibent non tantum editi ,
sed et plerique codices mss. In codice tamen 2. Archiuii Vaticani
( nam duos codices ex hoc archiuio consului , quos postmodum
describam ) diuerso modo legitur : Sunt autem sacramenta ha-
ptismum , corpus , et sanguis Ckristi . Verbum Christi alia exem-
plaria mss. , et edita addunt : editio Regia Matritensis omittit .
In codice ReCTJnae Suecorum num. 1850. sic : Sunt autem sacra-
meita baptismus , chrisma , corpus , et sanguis . Vtrolibet ex his
modo legere velimus , corruir Binghami argumentum .

t'uo latrmmrnta 23. Sed lectiouem vulgatam retineamus, si placet. Quis ex sola
illa coniunctione f^ recte colligi existimabit, Isidorum sacramentum

cx isiJori do- confirmationis a sacramento baptismatis non distinxisse? Eodem c|ui-

"""" dem modo vnum Eucharistiae sacramentum Gxprlmit ^ corpus ^ et san-

guis: addo etiam,omitti coniunctionem post chrisma, quod indicare
potest, duo tantum sacramenta ibi recenseri, vnum per haec verba,
baptismus , et chrisma , alterum per \\7Ltc •■iCorpus ,et sanguis . Sed
quum agitur de re tam graui stabiIienda,leuiora haec sunt indicia,
quam vt ex his mens scriptoris aperte ostendi possit . Ex aliis
autem verbis , quae sequuntur , contririum potius demonstratur :
quum enim sacramenrum Eucharistiae paulo ante simul ^er corpus

C A P V T XXX. 197

Chrtsti 5 et sangui.iem explicuerit , postquam sacramentum In ge-
nere definiuit , de baptismo seorsum agit : Baptismus graece , la-
tine tinctio interpretatur etc. Tum sacramentum chrismatis , vt a ba-
ptismate plane distinctum , exponit : Chrisma graece , latine vnctio
nominatur , ex cuius nomine et Christus dicitur , et homo post laua^
crum sanctijicatur . Nam sicut in baptismo peccatorum rejnissio da'
tur , ita per 'vnctionem sanctificatio spiritus adhibetur . Atque ita
in explicatione sacramenti chrismatis , siue confirmationis procedit ,
verbis fere ex Tertulliano cap. 7. de baptismo petitis , quibus do-
ctrina de sacramento confirmationis mirifice traditur .

24. Ita etiam in Hbro 2. de officiis ecclesiast. idem Isidorus hncretki nii^
cap.25. agit de baptismatis sacramento , deinde cap.26. de chrisma- ''"'"'"'' '

te, ac denique cap.27. de confirmatione , vel manuum impositio-
ne : Sed quoniam , inquit , post baptismum per episcopos datur Spi-
ritus sanctus cum manuum impositione , hoc in Actibus Apostolorum
Apostolos fecisse meminimus , etc. Indicat hunc locum Gregorius
de Valentia in libro De numero sacramentorum nouae legis , vbi
catholicam doctrinam de septenario numero sacramentorum confir-
mat , et sententiam fere communem sectariorum refellit , qui do-
cent , sacramenta nouae legis duo tantum esse , nempe baptismum ,
et eucharistiam . Natalis Alexander dissert. 10. ad seculum secun-
dum contra Dallaeum , et ahos haereticos Confirmationis sacramen-
tum tuetur , et nominatim Isidori doctrinam exponit : nam ex Isi-
dori verbis cap.26. lib.2. de officiis , sed quoniam post baptismum
per episcopos datur Spiritus sanctus cum manuum impositione etc. ,
Dallaeus coUigebat , chrismatis vnctionem , quae manus impositio-
nem praecesserat , ad baptismum pertinere . Sed inepte Dallaeus
ita cauillattir : nam Isidorus aperte tradit , tam cl-u-ismatis vnctio-
nem , quam manuum impositionem baptismo posteriorem esse :
datur igitur post baptismum primo chrisma , tum per episcopos
manuum imposit'o .

25. Ea, quae in libro De ordine creaturarum Isidori nomine ■^''■'» hUoro
edito tradunfjr de igne purgatorio , et statu animarum post obi-

tum, Nic. Antonio non omnino probata sunt . Hac tamen de re
satis cap. 23. disputatum fuit . Quaedam alia Isidori dicta a non-
nullis notata sunt de trium capitulorum , vt vocant , defensoribus :
quae Grialius in praefatione ad Isidori opera breuiter exponit :

ipS I S I D O R I A N A

qui etiam malitiose , et impie adiecta credit , quae de pmefinitio-
ne extremac diei in quibusdam exemplaribus expositionis m Ge-
nesin cap. 6. reperiuntur , in aliis desunt . De his sermo suis in
locis habebitur .

C A P V T XXXI.

Isidorus a Romafiis Pontijicibus , et in multis
ConciHis laudatus .

H

Ponr!/ces Ro- 1 , JL Xadriani I. ^qui seculo vin. vixit, egregia in Isidori laudeni

Tieini Is' ''^
Ittudant ■

mani sHorum^^^^^^ cap. 2 0. dcprompsi . Scculo IX. floruit I.eo IV. Pontifex Ro-

manus , qui in synodo Romana anni 853. pkires canones de disci-
plina ecclesiastica promulgauit , et ob heroicas virtutes inter Sanctos
relatus est . Quo clogio is Isidorum ornauerit , cit. cap. 29. dixi.
Grcgorius IX. negotium S. Raymundo de Pennafortio dedit, vtRo-
manorum Pontificum responsa , et Conciliorum generalium , quae
postremis temporibus habita fuerunt, decreta m vnum corpus redi-
geret : atque adeo suo ipse Pontifex noniine quinque Decretalium
libros in vulgus edidit anno i ^^o.circiter , suaque auctoritate con-
firmauit . In his Decretalium libris saepe sententiae ex Isidoro pe-
tuntur , vt 1. 4. tir. 2. cap. 5. Isidorus . ( anno 6^ o. in Baetica . ) Pu-
beres a pube sunt 'vocati etc. Alia simiHa loca indicat Bignaeus in
praefatione ad Isidori opera, mox excribenda .
Ehtjia isuhri 2. Li duobus CouciUis Toletanis, altero vm. , a!tero xv. , quae
tnConcdiis. seculo VII. cclebrata sunt , magnis laudibus praedicatus fuit Isido-
rus , vt iam cap. 29. expositum est.Inter haec duo concilia collo-
candum esset aliud Toletanum, quo diuisio prouinciarum Hispaniae
tempore Wambac regis, Quiriaco , siue Quirico episcopo Tolerano
praeside , peracta dicitur,nisi eam diuisionem commentitiam esse
constaret . Quiricus pracfuit vero concilio Toletano xi. anno 675.
Supposititia diuisio extat apud Labbeum tom. 5. Concil. col. 878.
ex mss. ecclesiae Toletanae,et Ouetensis, vbi prope finem sic le-
gimus : Statutum est praeterea in dicto Concilio , -vt omries clerici 'vi-
uerent secundu?n regulam sanctissimi Patris Isidori., prout continetur
in libro eiusdem De honestate clericorum . Innuitur liber sccundus
de officiis ecclesiasticis . Certe Isidori doctrinam secutae sunt plures

C A P V T XXXI. 199

synodi Gallicanae 5 et Germanicae . Bignaeus loc. cit. in testimonium
profert synodum Francofordiensem ad Moenum , Aquisgranensem
vtramque , Moguntinam , Triburiensem , et Parisiensem : quae Isidori
auctoritate, et verbis catholicam doctrinam confirmarunt, et sapien-
tissimos canones constituerunt . Nonnihil de singulis dicemus .

3. Synodus Francofordiensis , in qua haeresis Feliciana , siue ^'""^'';"'"^'''"'-
Adoptianorum ab episcopis vniuersi regni Francorum Italiae , Gal-*^"'''"^ 'cse ,
liae , et Germaniae,praesente Carolo Magno rege,atque Hadriani

Papae legatis Theophvlacto , et Stephano episcopis damnata est an-
no 794- , in epistola synodica ad praesules Hispaniae sic Isidori
meminit : Isidorus quoque in libro Etymologiarum: Sic autem , inquit ^
dei jilio iuncta est humana natura ■, "Ut ex duabus substantiis Jieret
'vna persona . Ev.tant haec verba lib. 7. cap. 2. prope finem .

4. Anno 816. Concilium Aquisgranense celebratum fuit, quo^i"'^''"''''^^
forma institutionis Canonicorum ex sacris canonibus, et Sanctorum
Patrum dictis, Ludouico Pio rege, et imperatore instante, e ccerpta

est . Liber i. est de institutione Canonicorum, liber il. de institu-
tione sanctimoniaHum . In libro i. sunt capita i45.,quoru!n phiri-
ma e : S. Isidori contexta sunt libris : scihcet Caput 1. De tonsura
clericorum ex lib. 2. cap. 4. de ecclesiast. offic.Caput il. dt ostiariis
ex cap. 14. ibid. Caput nl. de lectoribus e^ cap. xi. ibid. Caput iv.
de exorcistis ex cap. 15. ibid. Caput v. de acoly this eKlib.y.Etym.
cap. 12. Caput VI. de subdiaconibus ec lib. 2. Offic. cap. 10. Ca-
put vii. de diaconibus e< cap. 8. ibid. Caput viii. de presbyteris ex
cap. 7. ibid. Caput ix. de sacerdotibus ex cap. 5. ibid.

5. Post ah"a ex aUis Patribus iterum caput w.de indignis prae-'"^t'tutioCano'
positis e<Isidorilib. 3. Sentent. cap. 34. Caput xvi. de indoctis prae-'
positis ex cap. 3 5.ibid. Caputxviii. de praepositis ecclesiae t^.c^T,.
ibid. Caput XX. de doctrinx ^et exemplis praepositorum e>: cap. 3 6.
ibid. Caput xxii. de humilitate praepositorum ex cap. 42. ibid. Ca-
put XXIX. de his,qui hene docent y et male njiuunt e< cap. 37. ibid.
Caput XXX. de exemplis prauorum sacerdotum ex cap. 38. ibid. Ca-
put XXXI. de praepositis carnalibus ex cap. 39. ibid. Caput xxxiii.
de iracundis doctoribus ex cap. 40. ibid. Caput xxxvi. de disciplina
sacerdotum in his ^ qui delinquunt e-c cap. 46. ibid. Caput xcix. de
clericis ex libro Officior. 2. cap. i. Caput c. de regulis clericorum

nicorum ,

cttatar

200 I S I D O R I A N A

ex cap. 2. ibid. Caput ci. de generibus clericorurn ex C.ip. ^. ibid.
Caputciv. de subditis ex lib. 5. Sentent. cap. 17.
is.Vorus n?;.-f ^_ Adiiertendum estjpost caput cxiii. , quod est S. Augustrni

famtus, ' De "jita-fet moribus clericorum, addi hoc monitmxi : Explicit . Quia
ergo conslat , sanctam ecclesiam praedictorum Patrum exempla sequi
debere , quorum noscitur documentis post apostolica instituta 'ubertim
coruscare , debent non solum praelati imitando , verum etiam subditi
obsequendo •vsquequaque studcre , qualitcr eorum exemplis , et doctri-
nis parentes , a4 Jeiicitatis gaudia , quo illi praecesserunt , 'ualeant
peruenire etc.
Am canones j. Sequuutur alia capita : et caput cxxvi. est Qua auctoritate

ex ,1 gro, fjorae canonicae celebrentur ., qu.is scire^ac religiose obseruare cano-
nicos oportet y exccrptiun ex Isidori lib. 2. Orficior. cap. 19. Ca-
pnt cxxvii. de -vespertinis ex cap. 20. ibid. Caput cxxvni. de comple-
tis ex cap. 21. ibid. Caput cxxix. de 'vigiliarum antiquitate exc.22.
ibid. Caput cxxx. de matutinis ex cap. 23. ibid.

qri! saephsime g. Longe igitur saepius Isidori auctoritas in hoc concilio lau-
datiir,quam altevius cuiusHbet e Patribus,Hieronymo, Augustino,
Gregorio , Prospero , siue potius luhano Pomerio , Leone Papa :, Ge-
lasio Papa, qui in eodem conciho prodiicuntur . Ex hoc concilio
Aquisgranensi desumpta sunt ea capita , quae in inuentario biblio-
thecae Vaticanae codice 135 i. Isidoro adiudicantur De tonsura y
ostiariis etc. Neque aliud puto esse , qnod Nic. Antonius 1. 5 . n. i 79.
in bibliotheca Arabrosiana as^eruari ait Isidori o\>us De regulis Ca-
W6/«/V&rKW , quamuis ipse de Hbro 2. Offic. cccles. id intehigi suspi»
cetur . Praecipuam vero operam in eo concilio nauassedicitur Ama-
larius Metensis diaconus,qui totum illud opus ex diuersis docto-
rum sententiis concinnauit, concilii iudicio , et auctoritate compro-
batum . Extat praeterea Canonicorum regula , a Chrodogango Me-
tensi episcopo dispositajab anonymo quodam ex laudati concilii
Aquisgranensis nonnullis capitulis, atque aliunde aucta,et interpo-
lata : in qua plura Isidori loca iam indicata repetuntur . Inuenio
etiam,(quod obiter notatum volui,) cap. 62. quosdam versus ex
carm. 5. Eugenii Toletani part. i. contra ebrietatem , tacito auctoris
nomine, productos . Neque praetermittam , in inuentario bibliothe-
cae vaticanae codicem membranaceum concilii Aquisgranensis sub
Ludouico Priino Imperatore recenseri : /'« ^«0 , additur , fj-^ posita

regU'

C A P V T XXXL 2ot

rFguta Canomcorutn forticr , ac es( illa , quae in imprtssis habetttr
etiam inserta in hoc concilio .

i). Ab episcopis quatnor proiiiiiciarnm Remensis, Senoniae,Tu- Corcmim prr^
ronicae^et Rothomagensis vi. concilium Parisiense celebratum fuit ^'"'''''' '
anno 829. Cap. 19. libri i. huius concilii vcrba Isidori proferun-
tur ex cap. 28. lib. 3. Sentent. Quia^vt Isidorus in libro Sententia^
rum scribit , rectores a deo solurnmodo , non a subditis sunt iudican"
di etc. Idem Isidorus laudatur lib. 2. cap. i. ex cap. 28.56^ 29. li-
bri 3 . Sentent. , vbi de regxuTi probitatc , et iustitia disserkur . Rur-
sus cap. 3. eiusdem libri non indicato Isidori loco, ex lib. 3. Sent«
cap. 21. Isidorus : Pri?icipes secuii no7i7iutiquam intra ecclesiam pO"
testatis adeptae culmina tenent etc. Et cap. 3. -Quod quando praul
iudices populo dei praeferuntur , ad delictum illius pertineat , a quo
constituuntur , dicta Isidori manifestant , quibus ait : Ad delicttim per^
tinet principum ., qui prauos iudices contra njoluntateyn dei populis jl-
delibus praeferunt etc. Quae desumpta sunt ex eod. Ifb. 3. Sentent-.
cap. 52. Sic cap. 5. ex lib, 3. Sentent. cap. 28. Vt enim Isidorus ex'
ponit j irascente deo , talem rectorern populi suscipiunt , qualem pro
peccato merentur .Inkio libri 2. cap. i.quamuis non exprimatur Isi-
-dori nomen , tamen eius doctrina profeitur ex cap. 3. lib. 9. Ety-
molog. ,vbi discrimen inter reges, et tyrannos explicatur .

10. Eaedem Isidori sententiae celebrantiir in concilio Aquis^ra- ^?»'*^''''»"^
nensi il. anno 836. cap. 2. canon. i.,vbi expresso Etymologiarum

libro sic retertur : Aniiqui autem , 'ut idem Isidortis libro Etymolo-
giarum scribit , omnes reges tyrannos njocabant \ sed postea pie , et iu-
ste , et misericorditer regentes regis nomcn sunt adepti 5 impie •vero ,
iniuste , crudeliterque principantibus non regis , sed tyraimicum apta-
tum est nomen .YQrba haec Isidori non sunt,sed sententia, vt di-
xi , lib.9. cap. 3.. Etymolog. reperitur . Libri Sententiarum sic in hoc
conciUo citantur : Vt quid rex dictus sit , Isidorus in libro Senten^
tiarum scribit : Rex cnim , inquit , a regendo 'vocatur .

11. Triburiense concilium pro reformanda disciplina ecclesia-Tn^Jurwye >
stica anno 895. coactum fuit, cui archiepiscopi Moguntinus, Co-
Ioniensis,et Treuirensis , pluresque alii episcopi interfuerunt . Cano-

ne 27. agitur de clericis,qui ad seculum regrediuntur, atque ita
concluditur ; S:>iwf^«.^ Isidorus tales hippocentauris dicit esse similes.^
qui nec equi , nec homines , atque quasi bruta animalia libertatCi ac
Tom. L C c

Florentinum Gc-
nerale

202 I S I D O R I A N A

desiderio suo feyufiiur . EKCcrpts. seateiitia est ex Isidoro libro 2.
Oilicior. ecclesiast. cap. 3.

Dustaeenset i2. His qaiiiqiie conciliis a Bigiiaeo indicatis alia addi pos-

sunt , quae Isidori doctrinam commendarunt . Anno S74. iiabicum
fuit concilium Duziacense il. In epistola huius concilii synodica ad
episcopos Aquitaniae sic Isidorus e>c lib. 9. Etymol. cap. 6. citatur:
Isidorus itaque de cofjsanguifiitaie sic loquitur : Cuius series septem
gradibus diri?nitur hoc rnodo etc.

15. Generale concilium Florentinum pro vnione graecorum aa-
no i43o.habicum fuit . Partesecunda huius concihi coUat. 2 i.Ioan-
nes de Monte nigro , Ord. Praedic. , Prouincialis Lombardiae, pro-
cessionem Spiritus sancti ex Patre , et Filio Isidori verbis contra
graecos confirmauit : Etiam de tempore beati Gregorii Dialogi fio-'
ruit Isidorus nomine in Hispariia \ vnum eius testimonium dicam . Fe-
cit librum Etymologiarum diuisum in 22. libros . In 12. libro cap.^,
sic ait : Hoc autem interest inter nascentem filium , et procedentem
Spiritum t quia filius ab •vno nascitur ^et Spiritus ab vtroque proce"
dit, ideo dicitur : Siquis Spiritum Christi non habet , non est eius . . .
Et quia post istum Doctorem tota patria hispanorum cum rege Rec-
caredo , qui fuerat Arianus, cum praedecessoribus suis , confutata hae-
resi arianorum ^et ea anathematizatayreceperunt fidem ■, et fuit neces-
se plura in suo loco fieri , vt illa gens ex frequenti celebratione con-
ciliorum imbueretur in fide , et haec concilia fuerunt maonae auctori-
tatis 5 in quibus aliqua de fide dicta sunt contra haereticos : et eccle-
sia 'uniuersa graeca-^et latina cum mtgna veneratione receperunt il-
la concilia , et ibi fuit facta regula fidei hoc modo : Regula fidei ca-
tholicae , quam episcopi Carthaginenses etc. Credimus in vnum ve-
rum deum etc.

exfonitur. 14. Quaedam hoc loco animaduertenda sunt . De numero li-

brorum Etymologiarum non conueniunt inter se codices mss. , vc
alibi exponam . loannes Prouincialis ( ita enim in Actis Concilii ap-
pellari solet ) 2 2. libros agnouit , et libri i 2. caput j. indicat , quum
Isidori allegata verba extent lib. 7 cap. 3. Apud Isidorum pauloali-
ter id legitur: et procedentem Spiritum sanctum -,quia filius ex vno
nascitur, et Spiritus savctus ex vtroque procedit : et ideo dicit Apo-
stolus : Qui Spiritum Christi etc. Quod autem post Isidorum Hispa-
nia haeresin arianam abiurasse dicitur , rationi temporum 3 ac veri-

C A P V T XXXI. 203

tatl historlcae Id non congruit : ac legendum puto , per istum do-
ctorem :,non post istum ^isf r^rf^z , praesertim quia ipse Prouincialis
obseruat, Isidorum tempore Gregorii Magni , qui a Dialogorum li-
bris Dialogus vocari consueuit , floruisse .

15. Hac etiam de causa discrepaiitia lectionis in margine L^h- Processh s^^ir!-
beanae collectionis indicata , scilicet cum rege TorismuTido pro cum '"^ ^"""'
rege Reccaredo, reiici debet, non solum vti falsa,sed etiam vti iis,

quae praecedunt, contraria.Torismundus enim Theodorici filius an-
no 447- viuebaf, quoi tempus ab Isidori,et Gregorii Magni tem-
poribus valde distat . Alioquin Prouinciaiis historiam temporum sa-
tis clare perturbat : innuit enim , in Conciliis Hispaniensibus cele-
bratis post eiuratam haeresin arianam m symbolo additam fuisse
processionem Spiritus sancti ex Patre , et Filio : quod primum fiictum
asserit tempore Leonis Papae in regula Fidei catholicae, quam epi-
scopi Tarraconenses, Carthaginenses , et Lusitani, et Baetici fece-
runt , et cum praecepto Papae Leonis vrbis Romae ad Baleonium
episcopum Gallaeciae miserunt.

16. Res ita se habet:anno 400. coactum fult Concilium To- inConciUoi.
letanum i. ,quo regula Fidei exhibita fuit,et processio Spiritus san- ■^'''"'""' '■''"
cti ex Patre 5 Filioque conceptis verbis expressa . Haec eadem regu-^'^"^"*

la Fidei ex praecepto Leonis Papae a ConciHo Hispanico , tempo-
ribus Theodorici , et Torismundi anno 447. celebrato , ad Balco-
nium , ( non Baleonium ) episcopum Gallaeciae transmissa fuit . Quae
omnia Reccaredi regis tempus, sub quo gothi, ariana haeresi eiura-
tajfidem catholicam amplexi sunt , longe praecessisse, cercum est .
In indice collectionis veteris canonum Hispaniae, quem Aguirrius,
et Cennius ediderunt , lib. 4. tit. 4. diserte allegatur Regula fidei ha-
bita. in cojicilio Toletajw primo . \x\ hac Regula iam ab initio lectam
fuisse particulam F/7/(7^«£', ostendit Florezius tract. 6. dissert. i. Hisp.
sacr. contra nonnullos, qui nulla idonea ratione hac in parte inter-
polatam fuisse arbitrantur.

C c 2

204 1 S I D O R I A N A

C A P V T XXXIL

tsidorl auctoritas apud collectores sacrorum canonum*,

Qratiani canones ex Isidori operibits a Carola

Sebastiano Berardo ifidicati , et corrscti ^

isiioriauctorU.i. S. X /60 IV. PontifcK RoiTianus censuit , ecclesiastica negotk ,

'"* quae e-i concilioruni , aut Pontilicum Romanorum decretis liquido

iudicnri non possunt , quia scilicet nihil certum arrtea eis ds rebus
definicum tuerat , ex dictis Hieronymi , Augustini , Isidori , et simi-
lium ecclesiae Doctorum ess2 decidenda . Eius verba cap. 29, ex-
hibui . In niultis Conciliis quanti ponderis Isidori auctoritas tuerit,
cap super. ostendi , vbi etiam de colkctione Dscretalium Grego-
rii IX., in qua Isidori verba saepe producuntur, verba feci . Nunc
de iis dicam , q«i ecclesiasticos canones in vnum aliquod corpus pri-
uato studio collegerunt : et productis Isidori seiitentiis suas colle»
ctiones ilhistrarunt.
iitr,inonumeou -' Collectiouem canoiuim , iu septem libros diitributam , secu-
itoiejiitus . lo xu. ineunte confectam, exhibet codex Vaticanus 1346., de quo
a?unt etiam Ballerinii part. 4. cap. 18. de antiq. Canon. collect.
P.issim in hac coUectione Iskiori auctoritas aUegatar , et pag. 15^
terg. catalogus haereticorum e.< libris Etymologiarum Isidori suml-
tur . Collectionis Canonum, quae extat in codicc membranaceo ia
fol. episcopii Pistoriensis, titukis,siue caput 185. De resuyrcctio?w
tnortuorum^ et de gaudio bonvrum ^ ac poena malorum ., et ds purga^
tione poenah\ coniexvjim est ex nonnuUis locis Gregorii , Isidori ,
Ambrosii,ac praecipue Augustini . Bandinius plut. 19. bibliothecae
S. Crucis cod. 5. seculi xi. refert,inter quasdam canonicas consti-
tutiones cap. 15. extare Isidori sententiam de illis ,qui deum here-
dem faciunt .
MurcAar.ius ■, 3- Burchardus Wormaclensis seculo x. exeunte flbruit, qui duo-^
Anieimas Lu- decim tomos dccretorum quum ev: multis aliis , tum ex Isidori ope-
ribus collegit^ex quo plurimum Cratianus profecit . Seculo xi. cla^
ruit Anselmus Lucensis, e cuius Decreto > siue libris 13. coUectio-
nis canonvim simili modo Gratianus mulra sumpsit , vt notauitLa--
tinus Latinius in bibl. selecL sacr-prof. p. 8i, CoUectio Anselmi. Lu.*

1

tum •

C A P V T XXXII. 20 j

censls ms. ext;it in multis bibliothecisi ec ad haiic collectionem re-
ferturj quod in inuentario bibliothecae vaticanae cod. 3531. indi-
caatur Collecta. ex Isidori Ety7nGlogiis:,Q^K\xz repetuntuc in codice
3551. Priori iUo eodice papyraceo Decretum An-sehrii Lucensis con-
tiactur,hoc altero membranaceo miscellanea quaedam...

4. Prae ceteris commemorare oportet D«cretum Gratiani, siue, ^'■''^''""'^-^''"
vt ipsc Gratianu3 inscripsit , Concordiam dhcordmtium canonum .
Floruit Gratianus seculo xu., de qiio haec Nic. Antonius : lam Gra.-
tianus , Decretorum compilator , eccLesiasticae disciplinae regulas ordi'
ne dcscripturus , populoque christiana -veluti album sanctarum legum
propositurus , tion auctor, sed coUector tantum selectissiniurum vete-
rum Patrum docttmentorum ,, ac sententiarum , ex nullo alio plures y.
quam ex Isidora nastro decerpsisse flores deprehenditur a •viris nem-
pe diligentibus . Quod tamen nonnihil exaggeratum videri possit ,
si Isidorus cum Augustino, Hieronymo, et nonnuUis aliis confera"
tur . Illud ceter extra omnem dubitationis aleam positum , Gratia-
num multa ex Isidoro sumpsisse . Index eorum locorum Isidori , quos-
GratianusiiisLuim Decretum inuexit, producitur in editionibus Pa-
risiensibus Bignaei , et Breu!ii,in Matritensi veteri , et altera recen-
ti, et apud Caietanum iw Elogio S. Isidori pag. 35.5 sed accuratissr-
me apud Berardum. part:, 3. Canonum Gratiani genuinorura ab apo-
cryphis discretoruai cap. 27. , quod totum est Ds Isidoro Hispalen-
si . Caietanus haec notanda ccnsuit : in distinct. 2, can. Plebiscita swtt
legi apud Isidorum scita, non plebiscita-^ can. Responsa prudentum
deesse prudentum apud Isidorum : distinct. 16. cv.nontm :, Canones ,
qui dicuntur , ssse. alterius Isidori,vt creditur: nam Isidorus de ca-
nonibus apostolorum egregie sensit . Sed fallitur Caietanus : nam
Isidorus, qui canones aposcolorum admisit, non Kispaknsis est, sed
commentitius Isidorus Mercator. Verba autem Canonis deprompta
sunt ex praefatione genuinae coUectionis canonum ecclesiae hispa-
nae,cuiiis aiictorem fuisse Isidorum credidit Gratianus , et m.ulti
etiamnum credunt. Addit Caietanus, canonem, Qui peccantibus con~
sentitj caus.xi.q. 3. cohjierere cum Isidori norma viuendi, Non so-
lumfactur , sed et conscius peccati , obnaxius tetietur . lam caput , qiiod
dixi , siue dissertationem Berardi charactere minutiori , vt compen-
dii aliquid fociam , in medium profero , ad editionem primam Tau-
nuensem anni 1 5 3 5 .. coIl;uionc adhibita:nam Veneta mendosior est».

20(5

I S I D O R I A N A

Motsumeuta htdori Hhpalsnsh ephcopi multa €:<tant
apud Grat'iantm .

5. ExLib.dc (-

Cai/. 5. d:st. 34. ad phres hidorl seuteiitlas exigendus .

distantia vete-
ris , et noui Te-

stamenti .

Ex Commen- r-
tariis in Exo- \ Ca}i.\$.cau,iz.qu.$- co;jso>iat ciim edithlsidori codkibus.

'Caii.Z. dist.zi. ad integros hidori codices exigefidns .
Caii. 20. dist. 63. perperam Isidoro adscriptus .
Can.io.dist.^jS. cousofiat cim integris hidori codicibus-
Caii. 7. cau. 30. quaest. 5. ey: iutegris hidori codicibus

suppleudus .
Can. 19. de cons. dist. 4. e% integris hidori codicibus

e/ne/idaudus .
Can. 74. de cons. dist. 4. cofisonat cum integris hidori

codicibus .
Can. 13. dist. 93. iure Gelasio tributus in Epistol. ad

Episcopos Lucauiae .

Ex lib. de Ec-
clesiasticis Offi-
ciis .

Ex Epistola ad r„ ,. ^ . /. ri- , . -. .•

, j-r j Lan. I. dtst. 25. duoiae hdet , et auctoritatts .

Ludifredum. L- j j •>

Ex Regula Mo- VCan. 18. cau. 1 1. qu. 3. ad sententias hidori , et Conci-
nacliorum . L ^H Moguntini exigendus .

Can.j. dist.fi.fere consonat cum integris hidori codicibus,
Can.z. dist.^. pauUo %'arius in diuersis codicibus .
Can.i^. dist.^y. ad integram hidori sententiam exigendus.
Can. 10. dist. 45. consonat cum integris hidori codicibus .
Can.^. dist. 81. fere consonat cum hidcri codicibus ,
Can.^jz. cau, 1 i. qu, 3. consonat cim hidori codicibus .
Can. 13. cau, 22. c^u. i. consonat cum hidori codicibus .
Can. 1 3. cau, 22. ^a.4. ftre consonat cum hidori codicibus.
Can. 9. cau. 22. qu. $.iungenduscum can.i 3. cau.zz.qu,^.
Can, 20. cau, 23. qu, 5. cx integris hidori codicibus emen-

dandus .
Can, 15. cau.^z, qu,*].partim ex integris hidori codicibus

supplendus , partim ad Origenis commentaria refe-

rendus .
Can. 9. de poen, dist. 3. melius hidoro , quam Smaragdo

tribuendus .

Ex Lib' senten-
tiariuTi , seu de
summo bono .

C A P V T XXXII. 207

Caa. II. de poefilt. dist. 3. ex integrh Istdori codlcibnt

emendandus .
Ca;/. 24. de cof/s. dist.2. V simitliungendiiet ex iHtegrit
.Can. 115. de cons. dist./^. \_ codicibus supplsndi .

~Can. I. dist. i.

Can. 2. dist. i.

Can. 3. dist. i.

Ca». 4. dist. I .

Can. 5. ^«r. i.

Ca». 6. ^/i^ i .

Ca//. y.dist. i.

Cfl//. 8. d^iif. I.

Can. 9. ^/i/. I.

Can. 10. fi^/j^ I

C«//. I I . dist. I

Can. 12. ^/^^ I

Ex libris Ety-

C<7/?. I. dist. 2.

iTiologiaruin .

Can. 2. dist. 2.

Ex Lib. 5.

Ca//. 3. fi^/V^. 2.

CaA/. 4. rf/i?. 2.

Ca//. S' ^'"^^- 2.

Ca^i/. 6. dist. 2.

Can. 7. ^/j^ 2.

\
1

Cfl/?. 8. ^/i/. 2.

Can. 3. ^/j?. 3.

i

Can.^.dist. 3.

1

Cj//. I . i/j^. 4-

T

Can. 2. dist. 4.

Can. I. i^/if. 7.

_Ca//. 2. ^/Vr. 7.

i/ff/a/ iungendi , ^/(^«i? e^x /V/r^"-
em Isidori codicibus e>nen'
J«//^/ .

Ex Lib. 6.
Ex Lib. 7.
Ex Lib.8.

L

rCfltf. 48. C(7//. 27. f///. 2. r idern exbibent Isidori monu-
LCan. I. cau. 36. qu. i. l mentnyn , ai integros San-

u c;/ [//f/ codices exigendu?n.

fCan. i.dist. 3. r- ^.^^^^ iungendiyet ex integris Isi-

1 ^"'^- 2* 7^^' ?• I dori codicibus emendandi.

\_Can. i. dist. 15;. i-

( C<2//. 1 . dist. 2\. ex integris Isidori codicibus emendandus .

~Can.29. cau. 24. qu. 3. ex integris Isidori codicibus emen-
dandus .
Can. I. cau. 26. qu. 1. consoaat curn integris Isidori codi-
cibus .

2c8

Ex Lib. 5.

ExLib. iS.

Ex Libris Syno-
nymorum .

Ex Epistola ad
Massanum Epi-
scopum.

I S I D O R I A N A

rCaK. 6. caU' 27. qu. 2. comonat cum 'uitegrh hUorl co^
dicihus .
C»!. 1 5. cau. 11. qu, 4. ex hnegrh hidori codicibus emen-
I* daitdns .

Can. I. cau. 35. qu. 4. potius ad Augustini sentefitias exi-
l_ gefidus .

c

Can. I. cau. z^.quaest. 2. ex integris hidori codicibus sup-
plendus .

rCan. 2. dist. 1 1.

1 Can. 16. cau. zz. qu. 2.

Can. 5. cau. Z2. qu. 4.

Can. 8. cau. 32. ^«. J.

C(7//. \z.de poen. dist.j.

dubiae auctoritatis , et fdei ,

c

Can. 28. <//;?. 50. r apocryphi , e> f;»?a/ /»^»

Can. 1 1 . <:««. 5 3 . quaest. 2 . |^ gendi ,

Adiiciuntur .

'Can. i.dist. 16. referendus ad hidori Hispalensis praefa-

tionem in canones Conciliorum .
Can.^. Z'ers. IsiJorus dist. 16. referendus ad praefatio-

nem hidori Mercatoris .
Can. 1. dist. 29. referendus ad 'varias sententias hidorO

tributas .
Can. 8. dist./].o. perperam hidoro tributus .
Can. S^. cau. i.qu. i. ad sententias hidori exigendus .
Can. 60. cau. 1. qu. i. pertinet ad Capitularia trancorum,
Can. 84. cau. 1. qu. \. compositus ex 'variis Hieronymi ,

Gregorii , et hidori sententiis .
Can. \oo. cau. 11. quaest.j. ad varias hidori sententiai

exigendus .
Can, \oi. cau. w.qu.-^. referendus ad 'varias sententias

hidoro tributas .

Can.^i. cau.zo.qu. \. ^- • ; • j-

^ ' simul lunsendt .

Can. /^.cau.zo.qu. \. L. *

Can. \^. cau. zz. qu.^. est potius Basilii .

Can. 18. cau. 33. qu. 2. exigendus ad fusiores hidori sen-

tentias .
Can. 14. cau. 35. qu. z. pertinet ad Concilium Vorma-

ciense .
Can. I , cau. 35. qu. 5. T exigendi ad cap.$. et seq. lib.^,
Can. 6. cau. 35. qu. ^. L. Etymologiarum .

Can. z^. de cons. dJst. 4. referendus adcan.^^. cau. i.

quaest. i.

6. Post

C A P V T XXXII. 209

6. JTost Isidorum Cordubensem , qui et Senior dicitur , maxima cum De Isidoro C<rr.
doCLrinae,ac sanctitatis fama apud Hi.panos celebratum , floruit penes eos- dubens! corfer
dem sub finem sexti , et initium septiini saeculi isidorus aitcr , iuniorpro- cap. 16.
inde appellatus , Hispalensis Episcopus , nimirum ab anno 59J. ad annum
6j6. ,cuius praeclara laus extat in cap.2. Concilii Toletani 8. anni 65J.
his verbis etc. . Multa et illustria Sancti Viri opera recensuit IdelpTionsus
'foletanus Archiepiscopus , qui praefuit ab anno 65S. ad annum 667., in
iibro de Viris iliustribus cap. 9. ita scribens etc. . Vtinam vero tanti Viri
opera integra ad nos v-sque peruenissent ! Nimirum lugendum est , quen-
dam Theodiscum , qui in Episcopali Sede Isidoro successit , decessoris sui fabuiosa ha
opera corrupisse, resecando optima , inserendo improba; omniaque ita de- sant.
prauata per Auicennam Arabem de Latino idiomate in Arabicum trans-
tulisse . Nic quisquam miretur immane Theodisci fiagitium : etenim fuit
ille perditus vir , in Ecclcsiasticis Conciliis damnatus, atque ab Episcopaii
Sede depositus, tanquam haercticus, qui Christum hominem esse dicebati
non Deum, Dei autem fiiium vocandum nonnisi per quandam adoptionem .
Neque damnatus ab haercsi reccssit , sed potius defecit omnino apud Mao-
methem,cuius sectae adscriptus plura docuit detestabiiia , ac nefanda sub
Heraclio Imperatore . Ncmo exinde non colligit , quanta solertia opus sit
in meaitatione Isidorianorum librorum , in quibus sane siquid offendiculi
esse potest , id non Isidoro tribuendum crit , sed aut Theodisco , aut Aui-
. cenn^e .

De Libro de dhtantia "jeteris , et notil Testatnenti .

7. Nullus extat inter opera Isidori liber sub ea inscriptione : De di- Confer irfra
stafitia veteristet aoui Teitamenti ^ et qualis apud Gratianum laudatur in cr.p.Gj,.
can. 5. dist. ^4. luo Carnotcnsis eadem vcrba descripturus in parte S. de-
creti cap. 66. hunc titulum edidit : 7i/^or«x de cousoiiantia i^steris ^ et noui ^
Testamenti cap. ^. Huius inscriptionis Auctores sunt ipsi canonum Colle- "" '^'-o^-
ctorcs , qui nimirum certas Isidori sentcntias cxplicatnri , quas Sanctus
Antistes, vetus cum nouo Testamento conferens, protulerat , memorauerunt
Isidorum de distantia ,^'el consor.antia vtriusque Testamenti disserentem .
Ceterum neque ipsum aut luonis . aut Grntiani capitulum apud Hispa-
lenscm Doctorcm habetur : tantum quaedam adparcnt , quae plurinium cum
eo capitulo consonant . In primis in lib. 2. de differentiis spiritualibus
num. 28. ita legitur : lnter hegem, et Euangelium hac intersst , quod in Le-
ge litera i in Eua:igcUo gratia . . .illa coniugioruin ind:'.ltum habens , cre-
icere,ct generaxe praecipit , ista continentiam suasit • Praeterca in lib. 2.
dc Officiis Ecclesiasticis c::p. 19. multa de coniugiis traduntur, inter quae
ista sunt cum Gratianeo canone admodum consonantia : ^uod auiem ^on
vnus , et r/iultae , sed 'unus , et vna coputantur , ipsa prima diuinitus facta
co.iiunctio in exempluM est . Nam cum Bominus homiuem figurasset , eique
parem necessariam prospesisset , vnam de costis eius mutuatus , vnam illi
faemi>:am fnxit , sicqtie Adarii , et mulier Eua inter se nuptiis iuncti for-
mam hominibus de originis auctoritate ■, et prima Dei voluntate sanxeruat .
To/n, I. D d

2IO I S I D O R 1 A N A

Jtet?! secundtim spiritales fiuptias , sicut inius Christus , et ^^fia Ecclesia , ita
et 'vnus 1-ii- , et vna i-xor tarn secundum generis docutnentum ■tquam secun^-
dur/i Cbristi Sacramentutn • Numerus autem matrimonii a nialedicto •viro
coepit Lat/jecb , qui duabus rnaritatus^ tres in "jnatn carnem effecit . Sed di-
cit aliquis , quod et Patriarcbae si//iul plurious •vxorihus vsi sunt : ergo pro-
pterea liceoit noois plures ducere^ siue haoere . Sane licebit : sed si adhuc
typi alicuius fututi Sacramenti supersunt, quibus plures nuptias jigiiren-
tur . Secundas autein nuptias propter incontinentiatn iubet /Ipostilus ; r>ie-
lius est enim denuo i'ni i-iro nubere , c.uatn explendae iibidinis caussa ciim
pturious jcrnicari ; saepius enim nubet:di Ucentia iaiii non est relicionis f
sed crirninis . Aatn c^uod in ipsa coniunctione connubii a S acerdote bene-
, dicuntur , boc est a Leo in ij sa prittja cvniunctione homitiis jactuin . Mc enittf
scriptum est : Fecit Leus hott.inem ad imaginem suam , tnasculum , et jemi-
7iam jscit eos^et benedixit eos dicens: Crescite ,et multiplicattjini . Hac er-
'^o sitniHtudine fit nunc in Fcclesia , quod tunc factura est in Paradiso .
Denique in lib. i. Sententiarum cap. ao.jCni titiilus cst , T f differeinia te-
statt:entcr.'itnfhuec habentur : „ Quidam idco non recfj iunt vetus Tcsta-
mcntnm pro eo , quoJ aliud in tempore prisco , aliud agatnr in nouo :
non intclligentcs , quod Dcus,quid cuique congruerit tempcri , m;.gna
quadam disti ibutionc concesserit ; sicut in lcge imperat nupti;.s , in Euan-
gelio virgiiiitatcm commendat . . . lllic enim fornicatio , et retributio in-
iuriac pcrmissa sunt , ncc noccbant , in Testamento aute.n nouo graui
animaduersione damnantur 3 si admittantur „ . Ex quibus faciie crniicitiir,
eos, qui primum Gratianeum canonem elucubrarunt , paucis voluisse per-
stri.igcre , nonnullis adiectis. , pluribus. detractis , quae sparsim apud Isido-
j , rum habcntur..

De Commentariis in Exodum ..

Crt/7.75.fflt.' 32^ S. In nonnullos veteris Testamcnti libros commentaria edidit Isidorus,.

5". 5- breiiiore stilo vsus , vt quae multis sacer anctor e.vpiicauit , paucis Igen-

tibus obiiceret ipse ad leuan ium desiliorum fasti.^ium . Professus est San-
ctus Antistes in sua pr;.ef;itione, se secntu-n eo fii opere fuisse antiquio-
res P;.tres,Origen m , V^ictori.ium , Ambrosium, Hieronymum , Cassianum,
Augustinu n , Fulgentiun, et Magnum Gregorin.n . In Comment;rio in Exo-
dum cap. 29. expenJens Isidorus praecepta Decalogi ait : QiiintuttJ : no?i
moecl.ateris : id est , ne quisquayj praster matrin^onii foedus eliis faetninis
misceatur ad explendam libidinem . Narn specialitsr adulterium facit , qui
praeter suatn ad alteram accedit . Haec verba exhibentur in can.i'. cau.jz.
qu. <?.; obseriTandum autem ibi lem occurrif , praeceptum iJlud quinto loco
ab Isi.loro recenseri , et sexto loco pr. ec^ptum aliud non occides , non.
seruato praeceptorum ordine , qualis habetur in cap. 20. Exodi .

JDe Libris de Fcclesiasricis Officiis .

9. Primns ex rec?nt:oribus edi,'ft loannes Ccchleus duos libellos de
Ecclesiasticis Officiis sub nomine Isidori , quos scripsit se reperisse in co-

CAPVTXXXII. 211

dice vetusto inter libros Amalarii, olini Treuerensis Arcfiiepiscopi, sub Ca-
rolo Magno . Missi hi fuerunt ah Isidoro iid Fulgentium Episcopum , hac
breui praeposita epistola , ex qu.i, quis fuerit operis et scopus , et ratio,
colligitur: „Domino meo , et D^i seruo FuIg.Mitio Episcopo Isidorus Epi-
scopus . Quaeris a me originem officiorum , qnorum mugisterio in Eccle-
siis crudimur, vt quibus sint inuenta auctoribus , breuibus cognoscas in-
diciis . ltaque,vt vokiisti, libellum de genere ofliciorum ordinatum misij
ex scriptis vetustissimorum auctorum , vt locus obtulit , commentatuni .
In quo pleraque mto stilo elicui : nonnulla vero ita , vt apud ipsos erant,
admiscui , quo faciiius lectio de singulis (idei auctoritatem teneret . Siqua
tamen ex his displicujrint, erroribus meis paratior venia erit,quia non
sunt refercnda ad culpae meae titulum , de quibus testificatio adhibetur
auctorum „ . Frior liber varias res Ecclesiasticas exhibet , nimirum tem-
plorum , psalmodiae , sacrarum lectionum , orationum, sohmnitatum ,atque
ieiuniorum varias institutiones . Posterior in distinguendis Clericorum gra-
dibus , item Monachorum , et Laicorum generibus versatur . Non d.fue- vldecap.e^.
runt , qui de horum librorum veritate dubitau-jrint ; verum argumenta ,
quibus probabilis dubitatio fiat,meo iudicio aut desiderantur, aut parum
valida proponuntur . —

In cap. 1. lib. 2. exorditur Isidorus ab interpretando Clericoru n no- Cnn. ■^. dist.^i.
mine,quos ideo appellatos scribit , quia vocati su;it in sorrem Domini;
quemadmodum et idem S. Vir alibi tradidit, nimirum in libris Etyiiiolo-
giarum, vnde depromptus est can. i. dist. 2i. Post haec in c. 2. progre-
ditiir ad expendendas Clericorum regulas, ita scribens : Hh ighur l^ge Pa-
trtim ca/ietur , vt a 'uulgari luta seclicsi a mundi voluptatijus ses2 absti-
nea Jt , nec spectaculis , /jec pompis inti:rsi'it , conuinia puolica fugiant , pri-
uata non tantum pudica , sed et sobria colant . Vsuris nequaquam incum-
bant^ neque turpium occupationes lucrorum , fraudisque cuiusquam studiim
appetant , amorem pecuniae quasi materiam cunctorum fugiant , secularia lege cnnctorum
ojfcia, negotiaque abiiciant , bonorum gradus per amhitiones non subeant-. criminum .
Fro benefciis medicinae Dei niunera non accipiant : dolos , el coniurationes
caueant : odium , aemulationem , obtrectationem , atque inuidiam fugiant .
Non vagis oculis , non infraeni lingua , aut petutanti , tumidoque gressa
incedant , sed pudorem , ac verecundiam mentis simplici habitu , incessuque
ostendant . Obscaenitatem etiam 'verborum ^ sicut operum ^penitus execrentur .
Viduarum , ac i'irginum 'uisitationes frequentissimas fugiant , contubernia
extranearurft femtnarum nuliatenus appetant , castimoniam quoqtie inuiolati
corporis perpetuo conseruare studeant , aut certe vnius matrimonii fincuio
foederentur . Senioribus quoque debita-m obedientiam praebeant , -neque Z'lio
iactantiae studio semetipsos attoiiant. Fostremo in doctrina ^ in lectionibus ^
FsalmiSf Hynrnis ■, Canticis , exercitio iugi incitmbant . Taies enim esse de-
bent , qai diuinis cuitibus se ma^jcipandos student: sciiicet ^it dum scien-
tiae operam dant^ doctrinae gratiam popuio administrent . Integra Isidori
verba descripsi , ad quae exigatur canon j. dist. 2?.

10. Qiiasi ad libros de officiis Isidorianos referendus esset , laudatuS Cnn.-o. (iiif.63.
fuit can. 20. dist.63. Veruni ne t>imilis quidcm sententia ibidem rcperi-

Dd 2

212 I S I D O R I A N A

tui- 5 qiu ArcTiidiaconorum cximia potestas in eligendis Parocliiaram Re-
ctoribus , iisi.!emque Parochialibus vacantibus Ecclesiis administrandis ex-
pendatur . Potius nonnulla quaedam leguntur , quae videntur eidem can.^s.
aduersari . Ait Isidorus in lib. 2. csip.6. CorepJscops , id est ,vJcarii Ephco-
foriim , 'iiixta quod caaouesips! testautur ^hjstitut: iitnt ai exemplum septna-
gittta Seaiorum , tanqtiam Sacerdotes propter sollicitudi.vem pauperum . Hi
ifi -vicis , et villis ifjstituti, gubiruafjt sihi commissas Fxclesias , babeiJtss li-
ceiJtiam coustituere Lectores , Subdiaconos , Exorcistas : presbytcrcs autem ,
et Diaco»os ordifjare non audeant praster conscieatiar/i Episcopi, in cuius
regione praeesse noscuntur ; hi eniin a solo Episcopo Ciuitatis , cui adijcent ,
erdinantur . Quorsum haec inH-riorum Praelatorum coercita iurisdictio
ex sententia Isidori , in ordinandis praesertim Sacerdotibus, hac potestate
solis Episcopis reseruata,si Isidorus idem ad munus Archidiaconorum ele-
ctionem Parochorum retulisset .' Fateor , erant Archidiaconi Epijeoporum
Vicurii : sed et iJem IsiJorus tra liJit, vicariam operam Episcopo Corepi-
scopos praestitisse ; cur quoJ vni Vicario concessit, Vicariis ceteris dene-
gauit. Qiiae obseruatio eo mihi solidior viJetur, quod clarius constat
ex veterum monumentis, ArchiJiaconos in temporalibus , Corepiscopos iii
spirituaiibus Ecclesiarum negotiis Episcoporum diligeiitiam adiuaisse . Fa-
teor praeterea , Archidiaconos seculo Ecclesiae septimo , et sequentibus
maximam exercuisse in Parochiis potestatem . Verum id ex facto eornm-
dem Archidiaconorum proficiscebatur, mandatae iurisdictionis excedentium
fines . Hinc in Concilio Cabilonensi , vnde depromptus est can.?. dist.94.5
operae precium fuit iilorum circumscribere auctoritatem , et Hincmariis
Rhemensis in suis capitulis, quae dedit Archidiaconis cap.5. §.7. , monuit
jllos, ne circumeuntes Parochias, eas confundorent, vnam ab ;;ltera diui-
derent, aut vnum alteri subiicerent . Generalis autem, et Sanctoru;n Viro-
rum testimonio tanta non fuit confirmata potestas , quod verum esset ,
si reuera fingeremus Isidorum canonis illius 20. auctorcm . In conspectu
huius obseruationis suspicari iuuat , cditorem canonis voluisse sequi in
monumento elucubrando ea, quae traduntur sub Isidori nomine in can. i.
dist. 25;., vbi nonnulla exhibentiir , quac spectant potestatem Archidiaco-
norum in negotiis parochialium Ecclesiarum . f^iid de eo can. dicendum
sit, inferius explicabitur .
C an. 10. iht. 16. \\. In libro 1. capite 42. leguntur verba canonis 10. distinct. 76.,

vbi agitur de variis ieiuniorum Ecclestiasticonim temporibus.
Crtn.7. (r/ju.30. 12. Quae habentur in can. 7. cau. 50. qu. 5. leguntur iircap. 19. li-
5"- S- bri 2.,vbi totus est IsiJorus, vt demonstret vnam tantum coniugem ma-

rito esse iungendam . Pluribus id ostendit Sanctus Vir , quemadmodum
liquet ex iis , quae paullo antea animaduerti ad canonem 5. dist. J4., post
quae ita prosequitur : ^uod •vero eaedem feminae, dum maritantur ^velan-
tur , sciiicct i't nouerint^ se per haec liris suis esse subiectas ^et humiles;
^nde et ipsum 'velamen fulgo Mauortem locant, id est, Martem , quia si-
gnum maritaUs dignttatis ,ac potestatis est in eo . Caput enim mulieris vit
est : licet prcinde nielentur , dum nubunt , n:t verecundiam muHeris agno-
scantpCjtiia iarn se^uitur inde jquod pudeat , Vnde RetJeQC» tcum gd spon-^

C A P V T XXXII. 213

sum duceretui' ■^smul vt eum conspexit y salutathnemy vel oscula sustrauit ■y
sed tamen stattm sentiens , quid esset futuroi pallio caput velauit. Obnubere
e!2i:>i rjelare dicitur , hinc etiam et nuptas dictae , quod 'vultns suos 'velent .
Viids et nubes dictae , eo quod terram , aut aethera obtegant . ^od autem
nubsntsi post benedictionem vittae inuicem vinculo copulantur , videlicet ne
compagem coniugalis 'vnitatis dissipent . At vsro , quod eadem vitta can~
dido , purpureoque colore permiscetur , candor ad munditiam vitae ■^purpurii
ad sanguinis posteritatem adbibetur , vt hoc signo continentiae Isx tenen-
da ab vtrisque ad ternpus admoneatur y et post haec ad rsddsndum debi-
tum non negetur. i^od enim dicit Apostolus coniugatis : Abstinete vos ai
tempus , vt vacetis orationi , hoc ille candor vittae insinuat : quod vero
sujiungit i Et iteru:n reuertimini in idipsum ^ boc purpureus color ille de-
mo-:strat . lilud vero ^ quod i>i primis annulus a sponso sponsas datur,fit
boc nimirum , vel proptsr mutuas fidei signum , vel propt^r id magis , vt
eodem pignore eorunt corda iungantur . Vnde et quarto digito annulus idsm
inseritur ^ quod per eum vena quaedam ( vt fertnr ) sanguinis ad cor vsque
perueniat . Antiquitus autem non ampiius vno dabatur , ns pluralitas amo-
rem vnum carperet .

I j. Siiie canon 19., siiie can. 74. de cons. dist. 4, liubentur in cap. 24. Can. 19. et 74.
libri 2., vbi agitur de Baptismo , iisqiie, qui vel suscipiunt , vel ministrant de com. d!st. 4.
illud Sacramentum. Vbi de baptizandis paruulis sermo est, exhibentur ver- ff Can. i3.<iof.
ba canonis 74. , quae omnino consonant cum integris IsiJori codicibus • 93-
At vcrba can. 19. , in quibus disseritur dd Ministro Sacramenti , crunt
emendanda . Djmonstrabat S. Antistes , Sacerdotibus solis Baptismatis mi-
nisteriu.n fuissi a Christo commenJatum , quod ApostoHs , quibus Sacer-
dotes successerunt , dixarit Christus : Its , docsts omnes gsntes , baptizan-
tes etc. quemadmoJum et Sacramentum Poenitentiae solis Sacerdotibus re-
seruatur aJmi.iistranJum , quoJ Apostolis data diuinitus potestas fuerit
re nitten li peccata ; post quae ita coi-^zlwMt : Vnds constat, Baptismum so-
lis Sacsrdotibus esss traditmn , cuiusqus mystsrium nsc ipsis Diaconibus ex-
plere est licitum absqus Episcopis ,vel Frssbytsris , nisi illis procul abssn-
tijus vltima languoris cogat necessitas , quod et laicis fi,dslibus plsrumque
permittitur ,ns quisquam sins remedio salutari de saeculo euocstur . Subii-
cit Gratianus nonnulla Gelasii nomine , quae sane eaJem sunt cum verbis
canonis i^. dist. 95. , quae quoniam suo loco a me praetermissa fuerunt ,
hcic describam . tiabentur in epist. Gclasii I. ad Episcopos Lucaniae cap.7.
et S. ibi : Diaconos quoqus propriam constituimus ssruare msnsurarn , nec
vltra tenorem patsrnis canonihus dsputatum quippiar/j tsntars permittimus,
nihil sorum penitus suo ministerio applicare , quas primis ordinibus propris
decreuit antiquitas . Aosque Episcopo , vel Presbytero baptizare non audeant ^
nisi praedictis- fortasse o/fciis longius constitutis , necessitas extrema com-
pellat . ^od et laicis Christianis facere pkrumqus conceditur . Non in
presbyterio residere , cum diuina celebrantur , vel Ecclesiasticus habetur qui-
cumque tractatus . Sacri corporis praerogationsrn sub conspectu Fontificis ,
seu Fresbyteri , nisi his absentibus , ius non habeant exercendi .

214 I S I D O R I A N A

De Eptstola ad Ltidjfredum .

14. Post duos libros de Ecclesiasticis ofFiciis in editioiie operum Isi-
dori Breuliiina siibsequitur cpistola ad Ludifredum Cordubcnsem Hpisco-
pum , quam ibidcm editor descripserat , vt ipse profitetur , qualem apud
Can.i.dht.zi,. Gratianum iu ean. 1. dist. 25. , apud luonem in parte 6. decreti 0.20.3
atque etiam in mss. codicibus inuenerat; deiiide post libros sententiarum
eiusdem epistolae antca omissam postremam partem adiecit,quam nuper-
rime , vt ipse ait,nactus fuerat . Aliqua sunt, quae apud Breulium discri-
mcn habent ; siquidcm vbi legit Gratianus in canone i. distinct. 25. ^ae
lii sequefJtibtis . . .ad Psahfjistam pertiaet ojficium caueridi , dicere benedi-
ctioues . . . qisae Prophetae vatlcinarunt . ..manutergitm tenere.^ Episcopoque ,
et Presbftero , et Leuitis. . , disponere in altario . . . Pri?/ticerii , ac thesauri soUi'
citudine diuidunttrr ... Epistoianj , et EuangeliuM legat.. . et iurgia ad eius per-
tinent curam ...et ab ipso publice in Ecclesia praedicatur ( verbum hoc prae-
rf/Var//r,adpositum cst a Romanis Correctoribus,cum olim legeretur praedi'
cantttr ) . . . supra otnnes Presuyteros .. .et officii meditandi , et peragendi solli-
cite , lectiones , benedictiones , psalmum , laudes , offertorium , et responsoria
quis Clericorum dicere debeat • Ordo quoque, et modus psallendi in cboro
pro solemnitate temporu/n . . . /Id Thesausarium pertinet Basiticarum, et ostia-
rii ordinatio etc. ita edendum voluit Breulius : ^/^1? /V/ consequentihus . .,
/id Psalmistam pertinet ojjicium canendi , scilicet dicere henedictiones . . .
^uae Prophetae 'vaticinarint . . . manutergium tenere Episcopo , Pretbyteris ,
et Leuitis . . . disponere in Altari . . .Primicerii , ac Thesaurarii soUicitudine
diuiduntur . . . /Ipostolum , et Euangelium legat . . . et iurgia ad einsdem
pertinent curam . . . et ab ipso publice in Ecclesia praedicantur . . . super
omnes Presbyteros . ..et ojficium cantandi , et peragendi soUicite lectiones ,
psalmum , laudes , responsoria officiorum quis Clericorum dicere debeat . Ordo
quoque,et modus canendi in Choro pro solemnitate , et tempore . . . . Ad
Thesaurarium pertinet Ostiarii Basilicarum ordinatio etc. Non erit inutile
his adiicere postremam epistolae partem,a Gratiano omissani , et a Breu-
Jio , vti praenotauimus , editam; etenim edita integra epistola clarius pa-
tefaciet ofliciorum Ecclesiasticorum distributiones . Prosequitur auctor epi-
stolae post verba Gratiani . jf^d eum ( scilicet Thesaurarium ) %'enient de
farochiis pro Chrismate . Cereos , et oblationes AUaris ipse accipit a pO'
pulo . Ipse coUigit per Ecclesias ccreos in festiuitatibus . Ad eum pertinent
ornamenta , et 'vestimenta AUaris : et quicquid in 'vsu Templi est , sui) eius
ordinatione existit . Vela , et ornamenta Basilicarum , quae in 'vrbe sunt ,
et non haoent Presbyternm , ipse custcdit . De candetis autem , et cereoUs
quotidianis quidquid superest in Basilicis , Basilicarius per singuios menses
huic deportat . Ex quibus Thesaurarius dat quartam Basilicario . Tres reli-
quas partes diuident aequaliter sibi cum Primicerio , et Presbytero , qui Aiis-
sam ceiebrat in eadem Basiiica . Ad Oeconomum pertinet separatio ( forte
legendum reparatio ) Basiiicarum , atque constructio , actiones Ecciesiae in
iudiciis , Z'ei in proferendo , z-ei in respondendo , tributi quoque acceptio ,
et rationes eorum , quae inferuntur . Cura st agrorum , et cuiturae -vinea-

C A P V T XXXII. 2IJ

7um , catissae possesslorium , et serultlallum stipendla Clericorum , fldua-
Yum , et dsuotarum pauperwm : dispensath lestiinentl , et 'victus domestico-
riim Clericoru»! , seruitialium quoc^ue , et artijicum , quae omnia cum iusui ^
et arbitrio sui Episcopi ab eo implentur . Haec sunt , quae vel a rnaiori-
bus per officiorurn ordines distriuuta sunt-, 'Vel consuetudine Ecclesiarum in
l-numque-mque seruata , nec aliquid ex his nostri iudicii deputcs , nisi quod
aut ratio docuit, aut vetustatis antiquitas sanxit . Fatrem auteni Monaste-
rii , '■jnde innotiiistis , illuwi praeferri oportet , quem sancta "vita , et prooi-
tas ynorum commendat ^quique dum suoiectus extitit -yfraus in illo non fuit ,
Huic iuste gratia cumulatur , dicente iJomino : s^ia in pauca fuisti fidelis ,
in muita te constituam .. ^i "vero adbuc sub regimine positus improbe i'i-
xit j et fratrious fraudem facere non pertimuit , bic Fraeiatus licenter , ac
Fibere , maiora , et deteriora committet , durn se in potestate , ac iibertate
aspexerit , De taiibus enim dicit Apostotus : Sed vos iniuriam facitis ^ et tioc
fratrious . An nescitis , quia i.iiqui regnum Dei non possldebunt : Sed no-
bis sujfciat ista dicere tioi : quod Deo dignum existimas, adimpie . Fostbaec
autem precari tuam sanctitatem non desino , i't pro me intercessor apud
Domi'/um existas : i't quia meo vitio lapsus sum , per te remissionem conse-
quar peccatorum . Sic ex Breiiliano Codice descripta integra epistola , de-
Jiberan !u:n est , an eadem iiire optimo Isidoro Hispalensi tributa fuerit .
Fuit quidem , non ignoro , Ludifredus metropoiitico iure Isieloro Hispa-
lensi subiectus , qui anno iam 655. Gordubensem Episcoputum habuisse
probatur, quod eodem anno subscripserit Concilio Toletano IV., nominc
tamen Leodj^ici apud Labbeu.n , et anno 658. Concilio Toletano V'L no-
mine Laufre li apud eundem Labbeum . Sed quocumque nomfne appelle-
tur, vei Lu-iifredi, vel L-aodefici, vel Laufredi, an interrogauerit Isidorum,
vt si.iguia Cierfcorum officia recenser^t , plurimum dubito . Sane vbi inte-
gra epistola consid^retur , quae rescripti instar obtinet , statim argumen-
ta emei gent , ex quibus coniiciatur , eam esse apocrypham , nisi quisquam
dicat,libros de officiis Ecclesiasticis vere Isidori non essc . Cer'um est, Lu-
difr- iu.n eo tempore ad Cordubensem fuisse Episcopatum euectum , quo
IsiJorus iam se.iio confectus erat ; vix enim duobus, aut tribus annis post
adjptu n Lu iifrediEpiscopatum Isidorus obiit , quemadmodum coUigiiur ex
cillatio.ie sub^criptionum Episcopaiium in Conciiiis Hispanicis . Icaque ea
epistoia ab Isi ioro iam sene conscribi potuit , ac propterea eo djmum
tempore, quo iam editi fucrant libri duo de officiis Ecclesiasticis superius
memorati . Quis facile dixerit,poRt integros officiorum editos libros , et qui-
dem ampiioresjde eadem re interrog:,tum fuisse Isidorum a Ludifredo,
quasi iiii ad cruditiopem Ludifredi non sufficcrent r (^^iis facile dixerit ,
respondentem Isidorum de iis officiorum libellis nuiiam fecisse mentio-
nem 5 nec Ludifredum ad illorum lectionni in ca parte fuisse hortatum ?
AJde his, disparem fuisse huius epistolae methodum ab ea , quam serua-
uit Isidorus in libro de cfficiisjita vt in libris de officiis,in quibus cx
pioposito singulos Clcricorum reccnsuit gradus , eos penitus praeterierit ,
quos in cpistola recensuit , et e conucrso in epistola praeterierit omnes
gradus , quos reccnsuit in libris officiorum . Vt enim cxempla tradam.

3x6 ISIDORIANA

iTiiiUa di Corepiscopis tradiintur in libris ofTiciorum , multa de Clcricis
minoribub tonsura initiatis . Vbinam de istis occurrit sermo in epistola
ad Ludifrcdum ? i-n hac autem cpistola omnia ferc spectant potestcitem Ar-
chipresbyterorum , Archidi..conorum , Frimiceriorum , Basilicariorum , et si-
milium Personarum . Vbinam de iis mentio fit in libris officiorum .'' Deni-
que magna Codicum varietas , in quibus epistola diiiersa ratione descri-
ptaadparet , fusior hic , illic contractior , suspicionem augere videtur . Ro-
mani Correctores ad Gratianeum canonem nonnulla iam de hac Codicum
varietate adnotarunt ; qui enim versiculi alicubi exhibentm-, alibi desiJeran-
tur,alibi etiam inuerso orJine describuntur . Edidit aliud epistohic exem-
phr Garzias Loaisa apud Labbeum t.7. Venet. cd. p.4.?4. , professus , se illud
.accepisse ex Codks MS. Bihriothecae D. Lauremii ( PbiHppi regis Catbo-
Ifci ad/nirabile opus ) pera/:tiquo dicto Vigilano . Huius exemplaris refe-
ram verba , quae ad Gratianeum canonem , imo et editionem Breulianam ,
si videatur 5 emendandam fiiccrc plurimum possunt . Ibidem ita legitur:
„ Pcrlectis sanctitatis tuae literis gauisus sum, quod optatam salutem tuam
eorum relatu cognoui. De his autem,quae in sequentibus insinuare elo-
quii tui sermo studuit, gratias ago Deo , quod sollicitudinem officii pa-
storalis impendis , qu.diterque Ecclesiastica officia ordinentur , perquiris ?
tt licet omnia prudentiae tuae sint cognita , tamen quia affectu paterno
me consuIis,ex parte,qua valeo, expediam, ct de omnibus Ecclesiae gra-
dibus,quid ad qucmque pertincat , cloquar . Ad Ostiarium namque per-
tinent claucs Hcclesiae , vt claudat , ct aperiat tcniplum Dei , et omnia ,
quae sunt intus , extraque custodiat , fideles recipiat , excommunicatos,
et infideles proiiciat, Ad Acolythum pcrtinct praeparatio luminariorum in
sacrario , ipse cereum portat , ipse suggesta pro fiucharistiae calice prae-
parat . Ad Exorcistam pertinet exorcismos memoriter retinere , manusque
super energumcnos , et catechumenos in exorcizando imponere . Ad Psal-
niistam pertinet officium canendi, dicere benedictiones, laudes, sacrificium,
responsoria, et quidquid pertinet ad canendi peritiam . Ad Lectorem per-
tinet lectiones pronunciarc , et ea , quae Prophetae vaticinarunt , populis
pracdicare. Ad Subdiaconum pcrtinet caliccm , et patenam ad altare Chri-
sti deferre , et Leuitis tradere , eisque ministrare , vrceolum quoque ,
et aquam , manile, et manutergium tenere ; Episcopoque , et Presbytero ,
et Leuitis pro lauandis ante altare manibus aquam praeberc . Ad Diaco-
num pertinet assistere Sacerdotibus , et ministrarc in omnibus , quae agun-
tur in Sacramentis Christi, in Baptismo scilicet, in Chrismatc; in patena,
et calice oblationes inferre,et disponere in altario, componere etiam men-
sam Domini , atque vestire, Crucem ferre, et praedicare Euangelium, et Apo-
stolum. Nam sicut Lectoribus vetus testamentum , ita Diaconis nouum prae-
dicare praeceptum est . Ad ipsum quoque pertinet officium precum , et rc-
citatio nominum ; ipse praemonet r.ures haberi ad Deum : ipse hortatur
orare , ipse clamat , et pacem ipse annunciat . Ad Presbyterum pertinet
Sacramentum Corporis,et Sanguinis Domini in altario Dei conficerc , ora-
tiones dicere^et bcnedicere dona Dei . Ad Episcopuin pertinet Basilicarum
consecratio , vnctio uitaris , et confectio Chrismatis . Ipse praedicta officia,

ct or-

C A P V T XXXir. ii7

et -OrdiBCS ecctesiasticos constituit , ipse sacras virgiiies benedicit , et dum
praecessit vnusquisqae in singulis, ipse tamen est praeordinator in cun-
ctis . Hi sunt ordiaes , et ministeria Clericorum , quae tamen auctoritate
Pontificali in Archidiaconi cura , et Priniicerii, ac Thesaurarii solicitudinc
^iuiduntur . Archidiaconus enim imperat Subdiaconis, et Leuitis, ad quem
ista ministeria pertinent : ordinatio vestiendi altaris a Leuitis , cura incen-
si,et sacrificii deferendi ad altare, cura Subdiaconcrum de subinferendis
ad akare in sacrificio necessariis. Solix:itudo , quis Lcuitarum Apostolum,
ct Euangelium lcgat , quis preces dicat , seu responsorium in Dominicis
dicbus , aut solennitatum . Solicitudo quoque Parochitanorum , et ordi-
natio, et iurgia ad eius pertinent curam ; pro reparandis Dioecesanis B>
siiicis ipse suggerit Sacerdoti , ipse inquirit Parochias cum iussione Epi-
scopi,et ornamenta, vel res Basilicaruni Parochitanarum : gesta libertatum
Ecclesiasticarum Episcopo idem defert , coHectam pecuniam de communio-
ne ipse accipit , et Episcopo defert , et Clericis proprias partes idem dis-
tribuit . Ab Archidiacono nuntiantur Episcopo excessus DiacoiK)rum , ipse
denuntiat Sacerdoti ia sacrario ieiuniorum dies , atque solennitatum , et ab
ipso publice in Ecclesia praedicatur ; quando vero Archidiaconus absensest,
vicem eius Diaconus sequens adimplet . Ad Primicerium pertinent Acoly-
thi, Exorcistae , Psalmistae , atque Lectores , sigmim quoque dandum pro
officio Clericorum , pro vitae honestate , et officium n^.editandi , et pera-
gendi; solicitudo lectiones, benedictiones , psalmum , laudes ,-ofFertarium ,
et responsoria quis Clericorum dicere debeat . Ordo quoque , et modus
psallendi in choro pro solennitate , et tempore . Ordinatio quoque pro lu-
ininaribus deportandis . Siquid etiam neccssarium est pro reparatione Ba-
silicarum , quae sunt in vrbe,ipse denuntiat Sacerdoti , epistolas Episcopi
pro dicbus iciuniorum Parochitnnis per ostiarios ipse dirigit . Clericos ,
quos delinquere cognoscit, istc distringit . Quos vero emendare non vult ,
eorum excessus ad agnitionem Episcopi dcfert , Basiiicanos ipse constituit,
ct matriculas ipse disponit . Quando autem Primiccrius absens est , ea ,
quae praedicta sunt , ille exequitur, qui ei aut loco est proximus, aut eru-
ditione in his expendendis inteatus . Ad Thesaurarium pertinent Basilica-
rii , et Ostiarii , ordinatio incensi praeparandi , cura Chrismae conficicndae)
cura Baptisterii ordinandi , praeparatio luminariorum ia sacrario, pracpa-
ratio sacrificii de his,quac immolanda sunt etc. „ QiiaeJam hinc sequun-
tur de officio Basilicariorum , et Oeconomorum, quae heic non expendo,
quod ea epistolae pars apud Gratiaraum non cxhibeatur . Interea vero col-
Jigere iuuat cx dictis , parum valere posse laudatum Gratiani canonem
ad disciplinam Clericorura stabiliendam , siue quia de epistolae \eritate
non satis constat , siuc quia magna est Codicum dissimilitudo .

De Regula Monachorum .

I J. Quam ad institutionem Monachornm edidit rcgulara Isidorus, viri Ctrr 18 f^.
Ecclesiastici , ipsi etiam Monachi , maximi semper fecerunt . Habctur ilhi qu.l.
inter cetera Sancti Antistilis opera , atque vna cnm ceteris regulis prodiit
Tom. J, E e

2i8 I S I D O R I A N A

cura Lacae Holstenii eisdem fere verbis , scilicet aliqua quidem cum va-

rietate vocularum , quae tamen seatentias non immutant . Exinde depfom-

ptus est canon 1 8. cau.i i. q.j. , quem more suo Gratianus tanquam ge-

neralis ecclesi.:Sticae disciplinae monamentum exhibuit , nonnullis praeter-

ea adiectis , quue aliunde exhausit . In capite 18. Isidorianae regulae ita

legitur de Monacho, a communione ceterorum iMonachorum excluso . Cum

excomwtiHscato neqns orare , neque loqul cuilVoet licebit . Cu/n excommti-

uicato iJuUi pef/itus Z'esci liceat , ne ipsi quidem , qui alimenta 1'ictui prae-

if ? . Addiderunt CoIIcctores, Gratiano antiquiores, verba illa. , Kisi quae ad

eandem excommunicatlonem pertinent . Praeterea Gratianus adiccit ea , quae

subsequuntur in vers. Siquis enim , et quae ad Isidorum minime perti-

nent . Errandi occasionem Gratiano praebuit luo , qui, descriptis Isidori

verbis in parte 14. dscreti cap.^g:. ,ita subdidit in cap. 96. l^nde supra:

Si quis jruter , aut palam , aut ahsconse cum excommunicato fuerit locutus ,

communem statim cum eo excommunicationis contrahet poenam . Verba illa

i'nde supra ita ille intellexit, vt putaret : subicctum fragmentum ad enn-

Corte rrffrr! . dcm Isidorum praeceJentis capitis auctorem rcfcrrctur , quod tamen fal-

sum est ; nam potius erat refercndum ad auctorem capitis 9^., et 94.,ni-

mirum ad Conciiium Moguntinum anni 883., in quo canon Icgitur aduer-

sus raptores ita conccptus : Siquis atitem post hanc sententiam a nobis prO'

latam sciens ctm eis communicauerit , vno eodemque mucrone ctim ipsis sciat

se a nobis esse percussum . Hanc Moguntinorum Patrum sententiam aliis

verbis luo descripserat in laudato capitc 96., atque ita descriptam in suum

codicem CoIIector noster transduxit . Itaque quicumque velit Gratianeum

canonem rccte intcrpretari,primo intelliget, apud Monachos cautum fuisse,

vt ob certa crimina Monachi a ceterorum consortio scpararentur ; dein-

de intelliget , eos , qui raptoribus communicauissent , ex definitione Mo-

guntinorum Patrum simili poena fuisse damnandos • Hanc ipsam definitio-

nem sub nomine octauae Synodi legimus in canone 28. eadem caussa ,

et quaestione ; quamquam in nullo Concilio , quod octauum dicitur, repe-

riatur. Sunt hacc cmblemata Gratiani , qui corruptis vsus codicibus , non

semel sub nomine octauae SynoJi laudauit ea, quae Isidori esse putab.in-

tur , vti animaduertendum mihi fuit in prima parte capit. 56. principioj

et in hac ipsa parte 3. cap. 9.

De Libris Sententiarum , seu de Summo Bono .

16. Libri Isidori , qui Sententiarum dicuntur , appeliantur etiam de
Summo Bono,quia prima operis veiba haec si\nt : Summum Bonum Deus
est etc. Tribus libellis distributum iliud est , pulcherrimum sane , et ad
bene dirigendos humanos affjctus recte accommodatum . Ex cap.6. libri J.
in fine depromptus est canon 3. vlist.6. ibi : Non esse peccatnm , quando no-

Cap. 2. ilht. 6, lentes imaginibus nocturnis illudimur \sed tunc esse peccatum ysi antequam
illudamur , cogitationum ajfectibus praeuenia>nur . Luxuriae quippe imagi'
nes etc. Reliqua cum Gratianeo canoae consonant .

17. In eodom libro 3. cap. ji. kgitur canoa 2. dist.^.jvbi oonnulli

C A P V T XXXII. 219

Isldori Codices pro illis verbis ftec i>: se coniietiit posse damnare iura , Can. z. dist.9.
habent nec in se comtefiit frustrari iura ; in editione autem Breuliana : //«?-
que in se posse damnare inra .

18. Item in lib.j. c.ij. habenrur verba canonis ij. dist.57. , vbi prio-

ra verba ita legenda sunt ex Breuliana editione, Ideo prohi.ijt.rr Christia- Can.ji.dht.^j,

}iis ctc. Qiierebatur ibidem Isidorus de iis,qui Poetarum fabulis delecta-

bantur duplici de caussa, primo , quia 'u\ iis obscaena quaedam menti obii-

cerentur,et legentes inde ad libidinem excitarentur ; secundo, quia Chri-

stiani quidam ita delicium suum coustituebant in illis , vt diuinarum li-

terarum meditationem fastidirent . Ita enim post verba a Gratiano rela-

ta prosequitur Isidorus: „ Quidam plus meditari delectantur gentilium di-

cta propter tumentem, et ornatum sermonem , quam scripturam Sanctam

propter eloquium humile . Sed quid prodest in mundanis doctrinis per- lege projf.vre'

ficere , et inanescere in diuinis r Caduca sequi figmenta , et coelestia fa-

stidire mysteria i' Gaucndi sunt igitur tales Jibri, et propter amorem San-

ctarum Scripturarum vitandi „ .

19. Quae Icguntur in can. 10. dist. 45., integra habentur in I.J. c.5 2., Cw.io.f/uf.^j.
vbi plurima de ludicum officiis S. Antistes tradebat . Canon o. dist.81. lcgitur

in fine capitis 10. Iib.2., vbi pro illis verbis , ^«o^/ saepe ibi 'uel cogitatdt , Can. n.dUt.Zi.
•Vel gessit 3 cAiait Breulius : ^/^6^ semper ibi 'vel ccgitatiit ., z'el gessit .

20. In libro 5. cap. 54. aduersus illos ludices orationem conuertit Isi- c„„ ., ^^
dorus, qui muncribus corrumpi se a diuitibus patiuntur, proptereaque pau- ^a. "."
peres opprimunt, ita scribens inter cetera : Diues wHiieribtts cito corrtdut-

fit iudicef/i . Pattper atitem , dum non habet ^ qnod ojferat etc. Sunt haec
verba cum sequentibus relata in can. 72. cau. i i. q. J.

21. Multa tradidit de iurciurando Isidorus in cap. 31. lib. 2. Siquidem Cfls.13.cfla.22.
ibi ita pracfatur : Sicut rnentiri tion potest , qtti non loqtiittir , sic peierare qu. i.

non poterit , qui iurare non appetit . Cauenda est igitur iuratio , nec ea vten- Can.j^,. cau.zz.
dum , nisi in sola necessitate . Non est contra Dei praecspttim iurare , sed 1"- -i-et Can.g.
dum 'vsum iurandi facimus ,periurii crimen incurrimus . Habentur haec ia '""■'-•''"• 5-
can. I 3. cau. 22. qu. i . Deinde post aliqua ita prosequitur : ^acumque arte
^'erborum q-tisque ittret , Deus tamen, qui conscientiae testis est,ita hoc ac-
cipit , sicttt ille , cui iuratur , intelligit . Dupliciter atitem reus fit , qtti et Dei
nomen in 'vanum assumit , et proximtim dolo capit . No» est coaseruandum
Sacramenttim , quo malutn incaitte prornittitur , •velttti si quispiam adulterae
perpetuo cum ea psrmanendi f.Jern polUcsatur . Tolerabiiius est enim non
implere Sacramentum , quam permanere. in stupri fiagitio . Descripsit haex:
verba Gratianus in can. 13. caus. 22. qii.^. , et in can. 9. caus. 22. qu.5;.,
quae sanc siqnis accurate perpendat, statim intelliget, inde euerri illorum
opinionem , qui mcntalibus , vt vocant , restrictionibus mendacia fouerc
non dubitant .

23. In libro 3. cap. Ji. paullo post verba superius relata in can. 2, r

.. , -^ , ' '. ... *~an.zo,C(tu,2t'

dist. 9. leguntur verba canonis 20. cau. 25. qu. 5. , vbi haec, quae sequun- qu. g.
tur, pro Gratianeis erunt subsimienda.: Principes saeculi . . . Ceterum in-
tra Ecclesiam , . . potcstas boc impsrst per discipHfjae terrorcm . . . efvt
venerationem mereatur , virtute potestatis impertiat etc.

E e 2

220 I S I D O R r A N A

Can^i^.cau.^z. 2J. Ad Ifbrum 2. cap. J9. referendus est canon 15:. caii.j2. qit.7. , vbi
7«- ?• IsiJorus indicubat , quandonam homo peccati adhuc lubrico inquinetur,

his verbis : M pl:'.s bolectat mentein delectaiio for;:'icat!0!:h , quaw amor ca-
ststatis , adfJuc iv boxi»e peccatum regnat . Certs si arnpUus delectat pul'
chritudo intiinae castitatis , iam 110» regnat peccatuni , sed regnat iustitia .
IVar,j tion soluni de comttiissa fornicatio-ie petcatum r^gnat in bomiae % scd
si adhuc delectatur ,atque animuni teneat ^procul dubio regnat . Fornicatio
carnis adulterium est , fornicatio aaimae ser^dtus idolorum est . Est autem
et spiritualis fornicatio , secundum quod Dominus ait : §lui vidcrit rnuiicreni
ad concupiscendam eam , iam moechatus est eam in cordc suo . Oninis ira-
»,unda poUutio fornicatio dicitur ^quamuis quisquc diuersa turpitudinis "JO'
luptate prostituatur . Ex delectationc cnini fornicandi varia gignuntur fla-
gitia , quibus regnum Dei clauditur , et homo a Deo separatur . Intcr ccte-
xa septem z-itia fornicatlo maximi est sceteris , quia per carnis immundi-
iiam templum Eei violat , et tollens membra Christi , facit rnembra mers-
tricis , Quae sequuntur apuJ Gratianum in vers. Sunt autem quasdam >
non snnt Isidori, sed potius Origenis ita scribentis i:i homilia 5. in Gene-
sim ad cap. 19. et 20. „ Nonnullae vero mulieres,( neque enim vniuer-
sas pariter notamus ) , sed sunt quaedam, quae sicut animaiia absque vlla
discretione indesinenter libidini seruiunt , quas ego nec mutis pecoribus
comparauerim . Pecora enim et ipsa sciunt , cum conceperint , vltra non
indulgcre maribus copiam sui „ .
Cant). Jepofn. 24. Sub Sman;gdi nomine cxhibetur apud Gratianum can0n9.de poen.
dist.^. dist. 5. SaHC S.naragdus, qui initio noni saeculi apud Monachos floniit ,

commentaria scribens in reguhim Sancti Benedicti, niultas veterum Patrum,
ac praesertim Isidori Hispalensis sententias congessit . Quando vero sea-
tentia illa canonis 9. integra apud Isidorum reperitur, de recentiorc Scri-
ptorc , quem Collectorem potius nominauero , minus solliciti csse debe-
mus . Ait Isidorus in lib. 2. cap. i J. „ llle poenitentiam digne agit , qui
reatum suum satisfactione legitima plangit condemnando scilicet , ac de-
■ flendo , quae gessit , tanto in dcploran Jo profusius , quanto extitit in pec-
cando procliuius . Illc poenitentiam digne agit , qui sic praeterita mala
deplorat,vt futura iterum non committat ; nam qui plangit peccatum ,
et iterum admittit peccatum , qnasi siquis lauet laterem cru.him , queni
quanto magis eJuerit , tanto amplius lutum fecit „ . PJura ex isidoro de-
scripsijquam Gratianus ediJerit, vt palam cxplicarem dupJicem poeniten-
tiae partem iuxca sententiam IsiJori , priorem nimirum , quae praeterita
crimina respicit , poateriorem , quae futuris prospiciat.
€an.ii.iirj>«cn. 2^. Ad cap. J 6. libri 2. exif^endus est canon 11. de poenit. dist.J.,
«'"*• 3- ct his verbis describendus : „ Irrisor est,non poenitens , qui adhuc agit ,

quod poenitet ; nec vi letur Deum poscere subditus , sed subsannare super-
bus . Canis reuersus a t V'omfti>m , est poenitens ad poccatum . Mnlti enim
Jacrymas indesinenter fundunt , et peccare non desinunt . QuosJara acci-
pece lacrymas ad px)enitentiam , et effectura poenitentiae non habere con-
stat 5 qiiia inconstantia mcntis nunc recordutione peccati lacrymas fun-
dunt j nunc vcro reuiuisceute vsu , ea, quac fleiicrant , iteraudo cominittuat.

C A P V T XXXII. 321

Qui et praeterita viilt plangere , et actionibus saecularibus incubare, iste
mundationem non habet : quoniam adhuc agit , quae poenitenJo deflere
possit . Isaias peccatoribus dieit : Lauamini , mundi estote : lauatur itaqui,
et mundus est,qui ct praeterita p!angit,ct flcnda iterum non ad;nittit .
Lauatur itaquCjet non est mundus, qui pl.tngit, quae gessit, nec deserit,
et post lacrvmas ea , quae fieuerat , repetit „ .

26. Simul iungendi sunt can.24. de cons. dist.2. , et can.i i ^. de cons. Can.24.'!e eout,
dist. 4. ; vterque e.iim depro ntus est ex cap. 22. Iib.i.,vbi IsiJorus aQQ-dht.2. et Car,.
bat de Baptismo , et Eucharistica communione, imo verba,quae leguntur i'5- ^^' '""''
in fine canonis 115'., cadeii sunt cum iis , quae descripta fucrunt in cano- ''*■"'■• ■<•

ne 24. Reforam heic integrum IsiJori monumentum . Ait ipse : „ Qui In
maternis vteris sunt , i !eo cum matre bantizari non possunt , quta qai
natus adhuc secundum AJam nor> est , renasci secundum ChristiKn noa
potest . Ncque enim dici regeneratio in eo poterit jquem generatio nou
praecesbit . Qui intra Ecclesfam non ex dignitate Ecclesiae viutint , sed fi-
dem , qu;im verbo tenent, operibus destruunt,de ipsis legitur : Multiplica-
ti sunt super numerum , vt subaudias , in regno praedestinatorum . Qai
scelerate viuunt in Ecclesia , et communicare non desinunt, putantes,sj
taii communionc mundari, discant, nihil ad emundationem proficere sibi ,
dicente Propheta: QuiJ est, quod dilectus meus in domo mea fecit scele-
ra multa." NumquiJ carnes sanctae auferent a tc malitias tuas .' Et Apo-
stolus : Probet , inquit , se homo, et sic de pane illo eJat, et de calico
bibat _;,, .

De Libih Etymologiarrim .

27. Omnigenae eru Jitionis virum fuisse hiJorum vel soli Etymologiarumy
qui et Originum dicuntur , libri 20. demonstrare flicile possunf; siqui-
dem ia iilis per omnes scientias a ieo late Sanctus Vir expatiatus est , vt
si.igularum matcries , et res vniucrsas paucis perstrinxerit , praecipuc no-
tans vocabulorum , quibus disciplinarum Gultores vtuntur , significationes,
ct discrimina . Atque vtinam libros illos perfecisset IsiJorus ; tirm enini
mirari vehementer debercmus magnam elegantiam cum eximia doctrina con-
iuiictam . Nouerat Braulio C.esaraugustanus Episcopus, Isidorum eo genc-
re h:boris djfatigari, quo rcrum omnium^et vocabulorum origines, uc vi-
res iauestig;irct ; quaraobrem nihil impensius ab co expostulauit , quam vt
libelli iiJem quara citissime bono publico cderentur. Re nondum omnino-
absoluta, morem gessit Sanctus Hispalensis Vir amico suo Braulioni, ad quem
pioptcrea libellos misit vtut aJhuc informes , minirrieque perfectos . Hos
vt accepit Cacsaraugustanus Episcopus , \i\ ccrtum orJinem redcgit , atquo
sub isiJori nomine emilgauit . I 1 testatur ipse Braulia in cpistola ad Isi~
dorum ita scribens : Septhunw ^ nhi fallor ., annttm temfora girtVit^ ex qno
tne raeniifii libroi a te coiiditos originuw postulasse , et vario dJuers-ocfue nio-
do prassentem ^-os me jrustratim esse , et absenti nihil inde vos rescripiisse ,
sjd subtiii dilatione modo necdum esse perfectos , modo necduta scriptos , >no-
do Meas literjs intercidisse , aliaofie multa oppoueates ad banc 'vs^ijie dier,i,
^ecuenmus j et si/ie petitlo:i':i efficta ifiaiitHNUs . Ob hoc et ego vertaffi pr.i>

222 I S I D O R I A N A

ces i'i querelam , i't quod suppHcatione tiequlul , i<el cahn/iHla lacesisndo va-
leam adipisci etc. His ita rescripsit Isidorus : Codicem Ety>/!ologiarum cu?fi
aliis codicibus de iti»ere .trarismisi , et licet iueme/idatum prae inualitudine ,
tat/ien tibi tnodo ad ■eMendaudtm statueram offl-rre , si ad destinatun: Cou-
cilii locum i-enissem. Itaque etsi librorum auctor sit Isijorus , liberum ta-
men Braulioni fuit eosLk-m digerere , atque emendare , quod nondum su-
prema manus imposita illis esset . En paucis adumbratam libellorum par-
titionem . Agitur in primo de Grammatica , in secundo de Rethorica , ct Dia-
lcctica, in tertio de Arithmetica , Geometria , Musica , et Astronomia , in
quarto dc Medicina , in quinto de Legibus,et Temporibus , in sexto de
Libris, et Officiis Ecclesiasticis , in septimo de Deo,Ange]is, et fidelium
OrJinibus, in octauo dc Ecclesia,et variis Scctis , in ;iono de Linguis ,
et Societatibus , in dccimo dc Literis,et earum Alphabcto , in vndecimo
de Homine , et Porteatis , in duodecimo de Animalibus , in decimo tertio
de Mundo , et partibus, in decimo quarto de Terra,et partibus, in deci-
mo quinto de Aedificiis , et Agris,in decimo sexto de Lapidibus , et Me-
tallis, in dccimo scptimo de Rebus rusticis , in decimo octauo de Bello ,
et Ludisj in decimo nono de Nauibus , Aedificiis, et Vestibus , denique in
vigesimo dc Penu , Instrumcntis rusticis, et domesticis.

28. Non meliora suae coUectionis auspicia capere potuit Gratianus ,

quam exordiendo a gencralibus legum principiis , quae Isidorus iecit in li-

bro j. Originum, in quo diximus materiem lcgum tuisse tractatam . Hinc

C(Tn. T. pf seq. ad hunc librum referendi sunt canon i. et sequentes tota dist. i.can. i.

totn dhunct. i. et sequcntcs tota dist. 2. canon 3. et 4. dist. 5. canon r. et 2. dist. 4. ca-

Cnn. I. et seq. j^p„ i . ct 2. dist. 7. Eaui rcm ordinate explicaturus Isidorus in cap. i. ex-

tota ihstmct.2. ^q^-^^\^ legum vniucrsurum originem , breuiter tradens, quinam fuerint spe-

«0.3.«-« 4. ,«■. (-j.^f,jiJQj.^,5 leguin auctorcs. Hinc ait in c. \. Moyses ge/.'ti Hebraicae pri-

J;-, a r' ',' mus omnitm diuinas leres sacris literis expticauit etc. Hic est canon i.

etz.Jist.T. dist. 7., vbi pro verbis illis : Lycurgus primus Lacedaemoniis iura ex /ipol-

linis auctoritate conjinxit , legendum est iuxta vulgatos Isidori codices :

Lycurgus primus Lacedaemonis iura Isgum ex Apollinis auctoritate coti-

(^riaHus loglt , jhixit , Statim post canonem i. nectendus est canon 2. eadcm dist.7., cii-

vt Gratianus • j^g ycrba paullo aliter in vulgatis Isidori codicibus exhibentur : Fuerunt

autetn hi Appius Claudius , Genutius , l^^eterius , lulius , Manilius , Sulpi-

tius i Sextius i Cttratius, Romelius ^Poithurnius .... incuria exoleueru.ut ,

quarum etc. Notandum hoc in loco est , altum seruari silentium apud Isi-

dorum de compilaiione legum, facta auctoritate Iustiniani,qHamquam me-

minerit Theodosiani codicis . Quod argumentum est grauissimum , vnde

deducitur , apud Hispanos tunc tcmporis ignotos fuisse lustiniani codices,

quod imperio lustiniani , aut subsequentium Imperatorum subiecti non

fuissent . Prosequitur Isidorus in cap. 2. Omnes autem leges aut diuinae

sunt , aut humanae . Diuinae nattira : humanae moribus constant : ideoque-

hae discrepani , quoniam aliae aliis gentibus ptacent . Fas lex diuina est v

ius lex humana : transire per agrum alienum fas est , ius non est . Hic est

«anon i. distinct. i. Forte cuiquam negotium facesset , quod ibidem dici-

tur , leges diuinas natura constare y quasi nullum discrimea iiitcr natura'

C A P V T XXXII. 223

les , ac diuinas leges Isidorus agnouerit . Ego vero quamquam dicere pos-
sem 5 Isidorum de legum auctore , origine , et caussa locutum fuisse , in qua
genere diuinae leges a naturalibus minime discrcpant , quum idem sit et na-
turalium,et diuinarum omnium legum .luctor, nihilominus puto,senten-
tiam Isidori refercndam esse adlegumvim, ac firmitatem, secundum quam
■diuinae iure dicuntur natura constare , quemadmodum moribus humanae;
et cum natura iuxta philosophorum effata perpetua caussa sit , eam ob rem
perpetuum ius diuinum est,siue tale, quod vbique ]ocorum,quod quan-
documque temporum obtineat ; viceuersa humanae leges , quod moribus in.
nitantur hominum , pro varietate morum , variae esse poterunt . Neque di-
cas , diuinas aliquot veteris Testamenti leges Euangelio fuisse antiquatas .
Siquidem non est inuerosimile , Isidorum tantum de diuinis , quae sane
perpetuae sunt, Euangelii legibus iastituisse seraionem ; nisi dicere malis,
etiam ipsas leges omnes veteris Testamenti adhuc in eo sensu perpetuas
posse dici , vel quod nonnisi statuto diuinitus temporeantfquari potuerint,
vel quod eaedem si non in specie , saltem in genere , perseuerauerint :
nimirum ccremonialia praecepta seu vetera , seu noua ad Christum refe-
runtur vniuersa ; et quae Christum venturum praefigurabant ante Christi
aduentum , formam quidem eo veniente mutarunt , non genus , quod aliis
successerint alia , quae ad Christum pariter referrentur non quidem ven-
turum , sed natum, passum , g]oriosum,et ad dexteram Dei sedentem . In
cap. 5. Jeguntur canones 2. 3. 4. et J. dist. i. his verbis : „ lus generale
nomen est , Icx autem iuris est species . lus autem dictum , quia iustum est ;
omne autem rus legibus , et moribus constat . Lex est constitutio scripta.
Mos est vetustate probata consuetudo , siue lex non scripta . Nam lex a le-
gendo vocata est , quia scripta est . Mos autem longa consuetudo est de
moribus tracta tantum .Consuetudo autem est ius quoddam moribus in-
stitutum , quod pro lege suscipitur, cum deficit lex, nec differt ,scriptura>
an ratione consistat , quando et legem ratio commendat . Porro si ratione
lex constat, lex erit omne iam , quod ratione constiterit, dumtaxat quod
religioni congruat , quod disciplinae conueniat , quod saluti proficiat ; vo-
cata autem consuetudo , quia in communi cst vsu „ . In capite 4. 5. et 6.
traditur vulgaris diuisio iuris in naturale , gentium , et ciuile , his verbis :
In cap. 4. „ lus naturale est, aut ciuile, aut gentium . lus naturale est com-
mune omnium nationum , eo quoJ vbique instinctu naturae , non eonsti-
tutione aliqua habeatur ; vt viri , et feminae coniunctio , liberorum suc-
cessio , et cducatio „ ( Correctores Romani adnotant in quibusJam ms.
codicibus legi susceptio . Vtraque lectiooptima videtur, dummodo successio-
nisnomine non hereditariam intelligas, sed personalem jqua scilicet Filius
Patri natura succcdit vi generationis ) „ cxjmmunis omnium possessio ,
et omnium vna libertas , acquisitio eorum, quae coelo , terra, marique ca-
piuntur . Item depositae rei , vel commenJatae pecuniae restitutio, violen-
tiae per vim repulsio . Nam hoc , aut siquid huic simile est , nunquam
iniustum , sed naturale , aequumque habetur „ In c. !,.„ lus civile est , quod
quisque populus , vel ciuitas sibi proprium humana , diuinaquc caussa con-
stituitj, bi c. 6.,, lus gentium est sedium occupatio , aedificatio j munitio ,

£24 I S I D O R I A N A

bella , captiuitates , seruitutes , postliminia , focdcra pacis , induclae , lega-
torutn non violandorum religio, connubia inter alienigeiias prohibita : et in-
de ius gentium , quod eo iure omnes fere gentos vtuntur „ . Ad haec exi-
gcndi sunt canones 6. 7. 8. et 5. dist. i. Non hic constitit Isidorus , qui
vlterius expendit, quid sit ius militare, quid ius publicum , quid ius sin-
gulare Qiiiritium . Hinc ait in cap. 7. , ad quod exigendus erit canon 10.
dist. I. „ lus militare est belli inferendi solennitas , foederis faciendi ne-
xuSjSigno dato congressio in hostem , vcl commissio. Item signo dato re-
ccptio : item flagitii miiitaris disciplina, si locus deseratur : item stipendio-
rum modus , dignitatum gradus , praemiorum honor , veluti cum corona ,
vel torques donatur . Item praedae decisio , et pro personarum qualitati-
busj et laboribus insta diuisio , ac Principis portio „ . /;/ c. 8. ffuod jdem
est cum can.M. dfU.i. ,,las publicum est in Sucris, et Sacerdotibus , et in
•Magistratibus ,j • /// c.9. q:tod :dem est cum can.iz. dist.i. „ lus (^iiritum
est proprie Romanorum, quod nulli tenent, nisi Quirites,id est, Romani,
tanquam de legitiaiis hereditatibus , ds cretiunibus, de tutelis, de vsuca*
pione, quae iura apud nullum alium populum reperiuntur , seJ propria sunt
Romanorum , ct in eisdem solis constituta . Constat autem Qiiiritum jus„
( hacc vcrba eadem sunt cum Gratiancis , vbi Coilector «xorditur dist. 2. )
., ex legibus , et Plebiscitis , Conscitutionibus Frincipum , et edictis, siue
i^rudentium responsis,, . Post haec explicantur singulae memoratae iuris
Qiiiritium species in cap. lo, n. 12. i^. et i^.^vnde Gratianus excepit ca-
noncs 1. 2. J. 4. et 5. dist. 2. In cap. 10. Lex est co.vsr/tutio populi , qua mo'
iores fJatu srmul cum plebibus aliquid sanxerunt . In cap. 11. Scita sunt y
quas plebs ^ alias plebes ) ttintum constituunt ; etvocata scita , quod ea plebs
fciatyi^el quod sciscitatur , et rogat , i-t /iat . Adnotat hoc in loco loan-
rics Grialus , mendum irrepsisse in vulgares codices Isidcrianos , et l;?gen-
dum potius esse : ^uod ea plebs sciat , i'el quod sciscit , ita , vti rogata fuit ,
vti in aliquibus vctustis codicibus cxhibetur , quod sane magis congruit
priscis plebiscitorum formul-is , quibus non rogabat plebs , sed rogabatur .
In cap. 12. „ Senatusconsultum est , quod tantum Senatares populis con-
sulendo decernunt,, . /;/ c. ig- „ Constitutio, vel Edictum , quod Rex, vel
Imperator constituit , vel edicit „ • /// c. 14. „ Responsa sunt , quae lure-
consulti respondere dicuntur consulentibus ; vndc ct responsu P.aili dicta.
Fuerunt enim quidam prudentes , et arbitri aequitatis , qui institutiones
ciuilis iuris compositas ediderunt, quibas dissidentium lites, contentiones-
que sopirent 5, . Singulares aiias Icges, nimiruni Consulares, Tribunitius,
ct ceteras ab suis auctoribus nuncupatas , item Satyras,ac Rhedias ex-
pcndit Isidorus in cap. 15» 16. et 17. , quorum verba ita kgenda sunt in
can. 6. 7. et 8. dist. 2. ex cap. \$. „ (^aedam etiam leges dicuntur ab iis,
qui condiderunt , vt Consulares , Tribunitiae , luliae , Corneliae . Nam et sub
Octuuiano Caesare suftecti Consules Papius, et Pompeius legem tulerunt,
quae a nominibus eorum appellatur Papia , etPompeia , coutinens primum
praemia pro suscipiendis liberis . Sub eodem quoque Imperatore Falcidius
Tribunus plebis legem fecit,nequis plus in extrancis testamento legaret,
qiiam vt quarta pars superesset heredibus . tx cuius nomine lex Fakidia

nuncu-

C A P V T XXXII. Z2S

minCupata est . Aquilius quoque legem condidit , quae hactenus Aquilia vo-
Cdtm;,. Ex caplt^ i6.,, Satyra vero lex est , quae de pluribus rebus «imul
loquitur, dicta a copia rerum,et quasi a societate ; viide et Satyrani scri-
bere est Poemata varia condere , vt Horatxi , fimeualis , et Persii,,. Ex ca-
phs ly. „ Rhodiae leges Naualium coinmerciorum sunt , ab insula Rhod»
cognomi. )atae, in qua antiquitus mercatorum fuic vsus „. Quae prosequl-
tur Isidorus in cap. i8. et 19. edidit Gratianus in can. 3. et 4. dist. J.
Legitur m cap. 18. „ Priuilegia autem sunt leges priuatorum , quasi pri-
uatae legcs. Nam priuiJegium inde dictum,quoJ in priuato feratur„.£f /'«
capite i9.„Omnis autem lex aut permittit aliquid , vt Vir fortis petat prae-
mium ; aut vetat , vt Sacrarum Virginum nuntias nulli petere liceat ; aut
punit , vt qui caedem fecerit , capite plectatur , aut eaim praemio , aut
poena vita modjratur humana „ . Duobus adhuc capitibus , vigesimo , et vi-
gesim.o primo IsiJorus generalia legum praecepta explicauit , quae recen-
sentur in can. i.et 2. dist. 4. In capite 20. haec habentur : Factae sunt le~
ges , vt earum metu huyuana coerceat::r audacia , tutaque sit inter improboi
in:iocentia , et in ipsis improbis formidato suppUcio , refrasnetur noceadi fa-
cultas . Incap. 21. Erit autem lex honesta , iusta , possii?ilis , secu»du:n na-
turam , secuadum Patriae consuetudinem , loco temporiqus conueniens , nec-
essaria ^ijtilis , rnanifesta quoque ^ ne aliquid per ohscuritatem in captione "^
contineat , nullo priuato comrHodo,ssdpro cornmuni ciiiium 'vtilitate conscripta.

29. Sic tradita gcaerali legum notitia, gradum fccit Sanctus Antistes
ad varias res,in quibus legum disciplina versatur , hereditates nimirum,
contractus, ct criminum coercitionem . Hinc in capite 26. eiusdem libri J.
nuiltas criminum species distinguens, ait inter ceti:va : Stuprum, id est,ra-
ptus , proprie est iilicitus coitus , a corrumpendo dictus , 'Dnde et qui rapts
potitur , stupro fruitur . Haec retulit Gratianus duobus in locis non solum
ab Isidoro , sed et a scmetipso dissimilis , vti vid^re vnusquisque potest

in can. ^S.cau. 27. quaest. 2. , et in can. i.cau. 36. qu. i. Qui his Canoni- Can.48.ir/rK.27,
bus vti veJit, semper prae oculis habere debebit , Isidorum nominis tan- qu. z. ct Crfn.u
tum originem adnotauisse, non naturam scu raptus , seu stupri voJuisse '''"^- S'^- «z"- '•
cxplicare .

30. In sexto Etymologiarum ]ibro,in quo agitur de libris , et ofliciis Can. j. et 2.
Hcclesiasticis, nonnulla traduntur de Canonibus Hcclesiasticorum Concilio- (H^t-z-^^t Can.i.
rum in cap.15., ad quod exigendi sunt canones i. et 2. dist.j., necnoncan.i- '^'"^* 'S-
dist.15. Principio ita legitur : Crz;/0/; aute?n Graece , Latinc regala nuncu-

pat:ir . Regula aute;n dicta y quod recte d:icit^nec allquando aiiorsum tra-
hit . /ilii dixerunt) regulam dictam , vel quod rcgat , •vsl quod normam re-
cte viuendi prasbeat y^jel quia distorturn ■^prauuynque corrigat . Sunt haec
verba can. i., et 2. dist.j. , post quae ita sequitur Isidorus : Caz/cJWv^j a///b»/
gsneralium Conciliorum a temporibus Constantini coeperunt etc. Exhiben.
lur haec in can. i. dist. 15., vbi pro iilis verbis : In "jnum con:csnie'idi . . .
vna Vatrum sententia damnaiiit ... in hoc opere constita co>itinentur . . .
Concilii vero nomsn etc. ita legcndum cst ex Breuliana c litione,: In vntim
co;:uenire . . . vna Patrum sentsntia praedamnauit . . . in hoc opere condita
eontinentur . . . Concilii autem nomen tractum est ex Romano more . Tempo-
Tcm.I. F f

226 > I S I D O R I A N A

re enm i qiio caussae agebatjtitr , conuemsbant omnes In 'vnim^ communlque
intentione tractabant . Vnde et ConcUtum a communl intentiom dictum .
Nam cilia oculorum sunt\vnde et considium , id est,consilium,d. in \. li-
teram transsunte . Costus iiero conuentus est , 'vel congregatio a coeundo ,
id est, conueniendo in i<num.l^nde et conuentus est nuncupatus; sicut a con-
uentu coetus , fel Concilium a societate multorum in vnum .

31. In libro scptimo EtymojOgiariim superiiis ailnotauimus , agi inter
Can.j. dist.il. cetera de variis Ecclesiasticorum virorum ordinibas. Eo pertinet Canon i.
dist. 2 1 . dcpromptus ex cap. i 2. , \ bi pro verbis Gratiani , „ Cleros , et Cle-
ricos hinc appellatos credimus , quia . . . Summus Patrum interpretaba-
tur . . . Archiepiscopus Graeco dicitur vocabulo , quoJ sit Summus Episco-
porum . . . ipsis commissa est . . . Princeps , inJe Archicpiscopus . . .
Episcopatus autem vocabulum inde ductum , quoj ille, qui efficitur Episco-
pus , superintjnJat . . . Graece intendere dicitur . . . antea autem qui
Regjs erant , et Pontifices erant , nain maiorum haec erat consuetudo, vt
Rex esset etiam Sacer los , et Pontifex . . . consecrat enim , ct sacrificat ,
Sacerdotes autem gentilium . . . quo 1 cum propter aestum fcrre non pos-
sent . . . non moJo pro aetate . . . seJ etiam propter honorem ....
iiJem Episcopi . . . nomen dignitatis est, et non aetatis . . . sicut Episco-
pi . . . quoJ solis J,"beri Episcopis . . . mystici S.icramenti ministeria
explebantur . . . et officiis leuitarum • Oblationes enim in templo D.i . . .
ita miserabiliter pronuncient . . . ii lcm etiam et pro ninciatores vocan-
tur , . . . latinc Jiccre poterunt praccentor , et succentor . Praecentor
scilicet,qui , . . . Concntor autem Jicitur, quia consonat , .... n:c
Cantor , nec concentor erit . . . a liurantes, siue increpantes . . . Ostia-
rii ii lem et ianitoies , qui in vcteri testamento . . . vt non ingreieretur
in illuJ immun.lus . . . habmtes iuJicium fi ieles recipiunt , et recipiunt
infiJelcs„.i.'a legendum erit ex Breuliana e^/V/cj^-c:,, C1'm-us, et Clericus hinc
appellatur, quia . . . Summus Patcr interpretatur . . . Archiepiscopus Grae-
ce dicitur Summus Episcoporum . . . ipsis Episcopis commissa est . . .
princeps. Archtcpiscopus . . . Eniscopatus autem voc.ibulum in le dictum,
quoJ ille , qui superefficitur, supcrintendat . . . graece , latine intendere
dicitur . . . antea autem Pontifices et Rcges erant : nam mainrum haec erat
consuetudo , vt Rex esset etiam SacerJos , et Pontifcx ( ad niarginem ad-
notauit Breulius in aliquibus codicibus legi, vcl Pontifex ) . • • consecrat
enim et sanctificat . SaccrJotes gentilium . . . quoJ cum pro aestu ( ad
rnarginem Breulianae editionis legitur : ■dW^'^ per-aestum ) ferre non pos-
sent . . . non pro aetate . . . seJ propter honorem . . . idem Episcopi . . .
nomen dignitatis , hoc est, aetatis . . . sicut et Episcopi . . . quoJ solum
dcberi Episcopis . . . mystici Sacramenti mysteria ( Breulius ad tnargi.
nem alias, ministeria ) explcbantur . . . et officiis Leuitarum , qui in Es<Jra
Nathanei appellantur, i-d est, in humilitate Domino seruientes . Oblationes
cnim in teinplo Dci . . . ita mis^ranter pronuncient . . . liJem etiam
pronunciatores vocantur . . . latine dicere potuernnt praecentor , et suc-
centor . Praecentor, qui . . . concentor autem licitur, qui consonat . . .
nec cantor , nec succeutor crit . . . adiuratorcs , siue increpantes . . . Ostia-

C A P V T XXXII. 227

rii 5 id est, ianitores, qui in Esdra custodes templi dicuntur seruorum SaJo-
monis filii (^notat BreuUus^ferba ista , qui in Esdra etc. vsque ad dictio-
ntm filii non legi in codice MS. ) qui in vcteri Testamento . . . vt non
ingrederetur eum immundus . . . h.ibentes ( »ctat Breulius in margine :
alias, tenentes ) iudicium , fideles recipiunt , respuunt infidcies.

32. In lib. 8» Etymologiaruin , in quo de Ecclesia , et variis sectis agi-Crtrt.39.fflB.s4.
tur,legitur cap.J. Canon 59. cau. 24. qu. 5. , in quo perspicue texiiur gu. 2-
series haereticorum per crJinem temporum digesta . Nonnulla iam Ro-
mani Correctores emenduuerunt : vt vero ad Breulianam editionem Ctnon
exigatur , pro illis Gratiani verbis : „ Quidam autcm haeretici .... ma-
gicae artis perito .... Menandrini .... factum asserunt .... coniugia
commutarentur .... quod odisti facta Nicoh.itarum .... latine Miliena-
rii sunt app.dlati .... Nazaraeus est appellatus .... AppelJitae , quorum
auctor Appelles fuit .... iilum ignem affirmans , dixit et Christum non
in veritate Deum .... Caijani inde sunt appelJati . . . . a filio Adae • . . .
Apcstolici hoc sibi nomcn ideo sumserunt .... qui aliquo ia hoc mundo
vtuntur .... principia asseruit . Marcionistae a Marcione .... creationis,
et bonitatis . Artotyritae .... dicentes a primis hominibus .... et fru-
ctibus ouium • . . . Catiphrygis nomen Prouincia Phrvgia dedit , quia ibi
extiterunt . Auctores eorum Montanus^ Prisca , et Maximilla fuerunt . Hi
aduentus Spiritus Sanctus non in Apostolos .... hic duas naturas ....
ex aliquo fonte manere asseruit .... ex parte recepit . Antropomorphi-
tae .... Hierarchitae ab Hierarcha .... Nouatiani a Nouatiano ....
Cathedram Sucerdotalem .... Apostatas suscipere rebaptizans baptiza-
tos .... per profectum soltun virum iustum .... intelligentiae appel-
lati sunt . Hi enim semiiudaei .... Gallograeciae Syrmii .... Aeriani
ab Aereo .... A:tiani ab Aetio sunt vocati , idemque .... Aetii disci-
pulo .... peccatorum a coelis vsque ad terras diuersa corpora .... eaque
caussa fi.ctum esse mundum . Noetiani .... qui dicebant Christum ....
quiu Patrem passum dicunt .... quod ait Dominus : Ego,etPater ....
Antidicomartiae .... viro suo fuisse commixtam .... asserunt enim ,
sic esse .... intra vas maius .... Colluthiani a quodam CoIIutho ....
nOn facere mala.... quod scriptum est : Dominus creans mala . Floria-
ni a Floriano .... contra hoc , quod .... Circumcelliones dicuntur ....
quos Scototopicos vocant .... a Lucifero Sardiniac Episcopo orti , qui
Episcopos CatholicQS , qui Constantii persccutione perfidiae Arianorum
consentientes erant, et postea correcti in Catholicam redire delegerunt ...
ab Ecclesiac communione recesscrunt .... nullam nuptarum , et virgi-
num .... de suo ioseph peperisse .... exorti inferiores corporis par-
tes .... atque in nouissimo vtrumque resurgere .... tantummodo ma-
trem asseruit .... nec vnum Christum .... alterum Filium Dci , alte-
rum hominis .... existere in duabus naturis , sed solam in eo diuinam
asseruit naturam .... id est , sine capitc , nullus enim eorum repcritur
auctor .... Agnoitae .... ex quibus Agnoitae .... quia ad peruersi-
tatem .... quae sunt subscripta .... tres asserunt Deos esse .... Sunt
.iliae haereses .... Christi descensione non credunt .... et quaecunquc

Ff 2

22S I S I D O R I A N A

animalia scripturam sanctam intelligit etc. „ ha legendum erh: „

Qiiidam etiam haeretici .... magicae disciplinae perito .... Menandria-
ni .... factum esse asseruit .... coniugia mutarentur .... quia odisti
fiiCta Nicolaitarum .... Jatinc Milliastae sunt appellati .... Nazarenus
est appellatus .... Apellitae , quoriim Apelles Princeps fuit .... illum
igneum affirmans . Appeliitae, quorum auctor Appelles, qui dixit Christum
non Deum veritate .... Cainiani proindc sic appellati . . . . a filio Adam ....
A|>ostolici hoc sibi nomen iJeo praesumscrunt .... qui aliqiiid in hoc
mundo vtuntur .... principia asserunt . Martionistae a Martione ....
Creatoris, ct bonitatis . Artoteritac .... dicentcs primis hominibus ....
et a fructibus ouium .... Cataphrygiis nomen Prouinciae Cataphrygia
( adtiotat ad niafglnem BreuVius : alias , Frigia ) dedit , quia^ ibi extiterunt
auctores eorum Montanus, et Prisca , et Maximilla . Hi aduentum Spiritus
Sancti non in Apostolis . . . . Hic Manes duas naturas.... ex aliquo fonte
manare asseruit .... ex partc rccipit . Anomiani , id est, latine sine lege

dicuntur • Antropomorphitae Hcraclitae ab Heraciio .... Nouatiani

a Nouato .... CatheJram Pontificalem .... Apostatas recipere , et re-
baptizans baptizatos .... per Prophetam (^adnotat ad }»arginem Breulius '.
alias, prophetata, alias, profoctum , quae lectio verior est ) solum verum
iustum .... intclligentiae compellati sunt. Hi semi-Iudaei .... Gallograe-
ciae Sirmiae .... Aetiani ab Aetio .... Aetiani ab knio quodam sunt vo-
cati , iiJemque .... Actii discipulo .... peccatorum de coelis vsque
ad terras lapsas , diuersa corpora .... eaque caussa niundum factum fuisse .
Noetani . . . . qui diccbat Christum .... quia Patrem passum aiunt ....
quod ait Domirfus dicens : Ego, et Pater .... Antidicomaritae .... viro
suo commixtam .... asserunt enim esse .... inter vas maius .... Colliir-
thiani a quodam Colliutho .... non facere malum .... quod scriptum est :
Ego Dominus creans mala . Floriani a Florino .... contra id , quod ....
Circumcclliones dicti .... quos Cotopitas vocant .... a Lucifero Sirmiae
Episcopo , qui contra Episcopos Catholicos , qui Constantii persecutione
( notat Breulins , alibi legi : qui Constantio persequente) perfiJiae Ariano-
rum consentientes erant , et postea correcti rcdire in Catholicam delege-
runt .... a' communiorie recesscrunt .... nullam nuptiarum , et virgi-
num .... de viro loseph peperissc .... exorti , qui inferiorcs corporis
partes .... atque in nouissimo die vtrumque resurgerc .... tantummodo
asscTuit genitricem .... neque vnu n Christum .... alterum filium Dei ,
ct alterum hominis .... existere de duabus naturis , sed solam in eo
csseruit diuinam naturam esse .... id est , sinc capite , quem sequuntur
haeretici : nullus enim eorum reperitur auctor .... Gnoitae .... quia per-
uersitate .... quae sunt scripta .... tres adstruunt Deos esse .... sunt
etaliae haereses .... Christi descensionem non credunt .... et in quae-
cumque animalia .... Scripturam Sacram inteiligit etc. „
Cdfl.f. tdu.26. II- In capite 9. eiusdem libri varias Magorum species Isidorus enume-
qu. !• rat , atque intcr cetera ita scribit : Scrtilegi sunt , Cfui sub noniine fictae

religionis per (^uasdam , quas Sanctorum sorres vocant , diuinationis scien-
tiam pifitentur , aut quarumcumque scripturarw/n inspectione futura pro^
v/ittuKt . Uic est Canon ]. cau. 26. qu.i»

C A P V T XXXIi; 229

34. De linguis , et societatibas , vt dixi.nus , agitur in libro 9. Etymo- Can.i. cau. 2?.
logiarum ; in postremis autem capitibus de necessitudine coniugum, et con- 'i"-2.
sanguineorun . Eo pertinet, ni.nirum aJ capat 3., Canon 6. cau.zy. qu.2.,

vbi ita scribit Isiloras : „ Coiiuges appelhti propter iugu-n, quoJ inpo-
nitur matrimonio coniungendis . lugo enim nubentes subiici solent , propter
futuram concordiam , ne separeutur • Coniuges autem vcrius appellantur
a prima desponsationis fide, quamuis adhuc inter eos ignoretur coniugalis
concubitus, sicut Maria loseph coniux vocatur , inter quos nec fuerat,
ncc futura erat carnis vlla commixtio „ .

Ad caput 5. eiusd^m libri referendus est Canon ij. cau.52. qu.4» , CiTn.15. cau-ja.
vbi Isidorus ita scribit : Itsm liberi dicti , quia ev: libero sufit niatrimonio qu. ^.
orti . Nam filii sx libsro , et ancilla seriiitis coftditioftis sunt ; semper sfiim
qui nascitur , deteriorem parentis statum suiuit . Naturales autern dicuntiir
i/igenuarum concubinaruin filii , quos sola natura genuit , uon bonestas
coniugii . Et paullo infra, postquam de spuriis egerit , quibus certa mater forte egtrat ^
est , pater incertus , ait : Vnde et ii , qui non sunt de legitimo matrimonio ,
matrem potius , quam patrem sequuntur .

35. Quae sub Isidori nomine leguntur in Can. j. cau. J^. qu. 4. , non Ctin.t. fim.35»
in omnibus Isidori codicibus exhibentnr , quemadmodum testificatus est 5«. 4-
Breulius ad calcem capitis 6. lib.p. , ea adiiciens, quod /> quibusdam exsm-

plaribus , vt ipse ait , haberentur . Ibidem autem pro Gratiani verbis :

Consanguinitas .... ad sextum generationis gradum legitur : Haec consan-

guinitas ad sextum generis gradum . Ego facile puto cum Romanis Corre-

ctoribus , adiecta fuisse ex Sancti Augustini monumentis, nimirum ex lib.i-^:.

deCiuitate Dei cap. 16. , vbi ita legitur : Fuit autem antiquis Patribus reli-

giosas curae , ne ipsa propinquitas se paullatitn propaginum ordinibus diri-

mens , longius abiret , et propinquitas esse desisteret , eam nondum longe po-

sitara rursus matrimonii innculo colligare , et quodammodo rsuocare fu-

gisntem . Ceterum quae subduntur de gra libus cognationum intra sextum

gradum coercendis exemplo sex munii aetatum, Eruditis Viris minime pla- Confi^ notas ^

cent , cum exemplun iilud vetustis Ecchsiae Patribus nullibi probatum

fuisse reperiatur , vnde ait V;inespen in breui Commentario in Gratianum

ad eundem Canonem : De hac restrictioas vsque ad sextttm gradum alibi

we Isgisse non memini , multo minus rationem adductam ab vih proba-

tam scio .

36. Debello, et ludis egisse Isidorum in lib. 18. Etymologiarum , supe- c«n.i. cau.23^
rius animaJuertimus . Eo spictat Canon i. cau. 25. qu.2. Nimirun in ca- qu. 2.

pite 1. postquam traJidit Saictus .Antistes , a Nino Assyriorum Rege belhi
orijrinem habuisse , ita prosequrtur : ^uatuor autem sttnt genera beUorum^
id est ,iustum , iniustum , ciuile , et plusquam ciuile • lustum bsllum est ,
quod ex prasdicto geritur de rebus repetitis , aut propulsandorum hostium
eaussa . Iniustum bellum est , quod de furore , non de legitima ratione ini-
tur . Et post pauca : Nullum bellum iustum habttur , nisi dennnciatum ,
nisi indictum , nisi de repetitis rebus . Quae subiiciuntur apud Gralianum
in vers. ludsx , non videntur proposito eiusdem Gratiani accommodata ;
liabentur autcm in capite 15. eiusdem libri , vbi Isidorus nonnulla tradidit

tSo I S I D 0 R I A N A

de fori contentionibus , et postquain dociiic , sex personas iiidicium consti.
tuere , iudicein, accusatorem , reum , et tres testes , ait : Iude>: dictm y
quast h:s dicens popuio , siue quod iure disceptet . Itire autem disceptars
est iy.ste iudicare . Non est autern iudex , si uon est in eo iustitia •

De Libris Synonyniortm .

37. Libri duo , qui sub nomine Isidori Hispalensis appellantur St/nony'

ma , alias ctiam et verius dicuntur Suliloquia . In iis inducitur homo variis

prcssus, et fractus-aL-rumnis conquercns , et fere in desperationem addu-

ctus, qucm ratio proposita Dei clementia consolatur . Asceticum sane opus,

quod humanam mentem ad rerum diuinarum contemplationem pene im-

pellit , tanquam ad eam , in qua vera felicitas sita est . Breulius huic operi

cpistolam adiecit Isidori , librum ad Braulionem dirigentis sub hac inscri-

ptione : In nomine Dornini , in Cbristo charissimo et di/ectissimo fratri

Braulioni Archidiacono Isidorus , et \\-\ ipsa epistola ita inducitur scribens:

Mittinius i-obis Synonymorum Hbellujn , non quod alicuius "jtilitatis slt ,

sed quia eum lolueris , Synonymorum Jibrum vulgo dictum putant , quia

multa verba ibidem in vnam coeunt significiitioncm . Ego sane vix mihi

AVrTBjrtfffArtfr persuadere possum , germanum csse Isidori Hispalensis foetum , quamquam

Bcrariii cjiinio . iii co multa vtilia contineantur . Siquidem obseruo in primis, in epistola

Braulionem non Episcopum , sed Archidiaconum nominari ; vna etiam ap-

pellari fratrem , quando Episcopi Coepiscopos suos fratres appellare sole-

bant . Deinde in eadem epistola inducitur Isidorus expectans a Braulione

decadem Sancti Augustini , subdcns : 1 osco , "jt quoque modo me cogni-

tum ei facias ; quae verba ad viuentem adhuc hominem , quam ad diu

vita ftinctum commodius referuntur . Addo his , proferri sub eiusdem

Isidori nomine duos alios libros , quorum prior inscribitur de contemptu

mundi , posterior de norma "jiuendi : ia omnibus autem CLdem fere ver

ba , nedum eaedem sententiae passim repetuntur , vt inuerosimile admo-

dum sit , Sanctum Virum plurics eandem rem fuisse persccutum . Qiiae

ratio si plurimum potuit apud eruditos viros , vt nonnuHi ex ipsis apo-

cryphos esse put.irent iibros de contemptu mundi , et de norma viuen.li,

nescio , cur non possit etiam quenquam inducere , vt spurium Jibrum vSy-

nony;norum , seu SoIiJoquiorum esse arbitretur . Sic pauca de operis au-

ctoritate praefatus , ad Gratianeos Ganones exinde depromtos accedo , qui

omncs ad librum 2. referendi sunt , vno demto Canone 12. de poen.

^ , dist.^. * Qui sanc apud Gratianum perperam Aueustino tribuitur . Legitur

^.^^ ille in finc Iibri i., vbi completo Dialogo inter hommem , et rationem ,

tandem ita concludit ratio : „ Deplorato delicta , ne rursus facias , quod

iterum plangas , ne culpam , pro qiia veniam postulas , iterare praesumas :

inanis est poenitentia , quam frequens culpa coinquinat . ^^dnus iteratum

tardius sanatur , frequens peccans , et lugens veniam vix meretur . Nihil

prosunt lainenta, si replicantur peccata, nihil valet veniam malis poscere,

et mala denuo iterare . Persiste ergo in confessione , esto in poenitentia

fif miter confirmatus . Vitam bonam , quam coepisti , tenere non deseras ;

N

C A P V T XXXII. 231

propositum bonae vitae conserua iugiter . Beatus eris , si permanseris ,
beatus , si perseueraueris . Salus perseuerantibns promittitur , praemium
perseuerantibus datur . Beati , qui custodiunt iudicium , et faciunt iusti-
tiam in omni tempore . Non est beatus , qui bonum facit , sed qui
incessanter facit . Qui enim perseuerauerit vsque in finem , hic saluus
erit „ .

38. In capite 16. Iib.2. legitur Canon i. dist.ii.,in quo dsplorabst Can.i.dist. tt.
auctor humanos actus ex longa pcccandi consuetudine deprauatos, in eam
rem regulam tradens his verbis : Alulta suMt coijsuetudine 'vitiata , multa
frauo "jsu praesuMta ; mnlta contra pudicos morss illicite 'vstirpata • Adime
coKsuetudinem ; serua legem . Cedat consuetudo auctoritati , prauum 'usurn
lex f et ratio 'vincat . Liquet ex his ita descriptis, non de qutcumque con-
suetudiae ibidem sermonem institui , sed de ea , qua quis aduersus pu-
blicas leges priuatim se gerat . Vt paucis dicam , eam consuetudinem
in mala improbatam voluit , cui contrarium vsum in bona procliuem red-
dentem hominem laudauit in c?.p. 12. ita scribens . „ Saepe natura mo-
ribus immutatur , saepe natura consuetudine superatur . Assiduicas enim
mores fc;cit , iugis vsus in naturam se vertit . Omnia vsui cedunt , vsui
omnia parent , res ipsa se agit , vt vsus erit . Quod cum difficultate coe-
peris, per vsum cum voluntate perficies. „

In capite 10. eiusdem libri principio legiturCanon 16. caH.22. qu-2. Cnn.j6.et1u.22.
ibi : Omne quoque genus mende,cii summopere fuge y nec casu , nec studio qii-2.,etCaii.^.
loquaris falsum . Nec per testes mentiri studeas , nec qualibet fallacia <:^^-'-' (Z"-*-
'vitium alicuius dsfendas • Caue meadacium in omftibus , mendacio enim
. fdes tollitur , error inducitur , veritas aboletur • Et in fine eiusdem capi-
tis ita habetur : In tnalis autem promissis rescindatur fides , in turpi "voto
muta decrefim ; quod incaute vouisti ,non facias . Impia est promissio y
quod scelere impletur . Hic est Canon <>. cau.22. qu.4.

g9^ In capite i. eiusdem libri exhibetur Canon 8. cau. ^2. qu.<;. his Can.S. cau. 32.
verbis legendus : A'on potest corpus corrumpi ^ nisi prius animus corruptus 5"- 5«
fuerit . Dum anima habetur , statim caro ad peccandum parata est . Ani-
ma enim carnem praecedit in cri-mine , nibilque pcteft caro facere , nisi
fjuod 1'oluerit animus . Munda ergo cogitatione animum , et caro non pec-
cabit ; si enim •volneris "jinci , omnino non poteris .

De epistola ad Massanum Episcopum .

40. Prodiit pene integra apud Gratianum tum in Can. 28. dist. 5fo. , Ctfn.iS-rfiV.go.
tum in Can.i i. cau.55. q.2. Epistola sub nomine Isidori ad quendam Episco- ef Ctin. n.
pum,quem modo Massanum , modo Massionem appellauit . Alii etiam no- '■""•SS- 5«'2«
minaucrunt Masonem , alii Masscnum . Non piget integram hoc in loco de-
scribcre , ad quam propterca commodius Gratianei Canones exigantur . Ita
edita est in editionc Breuliana pag.JJ^. ex codice ms. Bibliothecae Coe-
nobii S. Germani a Pratis : „ Domino vere sancto ( hic est Canon 28. .
dist. c;o. ) meritisque b-^ato fratri Massano Episcopo , Isidorus Episcopns .
Veuicns ud nos famulus vester, vir religiosusNicctius, litcras honorificen-

23'- I S I D O R I A N A

tiae vistrae nobis detulit , in quibus agnitio salutis vestrae niliilominus
perpatuit : maxitne per eum portitoremj cuius lingua epistola viuens erat.
Vniie pro salute vestra gnitiarum iictionibus Deo nostro repensis j in quan-
tum valuit meiliocritas nostra inquisitioni vestrae studuit respondere :
poscentes vestrorum meritorum suffragiis , diuinis nos commendare conspe-
ctibus. Vcrum quoJ scquenter in cpistolis fraternitas tua nobis innotuit,
videlicet , quod in Canone Ancyritano capitulo xix. legitur , post lapsum
corporalcm restaurandum honoris graJum post poenitentium : et alibi
Jegitur , post huiusmodi d.Iictum nequaquam reparandum antiqui ordinis
meritum , hacc diuersitas hoc modo distinguitur . IIIos enim ad pristinos
gradus reJire Canon praecipit , quos poenitcntiae praecessit satisfactio ,
vel condigna peccatorum confessio , At contra hi , qui neque a vitio cor-
repti emen Jantur , atque hoc ipsum carnale delictum , quod admittunt ,
etiam vindicare quadam superstitiosa temeritate nituntur , nec gradum
vtiquc honoris , n.^c gratiam communionis recipiunt . Krgo ita est vtraque
dirimenda sententia , vt necessc sit , illos restaurari in locum honoris ,
qui per poenitentiam reconciliationem meruerunt diuinae pietatis . Hi enim
non immerito consequuntur adcmtae dignitatis statum , qui per emenda-
tionem pocnitentiae rccepisse noscuntur vitae reme lium . Id autcra ne forte
ma"is ambiguum sit , diuinae auctoritatis seutentia confirmetur . Ezechiel
cnim Propheta sub typo praeuaricatricis Hierusalem ostendit , per poeni-
tentiac satisfactionem pristinum restaurari honorem . ConfunJere (inquit)
o luda , et porta ignominiam tuam . Et post paullulum : Et tu,inquit,
ct filiae tuae reuertimini ad antiquitatem vestram . Quod dixit, Confundcrej
ostendit, post pcccati opas dcbere quamqu^ crubescere , et post confcssionem,
pro admissis scclcrious verccundain frontem humi prostiatam dc.iiergere ,
pro eo , quod dignum confusione perpetrauerit opus . DcinJe praecipit,
vt portet ignorniniam dcpositionis suae , lugens cum humilitate . CXiiam
si portauerit , reuocari secundum Prophetam ad priorem statum poterit .
Idem lohannes Euangelista Angclo Ephcsi Ecclesiae inter cetera simile
quiJJam scribit . Me.nor esto. , vndc cccideris , et age poenit?ntiam ,
et prima opera fac . Alioquin veniam tibi,et mouebo candclabrum tuum
de loco eius . In AngeloEccIesiae, Praepositum vtique, idest, Sacerdotem
ostenJit , iuxta Malachiam , qui dicit : Labia Sacerdotis custoJiunt scirn-
tiam , et legem exquirunt de ore eius, quia Angelus Domini cst . Praepo-
situs ergo lapsus in vitium per Euangclistam monetur, vt memor sit ,
vndc c^ciderit , et poenitentiam agat,et prima faciat opera, vt non mo-
ueatur Candelabrum eius . Nam candelabrum Angeli doctrina Sacerdotalis,
vel honor potestatis , quem gestat , intelligitur . luxta quod scriptum est
apud Samuelem in damnationem Hcli . Oculi eius caligauerunt , nec pote-
rat videre lucernam Dei , antcquam cxtinguerctur . Lucerna quippe Dci
fuerat, quando digniiate Sacerdotaii pollcns , iustitiae ckritate fulgebat .
Extinctam Propheta asserit , dum oh scelera filiorum Sacerdotis potcsta-
tem, meritorumque lumen amisit . Candelabrum ergo , siue lucerna Sacer-
dotis ( quae intelliguntur charismata honoris ) tunc penitus iuxta lohan-
nem extinguitur, vel mouetur, quando post delicti ciisum neglecta poeni-

tentia

C A P V T XXX^II. 233

tentia aJmissa Scelera non deficntur. Non enim dlxit , pro eo , quod ce-
ciJisti, commouebo candelabr«m tuum ; sed nisi poenitentiam egeris , mo-
uebo candelabrum tiium . Erga qucmquam Praepositum peccantem si prae-
uenerit poenitentia delicti , vtique sequitur et meriti . Et in Prouerbiis :
Qui abscondit scelera sua, non dirigeiur : qui confessus fuerit , et relique-
rit ea , misericordiam consequitur . Nam et ipsum , ( /jic est can. i r. cau.^^.
qu. 2. ) quod Canonum censura post septem annos remeare poenitentern
in statum pristinum praecipit, non hoc ex clectione proprii arbitrii Pa-
tres , sed potius ex sentcntia diuini iudicii sanxerunt. Nam lcgitur, quod
Maria soror Aaron Prophetissa cum obtrectationis ( mojiet Breullus aliai
legt detractionis ) aduersus Moysem incurrisset delictum , iHico stigma-
te leprae perfusa est, cumque peterct Moyses , vt emendaretur, praccepit
eam Dominus extra castra septem diebus egredi , et post emundationem
rursus eam in castra admitti . Maria ergo soror Aaron caro inteHigitur
Saccrdotalis, quae dum supcrbiae dedita sordidissimae corruptionum con
tagiis maculatur , extra castra septem diebus, id est, extraCoIiegium San-
ctae Ecciesiae septem annis proiicitur , vbi post emundationem vitiorum
]oci, siue pristinae dignitatis recipit meritum . Ecce in quantum valui,
( itermn tn Can. 28. dht. 50. descnpsit Gratianus ) Concilii Ancyritani
antiquam plane , et plenam auctoritate sententiam sacris testimoniis ex--
planaui, ostendens , eum proprio honori posse restaurari , qui per poeni-
tentiae satisfactionem nouerit priora dclicta deflere ; eum vero non posse
restaurari , qui ncc luget , quae gessit , et lugenda sine vllo pudore reli-
gionis , vel timore ludicii Diuini committit . In fine autcm ( vtrohiq.ue ista
Gratianus delineauit^ epistolae huius hoc adiiciendum putaui , vt quoties-
cumquc in gcstis Conciliorum discors sententia inuenitur , iJlius Concilii
teneatur sentcntia , cuius antiquior , aut potior cst auctoritas . Data sub
die II. Kal. Martii anno 111. Regnante Domino nostro Victerico Glorio-
so Rege „ . Inde Rreulius hanc epistolam referendam vult ad annum €09., R<!fcrcn<'.a esv ad
cum in hunc inciderit annus tertius Regni Victerici . Sic ad integram ""«"'^ *°6,
epistolam restitutis Gratiani Canonibus , non sunt omittendae eruditorum
animaduersiones , qui arbitrati sunt , epistolam eandem falso fuissc Isido-
ro tributam , quemadmodum tradidit Natalis Alexander \i\ historia septi-
mi sacculi cap. 4. art. 4. Sanc non desunt ad id demonstrandum grauia
argumenta. Siquidcm in primis multa ibidem inueniuntur inconcinne di-
gesta praeter Isidori morem , et diuinarum literarum cxempla p;.rum rei
propositae accommodata, quemadmodum illud est Mariae, Sacerdotum car-
ncm significantis, vt quemadmodum Maria pcr septem poenitentiae dies
restituta est , ita Sacerdotes post septem pocnitentiae annos resticuantur .
His addi potcst , quod dicitur in fine epistolae de seruandis Conciliorum
Canonibus , quoties alios aliis aduersari contingat . Quamquam enim ea
obsjruatio opportuna fuisset,vbi plurium Conciliorum Canones ojniosi-
ti IsiJoro extitissent , frustra fiebat , vbi vnus Ancyrani Concilii Canon
expendebatur . Quod vcro maximum argumentum est , dcpromitur ex aliis
sententiis Isidori , qui non semel Jocuit , Sacerdotes publico crimine la-
psos in suam dignitatem non posse ordinario iurc reucrti • Ita habct ille
Tonj.I. (J c

234 .1 S I D O R I A N A

in epistola ad Helladium , et ceteros Episcopos cum eo conuenientes de
Episcopo Cordiibensi, in graue crimen misere lapso : Ctim ejfusioue lacry-
marum vestra/n saucthatem deposcimns , vt idem lapsus saiicto coetui vestro
praesetitatus ag>j:to a "jobis coitfessionis eloquio syi/odali seutentia a gradti
Sacerdotii depouatur . Alelius est illi j i'/ temporaliter iudicetur a "vobis y
quam aeteriio damnetur iudicio . Leuior est illi praesentis temporis igno-
niiiiia , quam futura gthennae tormenta . Sciat enim , se amisisse nomen ,
et officium Sacerdotis , qui meritum perdidit sanctitatis . ^apropter iudicii
lestri decreto poenitentiae perpetim flagitia perpetrata lamentatione deplo-
ret , plangat Sacerdotii cultum , quem male z<iuendo perdidit . Lugeat ani-
mae suae statum , quam tanto putredinis coeno coinquinauit . Fortasse por-
riget illi manum quandoque Spiritus Sanctus , vt per d/gnam satisjactio-
nem mereatur peccatorum remissionem . Haac eadim doctrina traditur ab
Isidoro in !ib. 2. de Ecclesiasticis ofliciis cap. ff. Deniquc cum in tota epi-
stola nihil aliud explicctur, quam Ancyranus Canon , quo Sacerdotes pu-
blico graui crimine inquinati de gradu in perpetuum dciiciuntur, non vi-
detur Isidoro digna interpretatio , qua Anciranus Canon intelligatur de
Sacerdotibus illis , qui in peccato perseuerant . Quae enim dc illis ad Sa-
cerdotii muncra non admittondis esse dnbitatio potuisset t Amplius quid-
quam rigor exigcbat Ecclesiasticae discipJinae apud Ancyranos Antistites.

De ceteris Canonibus Isidoro tributis .

Cnn.t.et 4.ver5. 41. Ad Isidori opera exigcndi adhuc supersunt nonnulli Canones San-
lnJorus d.jt. t6. cto Viro apud Gratianum inscripti . li sunt in primis Canon i. et Ca-
non 4. dist. 16. vers. Isidorus ^qui sane quoties inuicem conferantur , opus
diuersorum auctorum esse illico vidobuntur , cum in Canone i. Canones
Apostoli^i tanquam apocryphi rciiciantur , in Canone 4. tanquam venera-
biles propo.iantur . S.-d iamdiu post Romanos Correctores Viri eruditi
numero pluiimi IsiJorum ab Isidoro distinguere sciuerunt , videlicet Hi-
spalensem a Mrrcatore , et Canonem i. Hispalensi , Canonem 4. Merca-
tori tribuere. V^tcrque pracfationem edidit in Canones Conciliorum • Et
quidem Hispalensis Isidori Fraefationem viderunt laudati Correctores Ro-
mani ad se missam ex Bihliotheca Tnlctanae Ecclesiae, in qua memoratum
Canonem i.ljgisse se profitentur . ViJit etiani eandem praefationem pr;.e-
positam Conciliis Hispanicis Anto.iius Augustinus , vti ipse testatur in
iib. I. de emendatione Gratiani Dial. 6. et Dial. 20. , lugens,pro Prnefatio-
iie Hispalcnsis Isidori in editione Coiiciliorum a recentioribus fuisse sub-
stitutam Praefationem Mercatoris . Ceterum Isidorus Hispalensis a Cano-
nibus Apostolicis Canonum Ecclesiasticorum originem nunquam voluit re-
petendam , sed potius a Concilii Nicaeni tempcribus , siue a rebus Eccle-
siae pacatis sub Imperio Const;intini , vti luculentissime probatur exlib. 6.
originum cap. 16. , quol refertur in Can. 1. dist. i^. superius laudato .
Quod spcctat Canonem 4. , is sane legitur in Praefatione Mercatoris, cu-
ius ct qualisjct quanta esse debeat auctoritas, vel fides, nemo ignorat, ea
nimirum , quae debetur insigni , vti ab omnibus nominatur , dcceptori .

C A P V T XXXII. 235

Non opus est , vt hoc in loco eam controuersiam explicem , qua dc Ca-
nonibus Apostolicis disputatur . Fuit iam alibi fusius discussa . Tantum ad-
notabo, C.aionem illum 4. referri anud [uonem in parte 4. Decreti cap. 106. ,
cuius auctor expresse nominatur Isi Jorus Mercator , in quo praeterea pro
verbis i\\i% ^ quofilam plures eis redpiu/^t , qa-.ie descripsit Gratianus , lecri-
tur, quia populares eos redpiuin . Si recipienda sit luonis editio , conclu-
dere oportebit , ne Isidorum quidem Mercatorem credidisse tanquam vere
Apostolicos primos illos,quos proponebat , Canones , sed eos exhibuisse ,
vt vulgari , seu populari , qualiscumque esset , traditio.ii indulgsiei»

42. In Canone i. dist. 29. non verba ipsa Isidori Hispale.isis de5cri-c<7n. i,dist.2o.
pta puto, seJ sententiam , qualis desciibitur in libris, isiJoro ciJem tribu-
tis . Etenim in primis in libro de norma viuendi , ita iegitur : /Wj^icc' ,
quid aptum slt thi , et tempcre , et vjI , quando , qnare , quaMdht jo.ci^.e
debeatur , caussas rerum, st tenipora irnptce , et srigulorum operum discre-
tiones diligeiiter distingue . Item in Jibro de contemtu mundi haec haben-
tur : j^fite factum cogita , ante opus praeweditare diu, qua>/i i'is agerc , diu-
que acquire , diu proba, et sic agi,cu„i diu cogitaueris, tunc fac , quod pro-
baueris . . . suscipie/ida est enim veritas personarum , et quem quoquomO'
do erudias,tracta . Comma-na cmitijus , secretiora Perfcctioribus loquere ,
aperta cunctis, operta paucis artnuncic^ . Quae omnia iisJsm fere verbis Je- -
guntur in libro 2. Synonymorum cap. 16. et sequentibus . Verum cum in-
certa sit auctoricas horum quorumcumque librorum , vti superius attifi,
tuto sententiaeillae,sicut et Gratiaueus Canon,lsidoro adscribi non poterunt.

45. Quod sub Isidori nomine Lgitur in Can. 8. dist. 40. , non solum Can.Z.dht.^:^.
intcr opera IsiJori minime reperitur, sed etiam Ecclesiastico quocumque
viro, nedum isidoro, minus dignum vidctur . Quis enim probare possit
crassas illas similitudines perperam congestas inter viri, et mulieris con-
iunctionem , vnde vnum coniugum corpus efficitur , atque electionem , ac
consecrationem Episcoporum , vnde vnus emergat Episcopatus.' (^^irid prae-
terea ineptius subiici potest , quam dicere , ea omnia vnum corpus effi-
cere,quod cicius corrumpatur, et aJ terram trahatur , nisi legaliter ser-
uetur, nisi iuste viuendo laudetur r Ego puto , auctorem huius fragmenti
stuJuisse imitari formulas isidori Mercatoris, qui ad nauseam vsque in epi-
stolis a sc confictis similitudines illas corporalis , spiritualisque coniugii
passim persequitur, vti exemplum est praccipue in Can. i 1. cau. 7. qu. i»,
ex qua imitatione nomen Isidori irrepere potucrit in laudatum Canoncm 8.
Qiiod si Isidorus Hispalensis aliquando coniugiorum similitudincm ad res
sacras protraxit , elegantius id factum video,vt liquet exlib.z.de officiis
C.19., vbi haec leguntur : '^od autem non %<}ius , et multae, sedvnus,et vna
copulantur , ipsa prima diuinitus facta coniunctio in exemplum est . Nam
cunt Dominus hominem figurasset,eique parem necessariam prospexisset, fnam
de costis eius mutuatus , vnam illi foeminam jinxit , sicque Adam, et Mu-
lier Eua inter se nuptiis iuncti formam hominibus de originis auctoritate,
et prima Dei %'oluntate sanxerunt . Item secundum spiritales nuptias , sicut
•vnus Cbristus , et ina Ecclesia , ita et vnus vir , et "vna •vxor tam secun-
ditm generis documeatum , quam sccundum Christi Sacramentim ; in quibus

236 I S I D O R I A N A

sane verbis enitet ipsa Pauli Apostoli doctrina , qualis habetur in cap. J.
epistolae ad Ephesios .

ffa/i. 59 et 60. 44- Cum canone 59. caii. i. qii. i. iungendiis est canon 25. de cons.

frtu. I. ,;«. I. <•.- dist.4. , vtrobique enim sub Isidori nomine eadcm sententia describitur.

Can.z;,. decons. Non est consistcndum in codice Gratiani , sed ad antiquiores Collectores >

^*"'*^' quos Gratianus sequebatur , rcspicicndum est, vt in monumenti auctorem

inquiratur. luo Carnotensis in parte i. Decreti cap. 294. laudat illud £;.v
dictis hidori Fptscopj , quae sane inscriptio nihil aliud indicat, quam non-
nulla ex Isidoro in illud capnt deriuata fuisse . Ckrius quiddam adparet
in codice MS. Panormiae Regii Athenaei,in quo pag. i i. col. i. recen-
sentur verba canonis 25. laudati sub hac inscriptione : yJug^usthius ad FoV'
tunatui/i ex Jictls Isidori Episcopi ,item in margine alio charactere : ex di-
ctis Isidori Episcopi . Hinc facile colligo , auctorem canonis eam compo-
suisse sententiam , qualis recentioribus sacculis obtinuit , eandemque ita
compositam veteribus Fatribus Augustino, et Isidoro tribuisse , quod apud
Augustinum, et Isidorum nonnulla inuenirentur , ex quibus ea disciplina
Ecclesiae stabiiirctur . Qiiod vt clarius expjicetur , obseruandum est , ve-
terem controuersiam , quae diu .'\fricanam Ecclesiam aduersus Romanam
cxagitauit temporibus Stephani Papae , et Cypriani Carthaginensis , fuisse
definitam iam saeculo tcrtio, de recipjendo haereticorum baptismate, siue
de non rebaptizandis iis, qui ab haereticis semcl rite baptizati fuissent .
Num vero et ii tanquam vcre baptizati haberentur , qai a non baptizatis
baptizati fiiissent , perspicue nondum traditum fuerat . Hinc Augustinus in
ca quaestione se dubitantem exhibuit , quamquam in eam potius sentcn-
tiam inclinaret , qua diceret, validum esse baptismum , vt adparet excan.31.
dc cons. dist. 4. Reccntioribus saeculis , prout res incideret , singularibus
Pontificum Maximorum rescriptis , definiri controuersia coepit . Hinc le-
gimus in lib. 5. Capitularium capite 6. Siquis baptizatus est a Prssbytero
noii hdptizato , et Saticta Trinitas in ipso baptismo inuocata fuit, baptiza-
tus est , sicut Sergius Papa dixit . Impositione 'vsro manus indiget . Grego-
rius Episcopus Romanus , et lohannes Sacellarius sic senserunt . Item sub
Nicolao I. Bulgari in cadcm controuersia Romanum Antistitem consu-
Juerunt , rescriptoque definitum , valere baptismum etiam a non baptizato
collatum , vbi iegitima baptismatis fuisset forma seruata can.24. de cons.
dist. 4. Ita rescribendi caussam Romani Antistites pro data occasione ex-
bauricbant ex veterum Patrum Augustini,et Isidori monumentis . Etenim
Augustinus passim in libris suis tradebat , in conferendo Baptismatis Sa-
cramento, sicut non probitatem , ita neque fidem ministrantis attendi opor-
tere,cum Baptismatis virtus tota dependeat ex institutione Christi , non
ex merito conferentis . Atque vt de Isidoro loquar , ipse in cap. 24. Hb-2.
de Ecclesiasticis officiis ita scribebat : Constat , baptisma sotis Sacerdotious
esse traditum , cuiusque mysterium nec ipsis Diaconfbus explere est licitum
absque Episcopis , vet Fresbyteris , nisi ilUs procul absentibus 1'ltima languo-
ris cogat necessitas ; quod et Laicis fidelibus plerumqus psrmittitur , ne quis-
qi{am sine remedio salutari de saeculo euocetur . Haeretici autem,si tametl
in Fatris 3 et Filii , et Spiritus Sancti attestatione docentur bapisma suscs»

C A P V T XXXIT. 237

pisse j «0« herum siint baptlzandt , sed solo chrismate , et nravus hnpcshiO'
tie purgaiidi . Baptismus enim non est hominis meritum , sed Christi : ideo-
que nihil intsrest.ihaereticuSi an fidelis baptizet . ^uod Sacramentum tarn san-
ctnni estjVt nec homicida ministraate polluatur . Habet quidem haereticus
baptismum Christi ; sed quia extra vnitatem fidei est , nihil ei prodest . At
<vbi ingressus fuerit^statim baptisma , quod habuerat foris ad perniciem ,
incipit il/i iam prodesse ad saLutem . ^od enim accipit , approbo , sed quia
foris accipit, improbo . Dum autem %^enerit ^non mutatur ., sed agnoscitur :
character est enim regis rnei baptismus , non error sacriiegus ; corrigo de-
sertorem , nonmuto characterem . Itaque sententiae Patrum Au^gustini, et Isi-
dori perspicuae erant in ca part;; , qua tradebatur , baptisma collatum ab
haereticis valere ; in altera autem parte, qua quaeri posset , an baptizatum
esse oporteret , qui baptizaret , dubiae quodammodo videbantur ; vbi enim
tradebant illi , non attendi mcritum baptizantis, sed vnam Christi Sacra-
mcnti auctoris institutionem , generalis traditio videbatur , ad non bapti-
zatos facile producjnda ; at vbi de haereticis, ae proinde de baptizatis ho-
minibus praecipuum scrmonem habcbant , cocrceri videbatur generalis ilia
definitio ad eos tantum , qui iam baptizati proponerentur . Dubia mens
Patrum explicari debuit per Pontifices Maximos, inter quos nominatus est
Sergius , ct Gregorius, nominari autem etiani potuisset Nicolaus I., vnde
Collectores canonum , vt rem vniuersam paucis perstringerent , exposue-
runt, aliud forte erui posse ex Au»ustino, et Isidoro ; sed Romanorum An-
tistitum dcflnitionem omnibus votcrum dubitationibus praeualere . En pau-
cis explicatam laudati canonis 59. sententiam , in cuius initio dubitatio
proponebatur , qualis cx Isidori , aut Augustini dictis cmergebat ; in cuius
deindj fine prodita est sententia Pontificum Maximorum . NonnuIIa adii-
cio ad interpretationem laudati capitis 6. libri 5. Capitularium , vbi dici-
tur, baptizatum a Presbvtero non baptizato iinpQsitione manuura indigere\
vei enim nomine impositionis manuum intelligitur impositio manuum ce-
remonialis , et eam facere iure non poterat Prcsbyter non baptizatus :
vel iinelligitur impositio manuum ab Episcopo faciendain Sacramento Con-
firmationis . Fingamus enim vcro, agi dc Presbytero non baptizato , qui vna
et Sacramentum B.:ptismatis, et Sacramentum Confirmationis iuxta aliqua-
rum Prouinciarum vetcrem mor-m contulisset , vti in can. i. dist. 95.
ct in cap. 4. de consuetudine : licet hon esset iterandum Baptismatis Sa-
cramentum,crat tamen iterandumSacramsntum Confirmationis,quod passim
spud vetercs nomine impositionis manuum appellatur . Aliter diccndum
est de manus impositione , cum qua loco supra laudato Isidorus aiebat
recipiendos esse baptizatos ab haereticis; etenim manus illa impositio erat
reconciliatoria , qua scilicet haeretici ad Ecciesiam rcuertentes reconciiia-
ri solcbaot . Quod vero in colem canone legitur, Presbyterum non ba-
ptizatum baptizandum esse , scd non iterum ordinandum , nuiiibi legitur
apud vetercs Patres , vel Augustinum , vel Isidorum . Neque ego ibi ar-
bitror adiectum fuisse , vt indicarot auctor canonis, ita aliquando fuissc ser-
uatum,sed potius vt quaedam dubitandi caussa proponcretur . Siquiden>
quae inde sequuntur , sed Ronianus Pontife^ etc. idco adsuta fuerunt , vt

238 I S I D O R I A N A

significareturj praeccJcntia canonis verba in disciplinam Ecclesiae nunquam
rcccpta fuisse . Auctor Palearum ad id respexisse videtur , cum descripsit
canonem subscquentem, id est, 60., vbi statuitur , Presbyteruin non bapti-
zatum, et baptizandum esse , et itcrum ordinandum . Djpromptus ille ca-
non fuit ex lib. 6. C.ipitularium c;ip. 94. ibi : Siquh Presuyter ordi>iatui
deprebe/iderityse no» esse baptizatu»}^ baptizetur^et ordinetur iterum^et omnes^
quos prins baptizauit . Burchardus euiidem canonem retulitsub nomine Con-
cilii apud Conipendium ( nequc enim exprcsse Capitularia Francorum no-
minare opportunum ducebat apud Germanos tunc Francis infensos ) in
cap.74. lib. I., et ex Burchardo luo in parte i. cap. 26S. Baluzius autem
in notis ad Capitularia iam animaduertit, in Concilio Compendiensi illum
canonem non reperiri . Ego illud monumentum inuenio inter canones Poe-
nitentiales Theodori Cantuarionsis , de quibus infcrius suo Joco disscren-
dum crit . Sanc in ca parte , qua statuitur, Presbyterum non baptizatum
et baptizandum essc , et iterum ordinandum , rectam agnosciinus senten-
tiam relatam deinde in cap. 1. de Presbytero non baptizato , iuxta quam
iure rescribendum voluit Innocentius 111. in cap. ^. eod. tit. Verum in ea
parte, qua traditur,baptizatos ab eoJem Presbytero esse rebaptizandos ,
referri quidem potest ad veterum dubitationes , de quibus modo sermo-
nem habebam ; at postquam aliud rescriptis Maximorum Pontificum defi-
nitum est,recipi minime potuit . Hinc omissa fuit ea capitis pars in di-
eto cap. 1. de Presbytero non baptizato, et Romani Correctores in dicto
can. 6o. eandem detrahendam a Gratianeis codicibus non immerito existi-
marunt .
C/jn. 3. cou-sS. 45. Ex variis veterum Patrum sententiis, Hieronymi, Gregorii Magni,
qu.2. et Isidori compositum a Gratiano fuisse canonem 84. cau. i. qu.i., iam ali-

bi animaduerti ; nimirum tum in cap. 59. partis 2., tum in cap. 5. partis
huius J., vbi et quae Gregorii , et quae Hicronymi essent , exhibui . Su-
perest nunc, vt ea describam , quae dcpromta fuerunt ab Isidoro. Nimi-
rum apud Isidorum in lib. 6. Etymologiarum cap. 19. nonnulla Icguntur,
ad quae exigendus est vcrsiculus Mysterium itaque vsque ad versiculum ,
Hoc de corpore i ibi :„ Sacrificium dictum , quasi sacrum factum , quia pre-
ce mystica consecratur , in memoriam pro nobis Doininicae Passionis :
vnde hoc eo iubentc Corpus Christi , et Sanguinem dicimus , quod dum
sit ex fructibus terrae, sanctificatur , et fit Sacramentum , operante inuisi-
biliter Spiritu Dei,cuius panis , et Calicis Sacramentum Graeci Euchari-
stiam dicunt , quod latine bona gratia interpretatur . Et quid melius Cor-
pore, et Sanguine Christi ? Sacramentum cst in aliqua celebratione , cum
res gcsta ita sit,vt aliquid significarc intclligatur , quod sancte accipien-
dum est . Sunt autem Sacramenta , Baptismum , et Chrisma, Corpus,et San-
guis Christi, quac ob id Sacramenta dicuntur, quia sub tcgumento corpo-
ralium rerum virtus diuina secretius salutem eorumdem Sacramentorum
operatur , vnde et a secretis virtutibus , vel sacris Sacramenta dicuntur •
Quac ideo fructuose penes Ecclesiam fiunt, quia Sanctus in ea manens Spi-
ritus eorundem latenter Sacramcntorum operatur cfTcctum , vnde seu per
bonos , seu per malos ministros inira Dei Ecclesiam dispensetur ; tamen

C A P V T XXXII. 239

quia Spiritiis Sanctus mystice illa viuificat , quae quondam Apostolico in tem-
pore visibilibus apparebat operibusj nec bonorum meritis dispensatorum am-
plificantur haec dona, nec malorum attenuantur , quia neque qui plantat , est
aliquid , neque qui rigat , sed qui incrementum dat Deus , vnde et Graece my-
sterium dicitur, quod secretam , et reconditam Iiabeat dispensationem „ .

Obseruauerunt iam Romani Correctores, non Isidori tantum , sed alio- Crtrr. 100. cau,
rum complurium monasticae vitae institutorum sententias coagestas fuisse 11.3^.3.
in can. 100. cau. 1 1. qu.J., qui integer extat apud Smaragdum Monachicarum
Regularum Compilatorem . Paullo aliter canonem descripsit luo in par-
te 14. decreti cap. i 10. his verbis : ^i coi/sefnh peccantlbus ^et defe/i'
ditalium delinqitentemt maledlctus erit apud Deurn , et apud homi/ies , et coY'
ripietur increpatione seuerissima . Hitic et quidam Sanctissimus Pater ait :
Siquis errori alterius consenserit , jc/a?, se cum iilo simili modo culpabilem
iudicandnm , et excommunicandum . Laudat autem luo ex dictis Basilii .
Reuera in regula Basilii ab Holstenio edita interrogatione 26. nonnulla
leguntur ^umVi^ /ihi: <nale iudicium esse debet de his , qui fratres defen-
dunt ? Resp. %'t mihi fidetur , grauius ab illo , quod dixit Dominus : quia
expedit illi , ft suspendatur mola asinaria ad collum eius , et praecipitetur
tn rnare , quam it scandalizet vnum ex minimis istis . Non enim iarn cor-
reptionemy ac emendationem , sed defensionem ad confirmandum peccatum
suum suscipit, qui delinquit, sed et a/ios ad simile prouocat malum , ita Z't
conueniat ei , ({ui peccantes defendit , illud, quod dictum est : quia si non
ostsnderitis fructus dignos poenitentiae , excidemini , et in ignem mittsmini .
Praeterca in regula S. Pachomii ab eodem Holstenio edita cap. 176. exhi-
bentur ipsa priora verba Gratianei canonis , ibi : ^i consentit peccantibus ,
et defenait alium delinquentem , maiedictus erit apud Deum , et homines ,
et corripietur' increpatione seuerissima . Ut vero huc referantur consonan-
tes Isidori sententiae, ex quibus monumcntum Sancto eidem Viro non in-
iuria adtributum videtur , animaduerto in primis , Isidorum ita scripsisse
in lib. ^. Sententiaruni cap. 52. \n fine : j, Plerique mali similes sibi in ma-
lum dcfendunt , et patrocinio suo prauos contra correptionem bonorum
suscipiunt , ne vnde displicent, emendentur ; adiicientes in se aliena deli-
cta,vt non tantum de suis malis , sed etiam de aliorum facinoribus pu-
niantur , quorum peccata defcndunt . Et in cap. jo. in fine : „ Cuius pcc-
catum quisque sequitur, nccesse cst , vt eius poenam scquatur. Neque enim
impar erit supplicio , cuius erroris quisque par est , ac vitio „ . Item in
ReguIaMonachorum cap. 14. reccantem autem nullus occultet , criminis enim
est consensio post secundam admonitionem celare quempiam peccantem .
Similia praeterca sunt in libellis Isidoro tributis . Sic in Norma viuendi
cap. 12. ita legitur : Ahn solum quippe factorum , sed ccnscius peccati te-
nettir obnoxius -^ neque imiuunis est a scelere, qui %-t faceret male , obediuit.
Similis est . qui obtemperat malo , ei , qui facit malum : facientem, et obse-
quenttm pari poena constrinpe . Et in lib. 2. Synonymorum cap. 16. Simi-
lis est 3 qui obterr.perat in maloyei , qui agit malum . Porro hacc fere omnia
nemo non videt ad Monachorum institutiones pertinere, ad quas propter-
ca memoratus Gratiani canon praecipue exigetur .

240 ISIDORIANA

Can. 101. eeu. 46. Non dissimili ratione Isidori nomeii praesefert canon lOi. cau. 1 T,
i»>2«-3' qu.j., cuius sententiam in regulis breuioribus S. Basilii inueniri, iam ad-

notauerunt Correctores Romani . Plurimum etia.n conuenit cumiis,quas
tradit Basilius in Asceticis cap. 11. ita scribens : Si malus sit Doi/iifius
Ittiqua praecipiens » et seruum ad tra/isgressiovem ma?}dati i>eri Dor/iiui no-
stri lesii Christi cogens , satagendum est , vt causatur , ne nomen Dominl
blasphemetur propter seruum illum , si faciac aliquid , quod De9 displiceat ,
Consonatpracterea Hieronymus in iis verbis, quae siiperius retuli ad can.
93. cau. II. quaest. 5. V^t vero ad IsiJori vnius seatentias respiciamus,
cuius proinde nomine canon descriptus est, lego in libro eiusdem Je Con-
temptn mundi: Ita aute?n ohtempera ho7Ki»i^vt voluntatem Dei i:o?i offefi-
das , Item in libro de Norma viuendi : Cufjctis if! praeceptis sic obtei/2pc-
ra , c/ obteinperando bominnm votis Deum non ojfendas . Denique in libro 2.
Svnonymorum cap. 16. Malum facere iussus , non acquiescas , malufn fa-
cere iussus non consentias . A/oli in malum potestati cuipiaf» consentire ,
etiamsi poena compellat : melius est n^ortem pati^quam perniciosa iussa com-
plere etc. Ceterum quae horum libi'orum fiJes sit,et auctoritas , iam si^
perius attigimus .
Cnn. 3. et 4. Quod sub Homine Isidori Icgimus in can. 4. cau. 20. qu. i.,non vide-

c(t*(. 20. <;». I. tur omnino placuisse Isidoro cidcni , si ipsius est Regula Monachorum illi
tributa;si quidem in cap. 4. ita legitur inter cetera: Omnis conuersus noft
est recipiendus in Monasterio , fj':si prins ipse scripto se spoponderit perman-
Wi'r///«. Ceterum sub Isidori nomine , vti testantur Romani Correctores,
Icgitur apud Smaragdum in expositione regulae S. Benedicti . Ego vero non
puto, verba ipsa esse Isidori , sed potius Smaragdum paucis exposuisse ,
quid tomporibus Isidori vigcrct de paruulis, voluntate parentum Monaste-
riis addicendis . Id deductum in primis fuit ex canone 49. Concilii To-
Ictani IV'. ,cui pracfuit IsiJorus , qucm ego idco buc referendum censuJ
( habetur aucem in can. 3. cadem caussa, ct quaestione ) his verbis : Mo-
nachum aut paterna deuotio , aut propria professio facit ; quidquid borura
fuerit alligatufn ( legunt alii allegatutn ) tenebit . Frosnde his ad mnudum
reuerti intercludimus aditurn , et omnem ad saeculum interdicimus regressum .
Notat ad hunc canonem Baluzius, hanc disciplinam renouatam deinde fnis-
se a Chindasuinto Rege edita constitutione , quae extat in lib. 3. legis
Wisigothorum tit. 5. cap. 3. Itaquc ex canone Toletano regulam efforma-
uit Smaragdus sub nominc Sancti Hispalensis Antistitis , aJiiciens Samuc-
]is exemplum ; de quo nonnulla etiam npud Isidorum inucnerat , tum in
Comment. in lib- i. Regum cap.i., tum in allegoriis in Sacram Scripturara
versic. Anna , et versic. Samuel .
Crtn.T9.rflu.22. 47- Exiis, quae dicta sunt, colligitur , aliquando Gratianum Isidorum
2^.4. pro Basilio laudauisse . IJ cuenire facile potuit ex breuiatis notis, quibus

veteres Amanuenses vtebantur . Finge enim, illos ita scripsisse Bsius pro
dictione Basilius . Qui legebant , occasioncm capicbant, vt legerent : B. Isi-
dorus, id cst,Beatus Isidorus . Id euenisse puto in canone 19. cau.22. qu.4.,
cuius verba habentur in regulis breuioribus Basilii Ruffino interprete in-
terrogatione 184. ibi: Si quis praeuentus fueritjVt dijfiniat agere aliquid

eorum

C A P V T XXXII. i^t

earuffii Cjaae fio^ placent Deo , poefiitenttam debet agere .... Oportet irrita
reuocare , qttaecumque ex praesurKptioae contra mandatum Dei statuuntur ,
Nihil iii praesep.tia adiicio de versiculo TriOus : hiinc enim iani superius
cxpendi , vbi agendum fuit de Hieronymi monumentis .

48. In canone 18. cau. Jg. qu.2. non ipsa Isidori verba exhibentur , C(r«.i5. wj.jj,
sed paucis perstringitur ea sententia , qnam Sanctus vir habet in cap.i^. f"- 2.

libri 2. de officiis Ecclesiasticis , ibi : ^/'Of^o/ay, /7>(7ef//7/o, /;/^y</>, no» ego ^
sed Domifius , vxorem a viro non discedere . „ Prohibet enim dimitti qua-
cumque ex caussa , ne aliis coniungatur secundum consuetuHinem iudaeo«
rum , quam Dominus interdixit , dicens : Quicumque dimiserit vxorem
suam , excepta fbrnicationis caussa,€t aliam duxerit, moechatur. Solum j
vt ait Hieronymus , adulterium est , quod vxoris vincat affectum , imo
cum illa vnam carnem in aliam diuiserit , et se fornicatione separauerit ,
a marito non debet teneri , ne virum quoque sub maledicto faciat , di-
cente Scriptura , qui adulteram tenet . stultus , et irapius est . Vbicumque
est i^itur fornicatio, ct fornicationis suspicio , Jibere vxor dimittitur •
Quid ergo , si sterilis est, si deformis, si a<;tate vetoJa , si faetida , si te-
inulenta, si iracunda, si malis moribus , si Juxuriosa , si gulosa , si fatua,
si vaga , si iurgatrix , et maledica ^ Tenenda est , velis , nolis , et qualis-
cumque accepta est habenda „ . Non mukum quoque a Gratianeo canonc
distat , quod legitur apud Hincmarum Rhemensem in opusculo de diuortio
Lotharii in responsions ad 5. interrogationem ibi : Legaliter initum coniu-
gium nulla potest ratione dissolui , nisi coniuncta separatione spirituali ,
aut manifesta confessione , vel aperta conuictione ex corporali fornicatione •

49. Nemo inficiari potest , deprauatam esse inscriptionem canonis 14. Cn/r.i^. Ma.ac,
cau. 5J. qu.2. , ita conceptam : Isidorus ex Conci/io Manticensi , vel, vt ali- gu. z.

tjuae editiones habent , Maciensi . luo Carnotensis in parte 9. Decreti
cap.44. idem monumentum laudauit omisso Isidori nomine ex Concilio
Manticeno . Hugo autem a S. V^ictore in lib.2. de Sacramentis parte ii»
cap.ij. exConciiio Mantisconefssi . Quid vero vkra inuestigemusr Li^gitur
canon ille in Concilio Vormaciensi anni 863. numcro 78. his verbis :
Contradicimus quotiue , ft in quarta generatione nuilus amplius coniugio
copuletur ^'vbi autem post interdictum factum inuentum fuerit , separetur '
Sane eadem , quae in z-iri , haec nimirum in ixoris parentela de lege nu-
ptiarum reguia custodienda est ; quoniam constat , eos duos esse in carne
•vna • Ideo communis illis vtrixfque parenteia esse credenda est ; sicut scri-
ptum est : Erunt duo in carne vna . Eadem verba leguntur in Concilio
Moguntino l. anni 347. can. 50. ; similis iiutem scntentiii reperitur in Con-
cilio Cabilonensi anni 81J. can.29. ibi : Sane quae in proprio viro , baec
nimirum in "jxoris parentela de iege nnptiarum reguia custodienda est .
^ia ergo constat , eos duos esse in carne vna , cotnmunis iiiis 'vtrimque
parenteia esse credenda est , sicut scriptum est : Erunt duo in carne vna .
Itaque Concilium Vormaciense apud Collectores Maciense corrupto nomine
appellari coepit , aut Manticense , vnde Gratianus in inscriptione canonis
fiicile lapsus deprchenditur . Sed quaeres , qua ratione fieri potuerit , vt-
Isidori nomcn irreperet i £go puto , Gratiiinum errauisse ex codice luo-
Tom. 1. H h

242 I S I D O R I A N A

nis; ctenim apud luonein canon memoratus sub nomine Concilii Manticenl
describitur in parte 9. cap. 44. , deindc in cap.45. subsequitur haec in-
scriptio : Item ex dlctis hidori : ex particula Item , quae coniunctionem
facere videtur , arbitratus est Gratianus , etiam praeccdcnti canoni posse
Isidori nomen adscribi .
Can. \. et 6. $0. Supcrsunt adhuc canones 1. et 6, cau.55;. n""!>'' ^" quibus non Isi-
cnu.35. ju-s. dori verba referuntur, sed tantum ideo Isidori nomen laudatur, quod multa
ad hanc rem Isidorus tradidit in lib.9. Etymologiarum cap. 5. , et sequen-
tibus , imo canon 6. totus est lulii Paulli in libro 4. Sentcntiarum tit.i i.
de Gradibus . Hunc canonem dcscripsit luo in parte 9. Decreti cap. 64. ,
nullo adiccto auctoris nomine , vbi tamen notatum fuit ad margincm,
multa de ea re ab Isidoro tractari , quod censeo occasionem dedisse Gra-
tiano putan ii, IsiJorum fuisse canonis auctorem . Hinc palam faciam Isidori
verba in dicto cap.5. et seqq. , ad quae Gratianca monumcnta exigan-
tur , atque emendentur . Ait ille : „ Pater est , a quo nascitur initium
generis : itaquc is Paterfamilias vocitatur . Pater autem dictus eo quod
patratione peracta filium procrcet .... Matcr dicitur , quod exinde effi-
ciatur aliquid ; mater enim est , quasi matcria, nam pater caussa est ....
Auus patris pater est , ab aeuo dictus , id est, abantiquitate . Proauus aui
pater cst , quasi prope auum . Abauus proaui patcr , iam longe ab auo .
Atauus abaui patcr . Tritauus ataui pater , quasi tretauus , id est , quartus
supra abauum . Sed tritauus vltimum cognationis nomcn est . bamilia
autem oritur a patre , terminatur in tritauo • Filius, et filia a fiimilia dicti ,
ipsi enim primi in ordine nascentium existunt .... Nepos est , qui ex filio
natus est , dictus autem nepos , quasi natus post .... Pronepos est , qui
cx nepote conc ptus , natusque cst ; et dictus pronepos , quasi natus
porro post .... Pronepos dicrus , quia prope nepotem • Abncpos , quia
seiungitur ab nepote • Est ^nim inter illum , et nepotem pronepos •
Adnepos abnepotis filius , Tri:iepos adnepotis filius , qnia post nepotem
quartus in ordin^ est , qiiasi tetranepos . Minoros autem non dicimus ,
nisi quoties praduum deficir nomen , vt puta , filius , nepos , pronepos ,
abnepos , adnepos , trinepns. Vbi isri gradus defccerint , meriro iam dici-
mus minores , sicut et maiorcs dicimus post patris , aui , pro; ui , abaui,
ataui , tritaui vocabulum „ • Post haec transit Isidonis in capitibus subse-
quentibus ad expHcanrla cognatorum , apnatorumoue nomina , quos col-
laterales appelhmus , ibi : „ Fratres h'cti 'o , quod sint ex eodem fructu ,
id est , ex eodem semine nati .... Sorcr ;4irem , vt fnter, nam soror est
ex eodem semine dicta , ouod scla cvm fn.trihus in sorte agn;tionis ha-
bcatur . Fratrum filii patrutles dicti , eo quod patres ecrum germani fra-
tres inter se fuerunt . Consobrini vero vocati,qui aut ex sorore, et fratre,
aut ex duabus sororibus sunt nati , quasi crnsorcrini • Fr;tueles autem
matcrterae filii sunt : scbrini consf brinorum filii . Tius Graecum nomcn est.
Patruus frater patris est ouasi pater alius , vnde decedente patre pupil-
lum prinr patruus suscipit , et qursi filfum lege tuetur • Auunculus est
matris frater , cuius ncmen formnm diminutiui h;;bcre vidctur , qui.t ab auo
vtnire monstratur . Amita est soror patris , quasi alia mater . Malertera

C A P V T XXXII. 245

est soror matris , qiiasi altera mater . Socer est , qui filiam dedit • Ge-
ner est , qui filiam du.vit ; geuer autem Jicitur , quod adscisci^tur ad au-
gendum genas • Socer autem , et socrus , quoj gjuerum , vel nurum sibi
associauit . Vitricus autem , qui vxorem ex alio viro filium , aut filiam ha-
bentem duxit , et dictus vitricus, quasi nouitricius , quoJ a matre supcrJu-
catur nouus . Priuignus est , q li ex alio patre natus est, et priuiguus dici
pucatur , quasi priuige lus , quia prius genitus , vnJs et vu!go ante natus .
Vocabula autem a gente haec v-i lentur declinata , gsnitor, genitrix, agnati ,
agnatae , cognati , cognatae , progenitores , proginitrices , germani , ger-
manae „ . Post haec in aliquibus exemplaribus , vti superius iam adnota-
tum est , Ifguntur verba canonis i. caus-jj. qu.4. , ac denique in cap.y^
expatiatur Isidorus clarius indicans ascendentium , et descendentium gra-
dus , item collateralium , id est , patruorum , amitarum , auunculorum,
ct materterarum , his verbis : „ Auctor mei gencris , pater mihi cst , ego
ini filius , aut fiiia • Patris mei pater , mihi auus est , ego illi nepos , auc
neptis • Patris mei auus , mihi proauus est , ego illi pronepos , aut pro-
neptis . Patris mei proauus , mihi abauus cst , ego ilii abnepos , aut abne-
ptis . Patris mei abauus, mihi atauus est , ego iiii aJnepos, aut adneptis .
Patris mei atauus mihi tritauus est , ego illi trinepos, aut trineptis . Pa-
tris mei frater , jnihi patruus est , ego iiii fratris filius, aut filia . Patrui
mei pater , mihi pater magnus est , ego illi filii fratris filius , aut fiiia .
Patrui mei auus , mihi propatruus est , ego iiii filii , aut filiae nepos,
aut neptis . Patrui mei proauus , mihi adpatruus est , ego ilii nepotis ,
aut nsptis fiiius , aut filia . Matris meae soror , mihi amita est , ego iiii
fratris filius , aut fiiia. Amitae meae mater, mihi amita magna est , ego
illi filiae fratris fiiius , aut fiiia . Amitae meae auia , mihi proamita est ,
ego iili neptis fiiius , aut fiiia . Amitae meae proauia , mihi abamita est ,
ego iiii neptis nepos , aut neptis . Matris meae frater , mihi auuncuius
cst , ego iiii sororis filius, aut fiiia • Auuncuii mei pater , mihi auunculus
magnus est , ego ilii filii sororis filius , aut fiiia . Auunculi mei auus,
mihi proauuncaius est , ego illi fiiii nepos , aut neptis . Auuncuii mei proa-
uus mihi abauuncuius est , ego illi neptis filius , aut filia . Matris meae
soror mihi matertera cst, ego ilii sororis filius, aut fiiia . Materterae meae
soror , mihi matertera magna est , ego illi sororis nepos , aut neptis .
Auiae meae soror, mihi abamatcrtera est , ego iili proncpos sororis, aut
proncptis . Proauiae meae soror , mihi promatertcra est , cgo illi neptis
fiiius , aut filia „ .

51. Vtilissimam operam Berardiim iii Gratianeis canonibus ge- inwBfrffrjr
nuinis ab apocri/phis discernendis, corruptis ad emendatiorum co-
dicum fidem exigendis , dilHcilioribus interpretatione illusirandis ,
posuisse,satis,opinor , vel ex hoc specimine de Isidoro nostro con-
stat.Eius tamcn iudicium de legitimis quibusdam Isidori operibus
minus probo , quod ad marginem indicatum volui . Vellem etiam ,
canones Isidorianos ad editioncm potius Grialianam , quam ad Breu-

11 h 2

»44 I S I D O R I A N A

iianam exegisset. Sed editionem Grialii, vt videtur , ad manus non
habuit 5 neque mss. alia e-.emplaria inspexit , quibus iuuari posset .

C A P V T XXXIII.

Isidori laudes ex quibiisdam 'uetcribus scriptoribus collectae .

LauAes isi.ior! t . s3 atis ouidem multa iam allata sunt^eK quibus iiquido colii-
gi possit, doctnnam Isidori magno m pretio ab antiquis scripton-
bus tiabitam fuisse . Quaedam tamen addere iuuabit, vt intelligatur,
Isidorum non soium ai"» iis iaudatum fuisse , qui data opera gesta
eius exposuerunt, aut elogium adornarunt, vt Brauiio , lidefonsus ,
Redemptus, iiistorici anonymi eius vitae , aut translationis corporis,
Martinus Legionensis in sennonibus de eiusdem translatione, et aiii^
sed etiam ab iiis , qui , aliud agentes,aut in Isidori iaudes excurre-
runt , et ad confirmanda religionis nostrae dogmata, et instituta,
vel ad omnigenae eruditionis copiam Isidori auctoritate vsi sunt .
Neque vero anxie quaerendi mihi sunt istiusmodi scriptores: quis
enim modus,aut finis liuic iabori,et studio esset ? sed nonnullos
tantum,qui sese miiii facile obtuierunt , producam : plures in notis
ad ipsa opera , quum sese dabit occasio , reuocabo, aut denuo in
medium proferam .

^it.-if.iam npe. 2. losepii Rodriguez de Castro tom. 2. Bibi. Hisp. pag. 295.

crdff^ci . caput de S. Isidoro ita exorditur :!)(? S. Isidvro ( verbaeius iiispana

latine reddo ) altero Daniele -^vt S. Greyorius Magnus sefJsit,Do'

(tore Hispaniarum , 'ut S. Braulio , et Archiepiscopus ( immo Episco-

pus ) D. Lucas Tudensis , Speculo episcoporum , et sacerdotum , vt

S. lldefonsus , Praelato episcoporum , et Principe sacerdotum-^njt S. Mar-

tinus ( Legionensis, vt puto , ) Apostolo Ckristi ^vt Archiepiscopus

Compostellanus D. Petrus iudicauit , etc. Doiendum , quod Rodrigue-

zius ioca non indicet, ex quibus praeciaras iias Isidori laudes de-

prompsit . Sed illa Gregorii Magni , Brauiionis, et Ildefonsi verba

exapocryphis, vt opinor , libris hausit . Archiepiscopus iile Compo-

stellanus per me fuerit Petrus Monsoro , siue, vt aiii vocant , yl^t/«-

soncio ., qui a nonnuiiis seculo x. ascribltur, ab aiiis secuio xii.,de

quo videri potest N'c. Antonius. Sed quum ipse Rodriguezius p.487.

contendat, nalluro Petrum MonsorOjsiue Monsoncium episcopum

C A P V T XXXIir. 245

Compostellaniim inter hispanos scriptores lociim tenere posse , rur-
sus haereo , atque scire aueo , quem Petrum Archiepiscopum Com-
postellanum Isidori laudatorem appellauerit .

3. S. Valerius abbas monasterii Montensis, scriptor vitae S. Fru- ^- ^'"^^ius «5-
ctuosi, episcopi Bracharensis , seculo vii. exeunte, S. Isidorum cum
Fructuoso his verbis comparat : Postqua.m mtiqu^s mutidi tembras
supernae •veritatis noua irradiauit claritas , et a Sede Romana , pri-
ma sanctae ecclesiae cathedra ^fdei catkolicae dogmatum fulgurans
rutilaret immensitas -^ atque ex Aegjpto ^ orientali prouincia , excelleri'
tissima sacrae religionis praemicarent exempla , et huius occiduae pla-
gae exiguae perluceret extremitas , perspicuae claritatis egregias di~
uina pietas duas illuminauit liicernas : Isidorum , reuer entis simum
scilicet njirum , Hispalcnsem episcopum , atque heatissimum Tructuo'
sum ab infantia immaculatum , et iustum . llle autem oris niiore cla^
rens , insignis industriae saphistae artis indeptus primitias , dogma-
ta reciprocauit rom.xnorum : hic vero in sacratissimo religionis pro"
posito ■, Spiritus sancti flamma succensus ^ita in cunctis spiritualibus
exercitatus , omnibusque operibus sanctis perfectus emicuit , vt ad Pa-
trum se facile coaequaret antiquorum meritis 'Thebaeorum . llle acti- forte mcrUa .
uae vitae industria vniuersam extrinsecus erudiuit Hispaniam : hic
autem contemplatiuae 'vitae peritia 'uibrante fulgore micans , intima
cordium illuminauit arcana . llle egregio rutilans eloquio , in libris
elaruit aedij.cationis ^ hic autem culmina 'uirtutum coruscans , exem- lorte cuiminc .
pliim relinquens sanctae religionis , et itinocuo gressu secutus est 've-
stigia Domiui nostri^et Saluatoris f/c . Ita edidit Florezius tom.15.
Hisp. sacr. ex noua codicum mss. recensione post Sandoualium ,
Tamayum , et MahiJlonium .

4. Hoc idem elo^ium editum fuit a Constantino Caietano p. 6. <. T' °',".' "*
nomine Anonymi Benedictini in vita S. Fructuosi abbatis,et epi-
scopi Bracharensis . Sed constat iam , auctorem vitae S. Fructuosi ab-
batis Dumiensis,et episcopi Bracharensis , qui paulo post Isidorum
floruit , fuisse Valerium abbatem monasterii S. Petri de Montibus
seculo VII. exeunte . Edita fuit ea vita a Prudentio Sandoualio ,
loanne Tamayo de Salazar, Mabillonio in Actis Sanctorum Bene-
dictinorum seculo il. p. 581.,^ Boilandianis ad diem xvi. aprilis .
Flore/.ius tom. 15. Hisp. sacr. pag. 139., et Bayerius in not. ad bi-
biioth. vet. Hisp. 1. 5.c. 5. n. 263. obseriuiu ^ in codicibus Oucteii»

146 I S I D O R I A N A

si 5 Carrazedensi , Arlanziensi , Toletano , et aliis vitam S. Fructuosi
inter genuina Valerii opera recenseri , stilumque plane Valerii esse .
Monachatus vero Benedictinus Fructuosi , et Valerii Benedictinis fa-
cilius, quam aliis probabitur . Consule Nic. Antouium loc. cit. bi-
bliothecae vet. Hisp.
L!ber Scint:i!(t' 5. Isidoro laudi verti debet , quod in antiquis sententiarum col-
'""'"■ lectionibus ex Sanctis Patribus eius nomen , et auctoritas reponatur.

Hoc in studio excerpendi flores ex SS. Patribus multi olim florue-
runt.In libro loannis Egonis de vir. illustr. monast. Augiae Diui-
tis apud Pezium tom. i. Anecd. part. 5. laudatur cap. 9. Reginber-
tus monachus , qui seculo ix. bibliothecae praefuit, plura volumina
manu sua descripsit, praeposito plerumque epigrammate Magfjo in
honore dei etc. , et excerpsit compendia,et flosculose^SS. Patribus.
Celeberrimum est hoc in genere opus inscriptum Liber scintilla^
rum collectiis dc sententiis SS. Patrum , sciHcet Ambrosii , Athanasii ,
Augustini , Basilii , Caesarii , Clementis , Cassiani , Cypriani, Effren ,
Isaiae , Eusebii , Gregorii , Hieronymi , Hihirii , Isidori , losephi , Ori-
genis, es Vitarum Patrum . Tom. 7. operum Bedae titulus huic ope-
ri est , Quaestiones Patrum ^ et initio inter Patres commemoratur Se-
duhus, torrasse poeta auctor carminis de historia euangehca : cuius
tamen nihil in opere ipso inuenio.Non diuersum puto opus , quod
apud Bandinium plut. 35. tom. 4. cod. 5. S. Crucis inscribitur Al-
'• -^ ■ cuini Scintillarius , in quo cum Ambrosio , et ahis Isidorus Laudatur.
Hic scintiUarum Hber,qui in nonnulHs codicibus Bedae ascribitur ,
in aUis tribuitur Paulo Aluaro Cordubensi, de quo videri potest
Nic. Antonius in bibi. vet. Hisp. cum not. Bayerii, et Florezius Hisp.
sacr. tom.xi. p. 47. seqq. ,in aHis Defensori, monacho Locogiacensi
apud Pictones, quod e'^: praefatione colligit Fabricius in biblioth.
nied. aeui verbo Defensor . AWi minus recte Caesarium episcopum,
aut Cassiodorium auctorem eius collectionis asserunt . Beda certe
in comment. in sacram scripturam verba Isidori cum ahorum Pa-
trum verbis coUigit .
Sfntennae cx 6. lu codice vaticano Reginae Suecorum 254. eKtat similis col-
Patnhus lectio : Incipiunt sententiae de diuersis libris Sanctorum Doctorum

exceptae . Incipit , Dei omnipotentis fiUus : desinit : feruentius inhiare
cognoscit . Aucrores sententiarum laudantur Isidorus , Beda,Xystus,
Gregorius , Augustinus, Seneca, Hieronymus . Sequitur in eodem co-

C A P V T XXXIII. 247

dice aliud opus,ciiius primus titukis est : Incipiunt capitula de cal-
lidi hostis insidiis : sed re vera est collectio sententiarum Isidorij
Cassiodorii , Hilarii , Hieronymi , Gregorii , Xysti .

7. Inter mss. codices Florentinos S. Crucis Bandinius plut. 10. Vinctnt-as BeU

.. , ..... Ittaeeniis •

enumerat codicem 10. membranaceum seculi xin. ineuntis,in quo
aduertit, post Auroram Petri de Riga ascripta esse quaedam dicta
sententiosa. ex Petro Apostolo , Seneca , Bernardo , Augustino , et Isido'
ro .VoiAQxn plut. 56. recenset codicem o. membr. seculi xiv. Liber
de auctoritatibus Sanctorum editus a Fratre Vincentio Belluacensi Or'
dinis Praedicatorum . Sententiae depromptae sunt ex Isidoro , et aliis.
Liber neque ab Echardo, neque a Fabricio memoratufj vt Bandi-
nius obseruat.

8. In codice bibliothecae veteris vaticanae 2951. post Isidori ^''"'" ^«"''«*
librum De munao , et aha pag. 135. incipuint sententiae e< plunbus
veteribus ad multiple^ rerum argumentum , inter quos Isidorus etiam
nominatur . Verum hoc opus auctoris non ita prisci est. Sic etiam

seculo xiii. Thomas Hibernicus scripsit Manipulum Jlorum ySiue Flo^
res omnium doctorum., qui super sacris literis scripserunt : quod opus
saepissime recusum fuit . Antiquius est collectaneum sententiarum
M^egingoti ad Reginmarum episcopum Patauiensem seculo xii. , cu-
ius meminit Pezius in dissert. Isagog. tom.4. Thesauri Anecdot. p.5,
Mcngigotus sententias collegit exCypriano, Ambrosio , Augustino,
Hieronymo , Prospero Aquitanico , Chuidio Mamerto , Gregorio Ma-
gno , Beda , Haeymone (sic) Halberstadiensi , Smaragdo abbate, et Se-
uerino episcopo . APezio non nominatur Isidorus . Fabricius in bibl.
med. aeui de Mengigoto isto , siue Mengoto haec praetermisit ,
et pauca aUa annotauit .

9. Inter appendices operurn Aueustini tom. 6. relatum est opus '''*'''■ '"^'■'■'>'«

c I 1 »« • "' 1- 1 • 11 Speculum .

inscriptum Speculum ., quod Maunni editores arbitrantur collectum

ex sententiis Augustini., Gresorii,ct Isidori,immo et Alcuini : Ma-

billonius vero in Analectis p. 492. edition. Paris. 17:5. asserit e^ cer-

ptum ex Confessione fidei, quam Alcuino adiudicat. Sed, vt recte

Riscus tom. 3 i . Hisp. sacr. pag. 162. animaduertit, Taio seculo vn. ,

quo floruit etiam Isidorus , quum senteiitias e-c Gregorio Maono

colligere sibi proposuisset, additis nonnulhs ex Augustino, ex Spe-

culo non pauca decerpsit, tamquam ex opere , vt Riscusputat, Au-

gustiniano , vel quod tunc tale censebatur . Loca ergo , quae Mau-

S. Invrentlat
lustinianus

FredtijaTius ,

eilii chreniccTum.
auctoTcs

24$ I S I D O R I A N A

rini indicatrt ex Isldori Sententiariim lihris ab auctore Speculi dc-

sumptaj potius ab Isidoro ex Speculo excerpta sunt.

10. Inter rccensendos mss. codices saepe occurret Isidori no-
men in istiusmodi antiquis sententiamm coUectionibus, vt in codi-
ce Vat. 4250., in quo sunt Isidori Co//f6'/^ ex libris de Trinitate .
In Ottobon, 2554. ,de qno cap. io6.y Flores ex Isidoru ,et aliis Pa-'
tribtis . Inter opera auto^rapha S. Laurent'i lustiniani anno 1684.
bibliothecae Vaticanae ab Innocentio XI. donata codex est 6460,
partim papvi"aceus,partim membranaceus in 8. paruo,in quo sunt
Flor€s ex variis SS. Patribus ,et cx S. Isidori libro i. de summo bo*
tto : Compurictio cordis etc.

11. Clanim etiam est Isidori nomen inter eos , qui chronica
ex antiquioribus, vti ipso Isidoro, et aliis , contexuerunt. Paulo posc
Isidorum Fredegarius Schoiasticus floruit circa annum 641., cuius
Chronicon editum est inter opera Gregorii Turonensis , curante
Theodorico Ruinart , col. 585., vbi initio sic praefatur : Itaque be.ati
Hieronymi , Idacii , et cuiusdam Sapientis , seu et Isidori , immoque
ct Gregorii chr</f}icas a mu?jdi origine diligentissime percurrens ^ vs-
que decedentc regno Guntramni , his quinque chronicis huius libelli ,
Itec plura praetermissa , singillatim cvngruentia stilo inserui : quod
illi solertissime absque reprehensione ccwrt^/^frww/. Notat Ruinartius,
nec plura praetermissa forte essQ pro sexto casu nec .pluribus prae-
termissis . Hanc loquendi rationem in Isidoro , aliisque aequalibus
sae]>e ego animaduerti : quam taraen inepti correctores codicum in-
terdum. corruperunt .

12. Nic. Antonius bibl. vet. lib. 5. cap. 4. num. iii. nota di-
gnum censet, quod Fredegarius vix de auctore Chronici Isidoriani
certum se esse ostenderit . Sed, vt ego puto , Fredegarius chronicoii
alicuius anonymi ab Isidoriano distinctum inteiligit , quum chroni-
con cuiusdam sapientis Iaudat,et particulas seu et pro simplici con-
iunctione «"^ accipit .Suspicatur eriam Nic. Antonius, legendum Geor-
gii scilicet monachi pro Gregvrii : sed cur sermonem de Gregorio
Turonensi esse non inteUioeTnus?Iam multi alii in Chronicis con-
ficiendis simili inodo Isidorum auctorem laudarunt, praecipue hispa-
ni.vt Isidorus Pacensis, Lucas Tudensis, auctor Historiae Generalis
Hispaniae sub Alfonsi Sapientis nomine , et alii . Theodoricus En-
gelhusius seculo xv. scripsit Ciuonicon Chronicorum, et ex libris

Ety-

C A P V T XXXIII. i49

Etvmologlarum Isidori profecit . Ranulphus Higdeiuis seculo xiv. iit
suo Polychronico auctoribus vsus est Plinio , Isidoro etc. loannes
Fordun seculo xv. in suo Scotichronico ( sic eniin inscripsit ) sae-
pe Isidorum laudat^et sequitur.

15. Alchuuinus, siue Alcuinus, praeterquamquod in Oflficiis per '*f'^«'«s«
ferias ex Isidoro quasdam inserit orationes, ita libr. 2. aduersus Eli-
pandum laudes Isidori exprimit : Qtiiescitt, "uiri frafres ^ quieicitey
et nolite vestri blasphemiam erroris patribus imputare vestris . llli
sua habuerufit tempora , nobisque praeclara sui sudoris in sancta con-
uersatione reliquerunt vestigia , quos laudamus , amamus . Beati ita^
que Isidori clarissimi Doctoris no7i solum Hispaniae , verum etiam
cunctarum latinae eloquefttiae ecclesiarum perplurima leq^ebamus
opuscula , et in magna habemus veneratione : in quibus nunqua?n de
Redemptoris nostri humanitate adoptionis nomen ^xaratum inuenimus,

14. Ipsum Elipandum , cuius Alcuinus errores refellit, auctori- £/<>(Tn</>it
tate Isidori in epistola ad Caroium Magnum vsum fuisse , innuitBi-
gnaeus in praefatione ad opera S. Isidori,et ostenditur ex epistola
Caroli Magni ad Elipandum, et ceteros episcopos Hispaniae : Exem-

plum mihi Constantini imperatoris proposuistis , cuius initiutn beatum

isidorum laudasse dicitis ^et finetn doluisse : quod ne mihi accidat per

quemdam Beatum -^ quem Antiphrasium cognominastis , benigne sua- '"

detis . In collectione conciliorum Labbeana tom. 7. col. ^05 i. Ic^i-

tur per quemdam beatum : sed^scribendum est per quemdam Bea-

tum: nam Beatus vocabatur doctus quidam presbyter hispanus,qui

Elipandi haeresin confutauit . Elipandus autem eum Antiphrasium

vocabat, scilicet Beatum per antiphrasin , quasi infelicem . Epistola

ad Carolum Magnum edita demum fuit a Florezio e ms. codice

Toletano tom. 5. Hisp. sacr. , vbi proposito exemplo Constantini :

De quo , inquit , Beatus Isidoras dicit : Heu p-oh dolor ! bono vsus

principio ^et fine malo . Ex Chronico petita haec sunt,quae Elipan-

dus in epistola ad Alcuinum iterum, atque iterum produxit. In hac

autem cpistola ita Isidori elogium texit : Beatus quoque Isidorus , iu-<

bar ecclesiae , sidus Hesperiae , dc/ctor Hispaniae y in libro Etymulo-

giarum dicit etc.

15. Regino Prumiens^is coenobii abbas , qni seculo x. claruit, ««■j-noPrurafOT-
in Chronico ad annum 572. sic habet : Sub bis etiam regibus Isi-"^'

dvrus Hispalensis ecclesiae episcopus fioruit , nulli tnodernorum doctO'
fom, /. . I i

Ccntracsus

.250 I S I D O R I A N A

rum postponcfidus , qui multa de fide , regulis , ecclesiasticisque disci-
plinis disputauit . Simili modo alii scriptores Chronicorum .

^hronicor. ms. j ^. Apud Schelstratum tom. i . Antiquit. eccles. extat Chronicou
seculo XI. exaratum ex codice Vaticano i^^S.^vbi snb Heraclio :
Ysidorus episcopus Spalensis in Hispania clarus , doctor eximius , ciim
Eugeniu T^oletano .^et Selua Narhonensi .^et i?///V . Antea praemiserat :
Concilia Hispaniae 'toletana , et Hispalense , 'vbi Lcander , et Euphc'
mius clari .
Uermannus ij. Hermaunus Coutractus ad annum 61 6. tom. i. Antiq. lcct.
Canisii pag. 497. Hoc tempore Isidorus Hispslensis episcopus clarus
in Hispaniis bahetur •■, qui huc njsque temporum abbreuiationem pro-
duxit , et multa egregia opuscula edidit .

Sigehertus i8. Sigcbcrtus ad annum 627. in editione Auberti MiraeiAn-

tuerpiae anno 1608. pag. 90. /;; Hispaniis Isidorus Spalensis tum
sajictitate , tum doctrina clarebat . Notatur , in mss. codicibus legi Spa^
lensis , vt olim Hispania dicta est Spania .

Martiaus Poh- jg, Martiuus Polonus ad annum 621. Hoc tempore Jloruit Isi-
dorus Hispalensis episcopus heati Leandri successor . Hic vir erudi'
tissimum Etymologiarum lihrum composuit etc.

GumeimusMci. 20. Guilielmus Mahnesburiensis lib. 2. de gest. Angl. cap. 10.

mesburicnsis . p^y Leandrum episcopum Hispanensem ( forte Hispalensem ) et per
Richardum ( hoc est, Reccaredum ) . . . gothi catholico choro vniti
sunt . Successit Leandro Isidorus , doctrina , sanctitateque 7iobilis etc,
Confer cap. 28. de hoc Guiliehni loco .

t^incentias BcU 2 1. Vinccntius Bellouaccnsis , siuc BeJluacensis Spcc. Hist. 1.2^.

loaacensis c.3 I . Hic Sanctus Isidorus , Hispalensis episcopus , scripsit multa •vtilia

etc. Recenset opera.Commentarium in libros veteris testamenti ^//f^t?-
riarum nomine donat. Tribuit Isidoro tractatum vnum De corpore ^
et sanguitie Dt-w////, et librum Decretorum apostolicorum, ^«^w /r/-
mus ^ ait, compilauit IsidoruSj et ex quo luo, et Gratianusprofecerunt.

S.Antoninss. 2 2. S. Autoniuus in Chronico pirt. 2. tit. 13. cap. 2. tuse agit
de S. Isidoro , eiusque operibus : Imperante Heraclio , de quo supra ,
in Hispaniis claruit beatus Isidorus Hispalensis episcopus circa a?i-
num Domini sexcentesimum quadragesimum ., sanctitate .^ et doctrina
copiosus etc. In Chronico Leodiensi apud Labb. BibHoth. mss. tom, i.
P2d*3 3 5* breuiter : /4«?/o 613. Isidorus episcopus claruit .

Petriu E^iutii. 23. Petrus Equilinus in Catalogo Sanctorura lib. 4. cap. ^o.i//.

nus

C A P V T XXXIII. 251

dorus ephcopus Hispalensis etc. , qui multa. volumifia ecclesiae dei
<vtilia cundidit etc. (^uieuit Hispali vita , et doctrina praefulgidus pri^
die nonas aprilis , ibique iacet humatus . Ignorabat videlicet Petrus
de Natalibus translatioiiem corporis Isidori . In recensendis eius li-
bris interdum de vno eodem libro bis sermonem facit , ac multaer-
X2lX.: quatuor libros Sententiarum nominat , Synonymorum 'uiginti^
nisi error excriptorum est j alia ex Vincentio Bellouacensi videtur
mutuatus,praesertim de librodecretorum apostolicorum romanorum
pontificum, canonumque conciliorum. Longum esset,omnes chro-
nicorum, et catalogorum auctores recensere, qui Isidori nostri lau-
des celebrant .

24. Panormiuon ignotum mihi nomen est, neque in bibliothe- Pinormuon -.
ca Hispanica repertum : excribam tamen de eo verba Constantini """^'^" tom^
Caietani in Isidori elogio pag. 34. Coronidis loco hic tandem -nobis

liceat cummendare summam summi huius viri scientiam ex eo etiam ,
quod vtilissimam nauauerit operam ecclesiae cathulicae ^vt quurn ex
ttliis multis -ytum vero ex Decretis constat ^ quorum non minima pars
ex illius lucubrationibus decerpta est . Quare hoc in loco animaduer-
tendutn illud est , quod Panormiuon quidam episcopus ( vt est apud
Maurum Castellarn ) scriptor vetustissimus in libro illo suo de mul-
timuda scripturarum distinctione , dum eorum librorum , qui suo tem-
pore ab ecclesia catholica recepti erant , mcntionetn facit , vniuersa
quoque S. Isidori scriptorum monimenta connumerat .Extat huius au^
ctoris opus in ecclesia Bracharensi literis gothicis manu exaratum .
An Maurus Casteila,siue quiuis alius ex Pannormia luonis Panor-
miuonis episcopi nomen confinxit? Ita ego coniiciebam.

25. Samson Abbas Cordubensis seculo ix. lib. i. Apologetici ^'nm.fo/! Corju-
cap. 3. tom. XI, Hisp. Sacr. pag. 344. De nominibus vero eiusdem ""'^

Pdii dei tam propriis etc. non mihi aliquid videtur necessarium huic
operi inseri . De quibus beatum Lsidorum constat mirijice disputasse\
quem lector , interrogando eius opera , ad liquidum poterit cognosce-
re caelesti fuisse dono ;'^>';«»7. SaepiusSampson Isidori verba cum
laude profert, vti etiam eius aequalis Aluarus Cordubensis in cpi-
stolis , et Indiculo luminoso eodem tom. xi. Hisp. sacr. , et aUidein-
de scriptorcs hispani . Libri Lucae Tudensis contra Albigenses pleni
sunt Isidori laudibus, cuius sententias saepissimc Lucas vsurpat. C7>
rissimus ^ ait lib. 2. cap. j..,philosophus catholicorum. Isidurus tarn ety-

li 2

25 2 ISIDORIANA

mologlis ^ quam rerum naturis disserendis scientiarum ■^et linguarum
•varietate inter Doctores obtinet principatum .
Thi-o^urfus Aa. 26. Aliquoties iam in his Prolegomenis accidit , et saepius dein-

rcliojitnsJs ... ^ . .

ceps occurretjVt antiqui scriptores prorerantur, qui in suam rem
Isidori verba allegant. Eiusmodi sunt^vt de nonnullis nunc dicani,
Theodultus Aurelianensis , qui in opere de Spiriiu sancto toni, 2.
oper. Sirmondi Isidorum excitat ex lib. 7. Etym. cap. 3., ex lib.
Dirter. 2. al. i. , cap. 3. , ex lib. i. Sent. cap. 17. Auctor descriptionis
rhythmicae \^eronae , quam , regnante apud Langobardos Pipino
Caroli Magni filio , ex Italia retulit Ratherius Veronensis episco-
pus , et in Lanbiensi autographo apponi curauit, apud Mabillonium
tom. I. pag. 371. edifion. Parisiens. 11575. ^'^^gfi'^-, ct praeclara pol-
let vrbs haec in Italia in partihus Venetiarum , njt docet Isidorus j
quae Verona 'vocitatur olim antiquitus .

AihdiTMs X aViU 27. Apud Pezium tom. 2. thes. Anecd. part. 2. col. 41. Adhe-
lerus in admonit. ad Nosuindam cap. 13. Dicit enim Isidorus ^quod
orationibus mundamur ^ lectionihus instruimur : ex lib. 3. Sent. cap.S.
initio . Ibidem col. pi.Phicidus Nonantuhinus De honore ecclesiae
cap. 16. Ex dictis S. Isidori episcopi : Sub regiminis disciplina secu-
li potestates etc. Petrus Cellensis lib. 4. epist. 2. apud Sirmondum
tom. 3. oper. Inde dicitur deus simplex non ob aliud ■, teste Isidoroy
nisi quia non est aliud ipse ^ et aliud ^ quod in ipso est : ex lib. i.
Sentent. cap. i. His adiungi possunt Anonymus Rauennas, siue is
fuerit Guido presbyter , qui in sua GeoCTraphia Isidorum pag. 12.
laudat , et Scholiastes vetus Horatii^qui pag. 207. edit. lac. Cruc-
quii Isidori auctoritate vtitur .

hidorus in mss. 2S. lu Euangeliario quadruplici Blanchiui pag. 603 ► terg. reccn-
setur codex Regio-vaticanus num. 76. exaratus seculo xi. , cuius spe-
cimen characteruni repraesentatur num. 7. tab. 5. post pag. 60. Is
codex continet Pauli problemata de aenigmatibus, ac tomis canoni-
nicis,quorum initium hoc est : Vetus testamentum ■, Isidorus dicit ,
ideo dicitur , quia venietite nouo cessauit . Non explicatur , quisnatn
sit iste Paulus,qui fortasse est diaconus Warnefridus, siue , vt alii
vocant, Warnefridi . Obiter aduertam, ab auctoritate quoque Isidori
initium ducere duos auctores historiae romanae, italico veteri ser-
mone conscriptae, altenim in ms. codice Ottoboniano 2616. Dice^
h glorioso Missore Santo Isidoro ■, altenim in codice Otcobonia-

tttndatus

C A P V T XXXIII. 25^

no 265 S. Dice lo glorioso Santo Isidoro nello liuro delle Etimolo-'
gie etc. Prioris operis auctor dicitur Lello Petroni : alterum aaony-
mum est . In codice Regio-vaticano 1573., mox describendo , iii
qiio quaedam sunt Isidori, reperitur opus inscriptum De xiv. diui-
sionibus temporum . liicipit : Diuisiones temporum quot sunt ? xiiii. ,
id est ^ atomus ^momentum etc. Passim laudatur Isidorus: Isidorus de^
fiyiiuit dicens etc. Tomo i. operum Bedae extat opus ita inscriptum,
cuius codex ms. auctior commendatur a Mabillonio tom. i. Musei
Italici pag. 69. In alio codice Reginae Suecorum , infra etiam re-
censendo, opus reperitur auctoris non ita prisci, hoc titulo : Aucto^
ritates , quod Romae a Sancto Siluestro Constantinus baptizatus est .
Indicatur Isidorus pro hoc argumento inter alios : sed, vtego. puto,
ex apocrypha collectione Isidori Mercatoris .

29. Codex Vaticanus 1343. exhibet quamdam decretorum , ^'"3'^^'"^ ^f'^
et canonuin collectionem, et nunnuUa de rebus ecclesiasticis opuscula.

Primum opus initio mutilum est,in quo de vestibus sacerdotahbus,
sacramentis, et aliis agitur,et in rubricis saepe citatur Isidorus, vt
de exorcismis , de scrutinio etc. Ibidem pag. 445. Opusculum de
baptismo , et omni eius ordine iuxta indaginem cathoHcorum inci-
pit : Baptismi sacramentum si prima repetens ab origine pandam ex
cap. 24. lib. 2. de Ofliciis Isidori,qui expresse nominatur in titulo. :
De catechumenis exorcismi : rf/^fW: scihcet ex hb.2. de officiiscap.20.

30. Nomen Isidori celcbratum videre etiam poteris in codicQ '^'^^oUa in Pri-
Laurentiano S. Marci , recensendo cap. 44. ,in quo est quaedam ^'^'"""'^ '
homilia sub Isidori nomine. Bandinius tom.2. codd. latinor. biblioth.
Mediceae phit.47. describit codicem secuH xi. ineuntis, continentem

scholia in Priscianum, quibus praeter ahos Isidorus,et Beda laudantur.

31. Curiosum est opus \mcv\\>x.\.\m ■,'Tomus sittgularis insignium coUectio pia~
auctorum tam graecorum , quam latinorum , quos ex variis bibliothe- '^'""' "^*'''"" *
cis accersitos nunc primum in lucem prodire , et publice prodesse iussit

Petrus Steuartius Leodius Ingolstadii ex typographia Ederiana in 4..
In nonnulHs huiusmodi opusculis Isldori verba expromuntur , vt
cap. 6g. et 73. dicam : ahquando citatur Isidorus in Sententiis suis^
vt pag. 69 I. , hoc est , in libris Senteiitiarum.»

254 I S I D O R I A N A

C A P V T XXXIV.

Recentiorum quorumdam de Isidori scriptis iudicia varia

expendu?itur .

GaJdiust 1. \Jm dc Isidori operibus censuram facere volunt,eo animo

^*^ erga eum esse deberent, quo ipse antiquiores legebat .
Nec historicos , inquit lib.15. Etym. cap.i. , nec commentatores -^
varia dicentes , imperitiae condemnare dehemus , quia atitiquitas ipsa
creauit errorem . In tanta igitur varietate rerum antiquarum, quas
Isidorus pertractauit , siquis error in eius opera irrepsit , antiquitati
potius , quam Isidoro ipsi tribuendus videtur , neque ita temere
de eo iudicandum , vt quidam faciunt : quamquam plerique eum
meritis laudibus extollunt . Nonnulla recentiorum quorumdara
de Isidoro iudicia Nic. Antonius lib.5. cap.4. n.91. bibl. vet. Hisp.
collegit . Scilicet lacobus Gaddius tom. 1. Script. non ecclesiast.
exemplar episcopi numeris omnihus ahsoluti , doctrinae multiplicis ,
eruditionisque immensae •virum Isidorum vocat . Xystus Senensis
lib. 4. biblioth. sanct. eximiae sanctitatis , et eruditionis , diuinarum
scripturarum peritissimum , et in legendis , colligendis , coaptandis-
que dictis , ac sententiis , et rapsodiis 'ueterum patrum ex itmume-
ris , et immensis eorum njoluminibus desiderium hahentem inexplehi-
le , et vires omnino inexhaustas .

Resendius . ^. Rescndius lib. 2. Lusit. antiquit. 'uirum fnagnum appellat ,

et rerum multarum hene peritum , neque elegantiorum tam exper-
tetn literarum, ■vt insolenti fastidio sit a dicendi testimonio ahlegan-
dus . Alibi multae tum eruditionis , tum diligentiae hominem vo-

RapJtaei Voia. cat . Raphael autem Volaterranus , pergit Nic. Antonius , non tam

terranus , doctrina , quam vita philosophum , et in dicendo non tam rudem ,
quam inexercitatum:,haud omnino recte censuit . Stilum enim eius
seculi quis in eo reprehenderit ? Aut cuinam videbitur is non do-
ctrina philosophus , qui moribus , et pietati praescripsit regulas vni-
uersis ecclesiae secuHs merito suscipiendas ? Quantum vero fauet

Joi, Scaiijeri losephus Scah'ger ! Isidorus multa , ait in primis Scahgerianis ^.65.,
ex "veterum lihris , quihus hodie caremus , eaque optima transcripsit .
Ideo illum ifelim habere . Doctis 'vtilissimus est ,

C A P V T XXXIV. 255

5, Haec fere ex Nic. Antonio . Vt autem is Isidoriun contra luHus M!ru~
Raphaelem Volaterranum vindicat , sic etiam lulius Minutolus simi- '"'" /siVoruw
lem defensionem adornat contra Alciatum , et PoUetum , qui Isi-
dorum vocat virum noyi tam eruditum , quam bonum . Minutolus
dissert. 7. ita pergit : Isidorus suu Etymologico , quibusdam licet Varla ludicia .
naeuis resperso , eruditionibus tamen refertissimo , magnam lucem
antiquitati feneratus est . Vnde portentum illud eruditionis Panuinius
in principio sui operis de Circensibus ludis inge^iue fatetur j Nec
parurn adiutus sum Isidori Etymologiarum libris . Bailletus in ludi-
ciis Sapientum tit. 99. obseruat , Vossium s&i.iiorem Pe philolog.
pag. 26. Scaligero pro Isidoro assentiri ^ luniorem Du Verdier con-
tra Isidorum Paulo Merulae Censur. in auctor. pag. 26. j Anony-
mum vero auctorem biblio?r. histor. Cur, pa^.^d. non maoni in-
teresse e>cistimare , quae Isidorus de suo addidit . Ludouicus Vives
De trad. discipl. I.3., vbi agit de philologis : In hunc numerum ^
ait, nescio-, an patientur grammatici Isidorum Hispalensem interfercirh
Ajfert nonnulta ex antiquis hausta haud prorsus aspernanda , prae-
sertim quod fontes illi non peruejierint ad hanc aetatem .

4. Criticos alios viros , qui Isidorum celebrarunt , addamus , ^''""'^''.'■''^'^"^*
si placet . Lilius Gyraldus lib. 2. dialogismo 12. verbis vtitur Isi-

dori , Pontificis , inquiens , doctrina , ac sanctitate praeclari . Ge-
rardus loannes Vossius De natura artium lib. 2. cap. 5. Vtilis etiam
iipera est , quam Isidorus .... praestitit in x.v. Originum libris ,
quos ex opiimis quibusque scriptoribus , plerisque ecclesiasticis
compilauit .

5. Thomas Dempsterus in Elencho Scriptorum adParalipomena T)empsutu% .
Antiquitatum romanarum Rosini : Isidorus Hispalensis grammaticus ■i":^""''^' '^"
necessarius , in quo pleraque , quae nusquam alibi . Albertus Diete-

ricus Trekel in not. ad Brissoniuin lib.4. cap.20. Select. antiquit.
lo. Dan. Ritterus praef. ad cod. 'Theod. tom. i . ceteris diligentior
de cegnitoribus , et procuratoribus eq^it : sed praetermisit locum Isi-
dori , quo nemo "veterum melius diferentiam inter procuratores ,
et cognitores in sensu proprio exposuit .

6. Franciscus Floridus Sabinus lib. 2. iect. succis. cap. 12. ^ionduiSaii-
sidorum a Beroaldo m magno habitum pretio tatetur , dum sic

hunc alloqiiitur : Tu ex Isidoro , Albertoque Al.xgno insulsa , inue-
nustaque scripta contexis . Salmasius iii Aelium Spartianum pag. 5.

»55 ! S I D O R I A N A

V. 35. quum Plinii locum de Samothraciis annulis attulisset , Erra-'
uit , inquit , Lipsius , qui Pliuium emendare illo loci conatur ,
Tum verba Isidori profert ex lib. 19. cap. 3 i. Etymolog. Samuthra^
cius etc. , ac concludit : Nemo melius poterat , aut breuius locum
Plinii fxponere . Idem Salmasius in Flauium Vopiscum pag. 225.
^' IZ' Isidorus , in quo auctore multa saepe bonae notae reperi ,
et alibi non reperiunda , sic mulleos describit etc-

Cfiiierius.. j. Cellierius , qui tom, 17. Hist. auctor. eccles. opera Isidori

diligenti e<amine describit , recenset , et singillatim laudat , sic
in genere de Isidori doctrina pag. djo. concludit : Ex operibus Isi-
dori , quae ad nos peruenerunt , perspicitur , immensa eum erudi-
tione praedittim fuisse , et ex antiquis scriptoribus tum ccclesiasti-
cis , tum profanis , quos legerat , scite profecisse . Eius quidem
stitus neque eloquens est , fteque castigatus : clarus tameti , et fa-
eiJis . In operibus eius de morum doct7'ina quidam pietatis , ac spi-
ritualis compunctionis gustus eminet , qui corda penetrat , et emollit .
Alia eiusdem opcra rerum , quae pertractantur , stupenda farietate
commendantur . Haec ex Cellierii gallicis verbis latine reddita .

ErucVfrus. 8. ludicjum lacobi Briickeri de Isidori doctrina in Historia

critica philosophiae tom.3. pag. 5 69. seq. non est obiter praetereun-
dum . Certe , inquit , •virum fuisse non sacrae modo , sed et profa-
»ae literaturae prritissimum , eius s<:ripta a laudatis 'viris enarra-
ta , passimque a scriptoribus historiae literariae ecclesiasticac enu-
merata ostendunt . In quihus licet consarcinatorem egerit 'ueterum ,
centonisque instar ex illorum scriptis sm cotisuerit , iudicium ta-
men in se/igendis optimis probauit , quumque multa excerpserit ex li-
bris , quibus hodie caremus , ncn inutilem praestitisse operam se-
quentibus seculis censendus est . Tum de EtymologUs : Non enim
solas etymologias sectatur , aridoque calamo ieiunum argume?itum
prosequitur , sed per omne fere eruditionis genus difusus , pleraque
s-citu digna , et multa egrcgia , alibique 'uix reperiunda ajfert ....
Librum quoque De natura rerum , seu mundo edidit , quo cosmogra-
phiam quamdam exhibet , 'uel ideo commendandam , qnod multa
fragmenta Nigidii , Varronis , Suetonii TranquiUi , aliorumque
exhibeat dudum deperdita . Ex his 'vero tum de ipsa Isidori philo-
svphia , tum de meritis eius in eandem iudicandum est . Priorem
itx collectaneis 'veterum magis constitisse , quam systema aliquod

cchae'

C A P V T XXXIV. 2J7

eohaerem exposulsse ex dktis i^itelligitur , adeoqtie magnum inter
philosuphos locum , quem forte non admodutn a^ectabat ^ non occupat .
Haec vero non exigua fuisse ob plurima •ueterum philosopkorum ,
qui inter latinos scripserunt , fragmenta , et excerpta conseruata
omnino fatendum est . Quamuis e^iim non 'vhique iudicium proba^
uerit , suaque non ex suis horreis , sed ex aliorum penu hauierit ,
eandem tameti philosophiae , eiusque historiae praestitit operam ,
quam in Diogene Laertio , Suida , Stobaeo , aliisque collcctaneorum
philosophicorum scriptoribus merito laudamus . Id quod eo magis
inter eius merita referendum est , quo magis secula haec meiiorx
72071 habebant , nec egebant , magnaque erat •veterum scriptorum pe-
jfuria . Durius itaque cum Isidoro agunt ^ nec aeui illius , quo vixit ^
conditionem satis recordantur , qui centojium consarcinatorem ^farto-
rc/nque semipriscum nominando , plagii , et ineptae compilationis
reum agunt . Quem si non hahuisseyit seculorum sequentium scripto»
res , in multis grauius caecutiissent , nec depromere potuisseitt ea ,
quibus scripta sua tamquam gemmis exornant , quod fecisse Raba^
num Alaurum , obseruauit Guil. Aialmesburiensis , inuito licet GuiL
Caueo ( Hist. liter. script. eccles. pag. 456.). {Jui si cogitasset ■,
hunc omnium fere medii aeui scriptorum morem fuisse , i// praece^
dentes scriptores excerperent , et ex his sua compilarent , intelle-
xisset , nihil Rabani eruditioni , qualis seculo ix. fuit , derogare ,
quod Isidorum exscripserit .

9. Inter Isidori elogia , a recentioribus profecta , coWoc^xe Cento paneij^-
possumus Panegyricum centonem ex diuersis poetarum versihus /«'■''■■"*
D. Isidori Hispalensis Archiepiscopi laudcm a loanne de la Pena
compositum , et editum Hispali 1643. in 4. j ac librum Constan-
tini Caietani sic inscriptum : SS. trium episcoporum religionis Be~
nedictinae luminum Isidori Hispalensis , Ildefonsi Toletani , Gregorii
Cardinalis Ostiensis Vitae , et actiones etc. Addita sunt aliquot eius-
dem Isidori scripta nondum edita . Romae 1606. apud lacobum
Mascardum in 4. Multa in Isidori Inudem Caietanus in epistolis CaieMnns
dedicatoriis congerit , atque inter alia : Horum in numern sicut
sanctitate clarissimus , ita etiam librorum cupia , ingenii vbertate ,
facundia , et doctrinae pondere praecipuus , aut certe inter primos
S. Isidorus Hispalensis est reponendus . Habet in illo , quod iuuentus
discendi cupida delibet , quod curiositas admiretur etc.
Tom. I. K k

258 I S I D O R I A N A

C A P V T XXXV.

Editio Operiim Isidori , ciirajite Blgnaeo j
descrihitur .

MarsttTwuz I. XNI equid liuic nostrae editioni desit , ea omnia, quae in aliis

dciaBignt Isidorx editionibus reperiuntur , colligere est animus . Primum eas

recenscbimus , quae ad omnia Isidori opera comprehendenda com-

paratae fuerunt . Deinde de aliis peculiaribus quorumdam eiusdem

frim-^i parauit S. Doctoris operum editionibus agemus . losepli Rodriguez de Ca-

stro tom. 2. bibliothecae suae Hispanae p. 334. editionem omnium

Isidori operum Basileae anno 1477. fol. laudat , ab aliis omnino

praetermissam . Vereor, ne Basileensis editio Etymologiarum a Mait-

tairio recensita , de qua infra cap. 54. , ab aliquo per errorem

editio omnium operum existimata fuerit . Margarinus de la Bigne

primus omnium , vt puto , studiose ehiborauit , vt Isidori opera

in vnum corpus colligeret . Eius editionis hic est titulus .

trttionem 2. S. Isiduri HispalcjTsis episcopi opera omnia , quae extant ^

*'""'".'" "^""'^ partim aliqtiando 'uircrum doctissimorum laboribus edita , partim

fjunc primum excripta , et castigata . Per Margarinum de la Bigne

theologum doctorem Parisic-risem . Parisiis apud Michaelem So?inium ,

'uia lacobaea , sub scuto Easiliensi .mdlxxx. infol. Ea nunc subiiciam,

quae editioni praemisit .

EPISTOLA DEDICATORIA

R. j^ Chrhto Patri, acDD. Franchco Parceus!^ SS. ( Sanctae Sedis)

/i/posto^Jcas Frotbo^iotario , CoeHomafiSfisis Fcclesiae Decaao

Ivla^imo , etDomiio in Chemira^i , /lt'.unc:ilo chariss.

Margari/ius de la Big!:e Sacrae Thsologias Doctor,

Gratiay/i in Christo , et pacem .

Celamltas Gal- T,. Cum acl I !J.kaI. lunias in hanc vrbem rediissem, vt Prouinciae nostrae

liae Rothomagensis nnmine adessem Conuentui , quem ad constituen ia nego-

tia sua Rex Christianiss. Ecclesiae Gallicanae in i]!ud tempus indixerat ,

(D. ,et Auuncule reuerende ) : qui me primam salutatu ii , pro sua in me

jnr/f inchoata bcueuolentia , ethumanitate , venerunt amici complures, muJta , et varia

cditi» mecum de comitiorum nostrorum argumento , Ecclesiae calamitatibus,

C A P V T XXXV. 259

ct periculis , infelicissimi huius seculi genio , Reipublicae Gallicanae
stiitu 5 et aliis rebus colloquuti , demuin ex Biesensis trium huius Re-
gni ordinum Conuentus exitu , et bene subductis rerum nostrarum mo-
mentis omnibus prouidebant futurum , vt vel rire confirmatis , quae forte
alioqui stare non poterant , iampridem Cleri nomine initis pactis , pcr-
petuum sub pondere gemeret Ecciesia , vel vbi longum , vt Lari , pLrtu-
riissemus , nihil nisi aulicum , et quod reuelasset huius mundi sapientia ,
quae inimica est Deo , et cum hominibus placeat , Christo non seruit ,
nil Ecclesiastici Ordinis Maiestate dignum nasceretur , Sacrosanctam enim
vero , et oecumenicam Tridentinam Synodum sincere in hoc reiigiosissimo
Regno publicari , clerum Gallicum Pastores canonico ordine sibi deligere,
Peculium nostrum , iura omnia sarta tectaque nobis seruari , ( quae pe-
titionum nostrarum siimma erat ) denique Regem Christianiss. in rebus
omnibus charismata aemulari meliora , nunquam ferre posse ingenium
eorum , qui alieno sanguine splendescere , et luxuriari , quaestum , noii
parricidium arbitrantur • Quod cum ego in animum meum inducere
non possem , qui perspectum haberem pluribus argumentis clementissimi
nostri Principis candorem , et pietatem , qua iam apud multos illud est
assequutus , vt non modo christianissimus, et omnium Gallorum maxime
catholicus , sed deuotissimus audiat : viderem porro , huic nostro con-
uentui adfuturos Patres complures totius Cleri Gallici facile principes vi-
ros , quos in Blesensibus Regni Comitiis fidelem , et strenuam Cliristo j
et Sponsae iilius Ecclesiae operam nauare , seque fortiter pro Dei domo
aheneum murum opponere praescns eram intuitus : malui tamen vnius
cuiuspiam Antiquorum Ecclesiae patrum lectione , operam meam collo-
care in tuto : et hunc , si negotiatio nostra , peccatis nostris aduersum
nosmetipsos pugnantibus, et diuidentibus a Deo , minus optatum habcret
finem , cederetquc aiiter , quam fratrum nostrorum , pro quibus hac le-
gatione fungimur , egestas postularet : in tempestate sacram anchoram ,
ad diem luctus opportunum , et certum solatium , rcbus dubiis diuinum
Oraculum comparare. Quod si Rex Christianissimus angustiarum nostra-
rum misereri , et eas aiiquo suo Augustali Edicto subleu;:re vcliet , spi-
ritualis gaudii moderatorem aequissimum opportune mihi prouidcre .

4. Post quatuor autem Occidentalis Ecclesiae iuminaria , DD. Hicro- isidorl clojmm,
nymum , Ambrosium , Augustinum , terque Maximum Pontificem Grego-
rium , vnus omnium , iudicio meo , pietatis , et doctrinae palmam suo nie-
rito , et iure auferre potest S. Isidorus Ilispalensis Episcopus , non huius
quidem discipuius , vt nonnulli existimant , verum eius aetati sic vici-
nus , vt adoicscens Pontificcm maximum videre potuerit , quod iicct conii-
cere ex eo,quod ipscmet pracfatur in sua Commentaria in Tcstamentum
vetus , se ca sumpsisse de mysticis thesauris vetcrum sapientum , et ab /lu-
thoribus , inquit , Origene , Victorino , Anibrouo etc. , ac nostrts tempcrJbiis
i>jsigf/:ter ehque//ti Gregorio . Quem tantum , ac talem virum , sine gra-
tissima disciplinae commcmorationc , a religiosissimo discipulo potuissc
practcriri , simiie non cst vcro . Et quidem noster hic quam magno

Kk 2

2 6o ISIDORIANA

in pretio fuerit ante miiltas aetates, pliira sunt , quae iiidicant . Imprimis
vero Gratianus ipse , qui vix plures Canones Decretorum ex alio , quam
IsiJori fonte hausit , vt satis aperte ostcnjit Index ille , quem huius ar-
gumenti paulo post subiecimus . Nsc contentus plura ex eius , quam alius
cuiuspiam libris citasse , quasi non obscure Magno Augustino antepositum
vellet , quae ex huius operibus potuit , maluit tr.rncn non siMTiel ex Isi-
doro transcribere , qualis ille est , qucm apud eum habes 24. q- ^.c. Qui-
dam autem haeretici , ex Isidori Originum lib. S. cap. 5. proiixiorem
de Hacresibus tractatum •
£xGratiar.o, S- QiJ'''' ct Hiipalcnsis concilii constitutionibus , maiestatis aliquan-

et Conciliis tum , IsiJori commemorato nomine , aJiectum iri cum ncin dubitaret j
quoties fere ex eo citat quidpiam , non nisi nnminato Isidoro citat .
Ex concilio Hispalensi , inquit , cui interfuit Isidorus ij.q. 7- c« absque
synodali i6. q. j. c. prima Actione q. 7. in nonaActione: quod in aliis
force videre non liceat obscruatum , quam in <his , quibus non modo
per Legatos , sed praesentes ipsimet etiam adfuere Pontifices maximi .
Nec vero dixerit Gratiani priuatum esse , sed commune , et Synodicum
Ecclesiae Gallicanae , immo totius Orbis christiani iudicinm illud , quo
tam magnifice de Sancto Isidoro sentitur , quisquis iiituebitur Gidiicas
illas, et Germanicas SynoJos , Francofordiensem ad Moenum , Aquisgra-
nensem vtramquc" , Moguntinam , Triburiensem , ct Parisiensem , quibus
Ecclesiastica disciplina christianissimorum Imperatorum , Caroli Miigni ,
Ludouici Fii , Arnulphi , et aliorum auspiciis tam sapienter , et prud^nter
in intcgrum est restituta , ct religiose praescripta Regibus , Nobilitati ,
Plebi , omnibus denique huius Imperii Ordinibus viuendi norma,non a!io
legislatore, quam IsiJoro, non ali6 paedagogo , non alio pri.eceptore : cum
vix vnum , atque alterum ex DD. Hieronymo , et Augnstino praecipuis
Ecclesiac doctoribus desumpsiss:nt , plura tamen vno spiritu , vno ductu
ex illius libris passim exscripsisse capitula .

cxsmpU , 6. C)^nd vero attin^t commemorare , quam accurate cx eius Etymolo-

giarum lib. 7. c. 2. venerabiles Concilii Francofordiensis Patres cum omni-
bus Episcopis Germaniae , Galliae , Aquitaniae , et toto catholicae pacis
Clero , Praesulibus Hispaniae , et caeteris ibidem chrisiianitatis nomen
habcntibus , sic Dei filio iunctam esse naturam hum.anam confirmj.uerunt ,
"vt ex duabus substantiis vna fieret persona '. Vel quod eos , qui a Clero
ad seculum redirent , Hippocentauris similes esse , ex eius officior. lib.z.
c. ^- citat concilium Triburiense cap'27. , et alia iJ gamis infinita ?
Quippe iuuabit multo magis meminisse illud praeclarum Concilii Pari-
si.-nsis Iib.2. cap. i. ex Isidori Sententiarum lib. 5. cap. 48. et 49. jhii
recte i't':tur Regni potestate , ita praestare se deb^t omiiibus , "vt quanto
maois hoKoris celsitiidine claret , tarito seipsui» mente humiliet ., proponens
siji exemplum buntiiitatis Dattid , qui de snis meritis non inturnuit , sed
bu-uiiliter sese deiiciens , dixit , Vilis incedam , et viiis apparebo ante Do-
jKinum , qui eiegit me . Tum et illuJ : >^i praus regnum exercent ., post
testem fuigentem , et iurnina lapiliorum , nudi , et rniseri ad inferna tor-

C A P V T XXXV. 261

qftendi descendunt . Reges a recte agendo vocati sunt , Ideoque sicut recte
ao-endo Regis nomen te-netur , tta feccando amHtltur . '

^n. Ouod cuin praescriptis fere verbis repetiuissent Aquisgranensis '^'"'"''" , ^"'"'^
Concilii secundi Patres sub Lndouico Pio , anno post Piirisrense paulo ^

plus minus quarto , iic deinceps etiam Mogu itina Synodus sub Arnulpho
Impcratore , anno post Aquisgranensem posteriorem fere 55;. hoc adiece-
runt praeterea ex Originum Isidori libro 9. cap. ?. Reges omnes antiquis
tyrannos vocatos, se ! postea qui pie, iuste , et misericorditer regerent , Regis
nomen adeptos , tyranni vero nomen , non Regis, aptatum fuisse impie ,
iniuste , et crudeliter principantibus : quales, irascente Deo ,.populis pro
peccato dari , ac proind: non iudican !os , sed tolerandos , iidem Pari-
siensisConcilii Patres iudicauerunt i.lib. cap. 19. ,et 2. lib. cap.5". ex isi-
dori Sent. lib. 5. cap.28. Recte igitur iilos vocari Reges,qui tam seipsos,
quam subiectos bene regendo nouerunt pacificare , tenentque intraEccIe-.
siam potestatis adeptae culmina, vt per eandem potcstatem disciplinam
Ecclesiasticam muniant . Alioqui enim , vt eiusdcm Concilii Patres scripse-
runt lib. 2. cap.2. ex Isi.iori Sent. Hb. 5. cap. 21. necessariae non essent
in Hccl sia potestates nisi , vt quod non valet Sacerdos efficere per doctri-
nae sermoaem , hoc imperet potestas per disciplinae terrorem • Nec facile
est eorum , quae in Synodo Aquisgranensi priore ex Isidoro de dminis
Offi:iis exscripta sunt , de Ecclesiasticis Ordinibus , et Magistratibus capi-
tulorum su.nmas dicendo enumcrare . Qiia de re , id vnum in pracsen-
tia satis sit dixisse , vere Apostoiicum hunc virum , quod in Christiano
pontifice desi lerauit Apostokis , etiam ab his , qui foris esseat , testimo-
nium honum hahuisse •

8. Cum enim supra omnem esset impudentiam , viri per omnia do- Defgnsiolsidorl
ctrinae , et vitae moinenta probatissimi scrmonibus ad erroris confirma-
tionem abuti vj!le,Fe]ix tamen Orgelitanus, et Eiipandus Toletanus episco-
pi , cum a fide catholica ad impietatem abductuin cuperent Carolum Ma-
gnum Imperatorem , vrgebant eum Sancti Isi lori authoritate , vt ille
mcminit in ca , qna illis respondit Epistoia : Exenrplurn yrabl Co^ntanthn
Jr/iperatoris proposuist/s , inquit , cuius if/itium laudasse Beatum hidorum
dicitis , et Jinern doluisse etc. Sed cum his , qui discessionem a nobis ,
naufragium vero in fide fecerunt , nu!ia prorsus in re sit credendum ,.
postremus de S. Isidoro sententiam dicet Greg. IX. P. M. , qur quanti esse
momenti iilius authoritatem existimauerit , apparet vel ex eo , quod
frequens illum testem , et authorem facit Canonum Decrctalium , 4. lib.
ti. 2. de djspon. impu. Ca. ^. Pub .-res a pube , ex Orig. Jib. 1 1. ca. 2.
5. lib. ti. 40. de ver. signi. ca. 9. Quamuis omnes ca^ 10. Forus est exer-
cendarum litium locus , ex Ori;.^i;i. lib. <?. c.i i. pactum dicitur : c. 12. lus
dictum a iure possidendo , ex Origin. li.5;. c.?J. ,ac forte aiias non infre-
quenter . Q^iorum Canonum cx numero quos.iam reprehendere ante aliquot
annos ausus est , ingenio certo , et virtute magnum fuisse $• Isidorum
confjssus, P. Antonius Steila Vercellensis Minorita ; qua fronte nescio ,
cum nec temere liceat semel a summo Pontificc in Canonem recepta j

252 I S I D O R I A N A

conuellere : nec forte sic pro compcrto habeatur , fova , et foros , vt gc-
nere , ita seiisu difterre . Quin et Stellae, et Seruio , et Martiali opponere
liceat authoritatem veterum : qui , si Coelio Rhodigino credimus , plerique
masculino genere , vt et Graeci (fopoe paroxytonon , pronunciauerunt .
M«. eedices 9. Nec moror, quod , foriim , etiam a Foroneo Rege dictum voluisse
IsiioTi . Isidorum , il!e ait : licet nihil tale vsqiiam mihi occurrerit in 4. M. S-

exemplaribus, quae ad hanc Isidori Editionem vtenda mihi dedcre Viri
clariss. Brissonius Regis, et Reip. in SenatuParisicnsi Patronus , lohannes
a S. Andrea Dccanus Carcassonensis , et P.Daniel de re litcraria quam opti-
me meriti • Redco ad Isidorum, cuius talis ac tanti viri Opera , vehiti
membra , nondum , quod sciam , in vnum corpus coaluisse magno rei
literariae detrimento cum viderem , hoc studii sum aggressus,ac perfeci
succisiuis horis , quibus mihi licuit a grauissimis Comitiorum nostrorum
negotiis ad hacc studia redire. Quantulumcumque vero illud est, quod in hoc
Opere meum csse , diciue potcst : Tibi , D. et Auunculc Reucrende, hoc nouo
ineunte anno mitto xeniolum , Lutetiac Parisiorum , kal.lan. Ann. 1580-

Tibl ex animo demiicththiius ,
et obisquenthz. M. De la Bigne.

ebseruationes I o. Bigiiaeus 111 hac praefatioiie , quam Nic. Antonius doctam
inpraefationem j^fj^ atque eleva}jtem appellat , nejTat, Isidorum S. Gre2,orii Magni
tuisse auditorem ; quod cap. i8. simili modo a nobis negatum
fuit . De copia canonum , quos ex Isidoro Gratianus collegit,
Bignaei iudicium reformandum est ex dictis cap. 32. num. 4.
Quanto in pretio Isidori auctoritas apud Concilia , et collectores
canonum habita fuerit , fusius ostensum est cap. 31., et^^. De-
fensio quarumdam etvmologiarum Isidori, quam Bignaeus innuit,
suis in locis diligentius instruetur . Hic autem est ordo operum
Isidori , quem in sua editione Bignaeus tenuit .

Index Operum S. Isidorl Hispalensls episcopi , cx qiiihiis ea ,

quae nunc primum prodeunt in lucem , ascriptus

ad marginem asteriscus indicat .

1. Parte huhn OperJs haec conthientur .
orAo erlitionis II. Sancti Isidori Hispalensis Episcopi , Originum lib. 20. repurgati
Bignaennnc . a mendis , variisque Lectionibus , ct scholiolis illustrati per Bonauentui-am
Vulcanum Brugensem .

* De Differentiis, lib.i. ex Bibliotheca V. C. Petri Danielis Aurel.

* De Proprietate Sermonum , lib.i- Ex eiusdem Bibliotheca .

* De Natura rerum , ad Sisebutum Regem , Liber .
Historia , siue chronicon Gothorum .

C A P V T XXXV. 263

Historia Vandalorum •
Historia Sueuorum •
De Scriptoribus Ecclesiasticis , lib* i.

De Vita , vel obitu Sanctorum , qui Deo placuerunt , Liber .
De 'NatiuitateDomini, Passione , Resurrectione, Regno , atque ludi-
cio, ad Florentinam sororem suam , lib. '• , , _

Ad eandem Florentinam sororem , de vocatione Gentium , lib. i«
Allegoriarum quarumdam Scripturae Sacrae , Lib. !•
Prooemiorum ia Vetus, et Nouum Testamentum , Lib. i.
Tomus Z'er(i secuffd.us haec habet ,

In Genesim ,

In Exodum,

In Leuiticum ,

In Numeros ,
, _ . In Deuteronomium ,

In losue ,

In lib. ludicum ,

In primum lib. Reg.

In secundum ,

In tertium ,

In quartum ,

In Es iram .
De Antiocho Rege , et Macliabaeorum martyrio consummato •
Norma viuendi , nunc primum exscripta ex M^ S^ Codice Bibliothe*»
cae Sancti Victoris ad mux'os Parisienses •
Synonyma .
Epistolac .

* Sententiarum , siue de summo bono , libri tres , pridem fidelissime
repurgati studio , et labore doctissimi viri loannis Aleaume , Doctoris Sor-
bonici , et Pocnitcntiarii Parisiensis . Adiecimus Isidori praefationem
in eosdom libros , ex Bibliothcca S» Victoris ad muros Parisicnses •

De Contemptu mundi , recognitorc Hubcrto Scutteputeo , canonico
Louaniensi •

De OfFiciis Ecclesiasticis , Lib. 2.

* De doctrina , et li le Ecclesiasticorum dogmatum , ex bibliothcca
V. C- Petri Danielis Aurelianensis .

12. In hoc indice , qiiem ex ipso opere nonnihil auxi , adiectis obseruationes
libro inNumeros, etEpistolis, nsteriscus ita est notatus , vt indi-
cet , iibros Sententiarum a Bignaeo tunc primum in pubh"cam lu-
cem emitti : quamuis fortasse innuat , non hos libros , sed syno-
nyma tunc primum prodire . Vtrumque falsum est , vt in recen-
sendis singulorum operum editionibus constabic. Affirmat Bi^naeus,
sc adiicere praefationem Isidori ad libros Sententiarum : sed non

j54 I S 1 D O R I A N A

alia praefatio adiicitur , nisi epistola Isidori nomine ad Massonem,
quae in nonnullis codicibus libris Sententiarum praefigitur , quanv-
uis ad eos certe libros nullo modo pertinere videatur , vt fusius
cap. 73. edisseram . Etsi autem Bignaeus in indice epistolas non
commemorat , tam.en nonnulLis producit part. i. p. 60. seq. , sci-
licet ad Massonem , ad Leudihedum , iterum fragmenta Epistolae
ad Massonem , et epistolam ad Fulgentium fratrem , dedicatoriam
librorum de Officiis ecclesiasticis , minus opportuno loco collocatam
ante libros Sententiarum , qui illico succedunt . Post Operum in-
dicem Bignaeus adiungit quaedam tragmenta , Isidoro ascripta
in ms. codice monasterii S. Dionysii : quae nos Etymologiarum li-
bris adiiciemus : quod fortasse diuersa est aliqua lectio ex Etymo-
logiarum exemplaribus , quae non semel ab Isidori manu in vul-
gus prodierunt, vt mox; explicabimus .
eJithn!! Bi- 13. In hac Bignaei edicione sex epistolae libros Etymologia-
gnaeanae laas . ^^^^-^ praeceduut , I . Isidori ad Braulionem : Omfii desiderio . 2. Brau-
lionis ad Isidorum : 0 pie domine . 3. Isidori adBraulionem : Quia
te incoUimem . 4. Braulionis ad Isidorum : Solet repleri . 5 . Isidori
ad Braulionem : Tuae sanctiiatis . 6. Eiusdem ad eundem : £« tibi :
quae potius est praefatio Etymologiarum . Editio elegans est ,
ct , quantum quidem res patitur , correcta : nam quum Bignaeus
quaedam opera Isidori primus omninm vulgauerit , et in deprauata
exemplaria , vt accidit , incurrerit , non valde mirum est , recen-
tiorum diligentiam plura aiiimaduertisse , quae correctione indige-
rent . Nonnullas scripturae varietates margini , vti etiam breues
qua?dam notas interdum adiecit , praesertim in Etymologiarum
opere ex Vulcanii editione . Initio catalogum scriptorum , qui-
bus Isidorus in libris Etymologiarum vsus est , apposuit : in fine
vero duos indices, alcerum rerum, alterum locorum sacrae Scriptii-
rae . Aduertendum denique est , magnam esse in paginarum nu-
meris perturbationemj aliquando etiam in numeris capitum .

CA-

! S I D O R I A N A i5|

C A P V T XXXVt.

Edhio operum Isidort Matritensh prima , curante loafine Grial o

Huius epistola dedicatoria ad Philippum III. y

^et praejatio ad lectorem describuntur ,

t. A

ccuratlssima est haec editio , et ob egfegios viros , qui in eattt Tituint edsth"
adoriiandam incubuerunt , celeberrima. En primam frontem :D/«i "'*'
Isidori Hispal. Episcopi opera, Pbilippi II. Catholici regis iussu e VC'
tustis exemplaribus emrndata . Matriti ex typographia regia cia i>
xcix. in fol.

z. Sequitur priuilegium regis pro editore lulio lunti de Mo- ^rmiff^ram «<?-
desti anno 1595. die 28. nouembris subscriptum : ad quod ita rex^'* •
praefotur : Quoniam intellexi^ opera gloriosi S. Isi-dori Hispania^rum
Doctoris perperam esse descripta , multisque in locis deprauata , vt
non leue periculum etiam esset , iie aliqui de sana eius , a-ti^ue admi-
rabili doctrina , quam sancta dei ecclesia magiro semper in pretio
habuit , minus bene sentirent , pietate permotus , qua eroa S. Dc-
ctorem ajficior , et propter obsequium , quod eidem in his regnis
iure merito debetar , tantis incommodis occurrere cupiens , in antiquis
Hispaniae , atque in aliis aliorum regn<jrum bibliothecis tnss. eorum-
dem operum exemplaria exquiri iussi : quae quum multa , atque ma^
gnae antiquitatis , et auctoritatis reperta fuissent , ea inter 'uiros do-
ctos distribui praecepi , qui accuratissime , et diligentissime opera
S. Isidori ad ea exemplaria castigarunt ^ et emendarunt ^ atque 've-
fcri primae , et 'uerae scripturae restituere conati sunt .

3. Haec ex exordio hispanici, quod dixi , priuilegii translata orJo o;>fr!wn
sunt . Sequitur index operum partis prioris : nam in dnas partes
Grialius opera diuisit, et suum cuique parti opennn indicem prae-
nxit . Eos ego hic simul subiiciam , vt vno aspectu tota operum
distributio percipiatur.

Tom.L L 1

z66 , I S I D O H I A N A

Operum D, Isidori pars prior , in qua grammafica ,

e) historica .

Etymologiarum lib.xx. De ortu^ et obitu Patrnm ,

Dijferentiarum libri \\. Gotthorum ^JVafidalorum ^et Sue-

De natura rerum liber i. uorum historia cum Gotthorum

Chronicon . regum , et T!oletanorum antisti'

De "viris illustribus cum S. lldc' tum catalogo .
fonsi libello .

Pars altera

Sententiarum libri iil. De ecclesiasticis officiis libri il.
Mysticorum expositiones sacra- Sy?Jonymorum libri il,

mentorum . Epistolae aliquot .

Allegoriae ex veteri,et nouo te- Regula monachorum .

stamento . De confiictu 'vitiorum , et 'virtu-

Contra ludaeos libri il. tum .

Prooemiorum liber . Expositio in Canticum Salomonis .

4. Post indicem operiun primac partis seqmintur Grialii dedi*
catio,et praefatio ad lectorem : quas nunc sisto .

Philippo lll. Catholico Regi
lo. Grial .

editio Isulor! t^ . Sancti IsiJori , ( cuiiis ipse a stirpegenus ducis ) opera ante anHOs
lussu l^Aiiipp! [^f^ plures, conquisitis vndique tota ex Hispania , Italiaque manuscriptis
. ftiratii exemplaribus , Pater tuus Catholicor. Regum maximus , selectis quibusdam
viris, quorum nonnullis nos , longe licet impares , successimus , emendan-
da tradi Jerat • Nam tametsi propter auctoris praestantiam manserant , fe-
rebanturque vulgo , qui nunc proJeuat , plerique omnes iibri ; tamen po-
stulandum non fuit , in tot excellentibus scriptoribus , qiiibus temporis ]on-
ginquitas fraudi fuisset , vnus vti esset IsiJorus eximius.Ergo contra po-
tius accidit. Cum cnim tererentur o.nnium manibus , ( neque enim fuit
vllius aut nomen in literis per ea tempora clarius, aut auctoritas in re-
bus,vel ecclesiasticis, vel ciuilibus grauior) factum est et describentium
vitio, et legentium sinistra diligentia , vix vt vlli pro germanis , et since-
risuliena, atque adulterina , tam multa pnullatim inolescerent . Ea vero
tempora sunt coQsecuta , in quibus literarum honos nullus , cultus nullus,

C A P V T XXXVI. 2d7

Vt non tam queri dcbeanius, qiio;l haec deformarint , quam, quod ad nos
qualiacunquc transmiserint , magna potius habenda sit_ gratia . Restituta
porro hac nostra aetate re literaria, cum lux rebus redJita videretur,
tamen maius periculum adire coeperant Sanctissimi Patris egre^ii ]abo-
rcs, tum propter ea, quae diximus, intertrimenta, tum vero propter prae-
posteram quorumdam hominum elegantiam . Na;n maiorum disciplinarum
studia, seuerioresque curae, quae vel de religione ab eo susceptae sunt,
vel in formandis , componendisque moribus versantur , ea vel nomiie ipso
tanti Pastoris, Doctoris, Legislatoris , Siitis tecta, munitaque vidcbantur .
Quae vero non tam vitam ipsain,quam vitae cultum attingunt,ct orna-
tum, ea , nisi Rex potentissimus gentilis sui scripta, quasi -subolem, manu
asseruisset , ver.'nilum plane fuit , ne de statu deiecta , vix vllo in loco ,
exiguo certe cum honore consisterent . Fastidiebant enimhaec,et abnuta-
bant delicati homines , quasi , inuentis frugibus , glandes ipiis obiiceren-
tur.Nunc vero non illa modo , quae dignitatem suam pcr se tuebantur
ipsa satis , iilustriora, honoratioraque officio isto reddentur , sed quae cri-
minationibus obnoxia , calumniisque obuia , atque exposita videri poterant,
ea posthac et suis , et aliornm viribus fiJcre , et iniquorum voces con-
tcmnere assuescent . Nam quae leuiora , minutioraque censcbantur, ea ro-
bur , pondusquc auctoritatis ex antiquioribus scriptoribus bona ex parte
recipient . (^ia in re,cum nonnullorum , quibus haec cura commissa fiie-
rat , insignis opera extiterit , iliorum. exemplo speramus etiam fore , vt
alii non nostri modo, sed externi etiam eruditione praestantes viri,in id
iam nobfscum certatim conspirent, vt laboriosissima Hispani Doctoris cx-
ccrpta stuvlio suo peruestigare porro pergant , fortunasque nostras opibus ipsi
suis constabiliant. Quod autem Jabor hic , qui , te nccdum nato, susceptus
est , ad exitum tamen perduci, ( cum id religiosissimus Parens admodum
expetiisset , ) ante regni tui initia minime potucrit;nos hoc diuino con-
silio factum putamus , vt , cui dies natalis in S. Hefminigildi , Hispaniae
Regis, Martyris, Isidorianique ex sorore nCpotis natalem fuerat pracstitu-
tus,iisdcm omnino, eadcmque caeli dc parte oblatis auspiciis , impcrium
inires,quibus primordia \'itae consecrasses • Atque vt a nepote constituen-
dae exemplum, ita ab auunculo tuendae, propagandaeque religionis adiu-
menta acciperes, atquc documcnta; eaque non a maioribus solum , vel etiam
a tali Parente tradita ; scd a tc quoque ipso , nisi te tuimet meminisse
pigeat, satis tibi insignite commcndata' ■

6. ^lulbas emendatio librorum S. ludorl H'npalltant ( sic enirn cum „„
Gregorio Magno^i-t et analogia exposcit ^appellare ^nahimus , quam Hispa- ^^j^ LECro-
lensern ) ante annos ampiius viginti Maiestatis CatboUcae iussu commissa hem .
fuerat , //' ita rem gessere , 1'^ quidam nibil prius babuerint , quam "vt se to-
tos statim huic labori addicerent^ alii ab suis se studiis ^ et occupationibus
ad hanc operam traduci permoleste ferrent , nonnuUi Etymologiarum cor-
rectionem ( spissum sanc opus ) cxspsctantes , ita rem disttilerunt , ■:'/ partim
re imperfecta , partim ne incepta quidem , e 'vita excesserint : ita vt alii pro
aiiis , neque id semci , fucrint suffciL-ndi . Donec rege admonito , finem ntti-
ium fore^nisi qnidciuid piures refecissent , atqiie id insuper , quod sarcien-

L 1 2

258- I S I D O R I A N A

GnaVus eVo- dttr/i restsret ^ od 'vntim omne dsferretur ^ad id operh ego , (^ cul ite ab-^

Tum labores col- }}uere qntdcm fas esset ,, ) maxhae idoneiti visits st'.m ; 7ion qtiidem ingenii ,

''■5"' • doctrinaeue facultate prae caeteris aliqua ( qtii essem iufra omnium cen-

sum , ) sed cui fortnsse tantum esset al> re mea otii mibi , aliena vt cura-

rjem ; siue adeo certe cum pLuribus i-t csnflictarer ,. ea lege , atque omine ^

iit bene gestae rci laus stlida ad a/ios, noxarum omnium ad -me i'num sum-

ma surtimarum rediret . ^od ne accidat y hoc est, ne in me solum culpa

omvis deriuetur,ita mihi cantio erit, •vt^fsequis debito laboribus suis testi-

rnonio fraudetur ,potior multo cura sit .§>uod facturus ftii aliquanto 'vbe-

riuSyMisi is , qui editiofiem banc a principio vsque pietate magnaySoUici-

tudine assidua stlus prope curarat, loannes Lopius Velascns , Regius Secre-

tartus , provhsimus lir , neqtte ab vllo liLterartcfn genere alienus , sub ipsum

huius laboris finem uobis praereptus esset .. Cuius obitu tieque de manuscri-

ptorum extri.plarijrm numtroyneque de iis , a quibus r/.issa fuissent , satii

nobis constare potuit . Ergo in emendandi labore , Cjuid quisquc c^uanttimque

contuttrit , ( qaod sciero , potenoque ) quam ferissirrie r.eferam »

Bti/molo(j!as e- 7. Etymologiarum emendatio /^Luaro Gomezio ToLetano , liro in primii

menciaruBt exudtto credita est , tradttaque ipsi lettrtiw codicum magna copia , quorurii

boita pars Gotthicis, ( seu mauis Longobardicis ) characteribus erat sctipta ..

Alur.rtis Gcme- ^uo ipse , z-arietate notata , ad ^ntoniitm /iugustinum Tarraconensem Ar-

^"** chitpiscupum ,.et Petrum Cbaconem Romae iam tunc commorantem singtilii

de reuus referret . sluorum itriciue id etiam a Rege fuerat iniunctum , "vt

Ant<. Auguiilnus et tpsi , colLatis suis exemplariutis , quid sensus sai esset , ad eundem Alua-

rum reri.itterent . Constat autem , ornnes triginta , aut eo pluribus manutcri-

Petrus Chacen ptis Libris in hac opere ernendaudo fuisse 'vsos . Sed Ant. Augustinum san^

ctissimum Antistitem , deque suis Libris toto orbe ttctissimum , cum ad x 1 u

dntoniasCouaT' Hbrum peruentum esset, hoc est , opere prope in medio, mors occupauit • Pe-

Tfiuias .. trus Chacon, ( sic enim ipse se nostro, non Ciaconum , aut Ciaconium Ita-^

lorum rnore, scribebat, 'vt qui Hispanum se , et ToLetanum , id quod erat,

quam Romanum , atque Sabinum haberi maLlet ) is igitur , quod muLtos an-

nos in antiquis auctoribus emendandis %-ersatus , de boc opere restiluendo

in primis ccgitarat , dici "vix potest , quanttm opis attuLerit , 'vir ingenio ,

industria ,, coniiciendi arte quadarn singuLari . Sed huic , quam dtco , conii-

ciendi solertiae ncs perparum , minusque fortasse , quain aequitm fuerat , tri-

btiimus : Libros.i<eteres , qtas , vt antiquissimi qiiique erant, ita minus auctosy

minusque corruptos inuenimus , fontesque , e quibus haec hausta , ab eodem.

bona ex parte indicatos , eos sumus secuti . ALuarus ergo et duorum , quos

diximus,egregia opera,et aliorum ,.in primisque Antonii Couarruuiae kO'

strorttm omnium , quot sunt , quotque fuere , vndecuntjue doctissimi , atque

etegantissimi Z'iri commufticatione adiutus , cttm et pietate erga Isidorum

eximia, et Maie:tati Catholicae satisfaciendi studio pLurimum dticeretur , an^

tjot.ntionum in omnes Ti-x. Libros magnoe moLis corpor-e reLicto , defunctusest,

vltimnm merutJt 8- ^^vd cum grattissimi Z'iri inspexissent, studium, quidem,dJiigentiam-

eppos-ytt Giia- quc^^vt aecjuum fuit ..'vaLde probarunt : totius r.ei far.mam^modun.que inetidi

Uusj.. reddsnda censuere . Idque i'isum tum aLias ob caussas necessarium ; tum ve-

r.o.j^^uod cura enumeranda scripturaru?// yconiecturarumque •v.arietate muh

C A P V T XXXVI. %6^

ttis 'vblque esset .^ tamen contextum ipsum ^ ciilus gratla lahor omnh suscs-^
ptus fuerat , inemeudatum reliquerat . Hulc latijundio ( quoad genus buc
telluris ferret ") perpurgando ,. conserendoque ego sum colonus datus . ^an- «
to meo cum labore , nihil attinet dicere . Nam etsi talibus viris ( vt par;
fuit ) satis frdebam itamen , quin feteres lii^ros ipse quoque rursus euolue-
rem ,identide7nque in singulis prope cunctarer ^ ejpcere non potui . Vt mit'
tam interim conquisita meo , ( 'vt ait itle ) dukique reperta labore . ^luae^
quamuis pauca admodum non sint^mihi tamen ijideri sane solent quampaU'
cissima , dum cogito , quam multa adbuc restent , quae noua aliqua cultu-
ra indigeant . In aotis consilium non fuit de quorumdam minime malorum.
hominum sententia quaestiones pertexere^ aut e iieterum scriptis in eundem,
sensum plura co^/gerere , aut eorum , quos nostra baec aetas i-^rg^fnio, et eru^
djtione pra^stantes plurimos tulit,scrinia compilare . Nam quis modus fu'
turus esset cutctarum- artium ,-discipUnarumque bibliotbecas omnes exbau-
riendi i Ergo inveteribus , e quo desumptum aliquid comperimuf , ei quin sua
redderemus,vi:< aliquem praetermisimus ' Alios vero non^nisi cum necesse
fuit, ac raro , et perparce citauimus ; placuitqus non hoc fieri , itider/i "jt ii}
comoediis ,om!ss omnia vbi resciscunt . E recentioribus vix qusmquam no~
minauimus ,. nisi siquis forte loci alicuius curationi medicam manum appli-
cuerat .

cj. DifFerentiarum librum priorem P-Pantinus Regius Capellanus e duo- "Dlfferentlac »
hus ms. libris correxit ; quaeque esssnt e 'veteribus Grammaticis accepta , Pantinus .
•vel cum iis consentirent , indicaitit . Visura vero nobis est Parisiensis edi-
tionis addere Dijferentias , partim quidem easdem , nonnunquoin etiam diuer-
sas , nullo tamen ordine digestas , vt qua conditione Isidori scripta fuerint ,
•vel ex eo tibello appareat •

lo. Posteriorem tibrutn , qui de Tbeorogicis differentiis est,T)octor Ro- RolandasWlce-
landus /f'icelius > Regius quoque Capettanus , e duobus item ms.. lioris ''"*
emendauit .

II' Librum de natura rerum ad S[sQbnX.nm schotiis bene longis ab eo y Llber denatura
cui fuerat commissus , aucturn offendimus . '^ae , quia emendationi parum rcTun
seruiebant , ptacuit iis,qui baec Regio iussu curabant , ittis procut reiectis ,
librum ex quattuor ras. codicibus , inter quos erat ex Ouetensi Ecctesia Lon-
gobardicus peruetustus , per no-s reformari , notasque, quae ex vsu essent ,
affigi: quod est , nsque frustra-,factum •-

12. Clironicon Vir Ctarissimus Garsias Loaisa , Serenissimi postea Prin- Chron{con,Loal<^
cipis magister , Toletanae nunc Ecctesiae dignissimus Antistes ,praeter emen- sa .
dationem , indicatosque fontes , e quibus confiuxit , mutta insuper historiarum
cognitione , variaque eruditiont cotlocupletauit • Cui propterea- libr&v. Ety-
motogiarum ^vbi eadem omnino tempora , resque aliquanto breuius descri-
buntur,tocus integcr , intactusque reseruatus est . Ittud mirari nemo debe-
bit,si qua temporum descriptio interdum discrepet ; itle enm suos codices 'y
nos nostrorum consensum repraesentauimus .

13. Idem ittustrissimus Antistes S^^nicntiaiam tibros tres e manuscriptis Sententlc» ..
XIII. codicious ( e quious duo Longobardici ") emendatos , et- notis ittustra- ^oaisa ..
tfs, Taurinique antsa. cum Chroiuco nan satis probe excuses , tonge »ui/s

270 I S I D O R I A N A

eJnciidr.ttGres dediC , tQtamque haac editiouem fauorc , industria , beffcficioqne'
stio prouexit .
Ve vi-r. Illu0r. '4- Lihrum de viris illustribus loanKSS Baptista Perezius , Episcopus
Perezias . poitca Segobriccnsis y e tns. vi i. ef/ieudauit , locosque illius quosdam illu'

strauit .
Gotthorum etc. «5« Ide/TJ GotthoruiTi , Sueuorum , ct Waiidalorum historiam correxit.
historifi . Pere- E quot KS. lioris y nois liquet . lii ea quod Aera idlxiv. amio i?nperii lu-
z'-js . stiiiiani i . edidimus , »o» ( vt grauissimis 'viris placere "videmus , ) anno

lustini viiii. i secuti sumus fton taittum huins historiae ., sed etiam libri v*
Etymologiarum i/etera exemplaria : quae magno coiisensu lustino octo tantnrri
annos assignaitt : i<trotiis autem niodo /Imalaricus ( quod illi volunt ) ///
eumdem annum incidit . 'sluod item ^'crba ds S. Martyre Herminigildo Ae-
ra Dcvi. Herminigildum deindc filium imperiis suis tyrannizantem obses-
sum exuperauit , quosdam offendunt : »os quidem vocis tyrannizantem insO'
lentia nihil mouemur : eadem i:amque est i'sus Rodcricus Tolctanus lib.z.c.i^.
Herminigildum deinde filium contra impcrium tvrannizantem , obsessum
Hispali dolo cepit : et quia nefandis ritibus noluit consentire , tormentis
variis cruciauit . Demum sccuri percussum parricida impins dignum Deo
Martyrcm consecrauit . Huiusmodi aliquid de martyrio in Isidoro deesse
suspicamur . Nam , quin nepoti idem cum Leandro fratre testimonium tri-
buerit ,non fit i-erisimile . Atque eo magis , quod iisdem prope/nodum verbis
in eadem re est vsus Alfonsus Carthagena Anacephalaeosis c. 26.,1't i'trum-
((ue illa ex Isidoro descripsisse , plane non dubitemus .
EPistolnt . 16. Idem Epistolas coilegit , atque correxit .

De ortu , et ohi- 1 7. Librur/i dc ortUj ct obitu ^^x.v\im Fetrus Fontidonius Salmanticen-

ta Pntnim.Fon- sis Cononicus c 1'et. viii. exemplaribus emendatum re/iguit . @uod i'ero is

tiJonius . liber grauissimis quibusdam viris suspectae auctoritatis i'idetur : nobis ,prae-

ter tot exemplarium nostrorum , externorumque consensum , Sanctorum Itde-

fonsi , et BrauUonis cu/n Sigeberto auctoritcs omnibus illorum argumentis

putior esse debuit .

Exposiiioinve- i8' Mvsticorum expositioncs sacram^ntorum nuUo csrto titnlo praescri-

tus tcstamen- ptas accepimus : quod septem maiiuscriptor urn tibrorum singuti singuias pror-

'■'""• sus diuersas,prorsusque ineptas praescriptiones praeferebant , quarurn nutla

cu?n Parisiensi editione conueniebat . Notarat , sstegeratque per totum boc

epus i'ir doctissihins lectionum 1'arietatss quasdam . Sed cui fucum fecerant

ttim codices quidam non satis attente considerati ; tum Eucberii Lugdunen-

sis editio fattax e quo credidit bonatn parte>n desumptam : cum contra po-

tius deprehenderimus , ex Isidoro itla omnia ad Eucherium fuisse transfusa .

Aequius , i'eriusque fuerat eos auctores , quibus haec accspta refert IsidO'

rus , Origensm , Victorinum, Hisronvmum , Ambrosium ■, Augustiaum , Cas-

sianur/i , Grsgorium euotuers , /// rcs esset laboris , tasdiique mutti , quaeque

hominem minus occupatum , quani itle plans fuerat , postutarent . In ea re

nos , quod quiuimns , prasstiti/nns . Atque in tituto restitusndo , opus ipsum

prope iam 'abalienatum auctori suo restituisse uidsmur . '.^od sius magna

parsyGenesis sciticst tota , et tibri Regum apud Eucherium leguntur: opus

etiam •vniiiersum Venerabilis Bedae tibris attsxtum sit. Sed Eucherio tam

C A P V T XXXVI. 271

tnuka non hiiori modo , %ed aliorum l-nerta , vel assuta potius sunt , 'vt
pudeat Hlorum , qul Romanae edlttom praefuerunt . Nam ( Auguithium ,
et Faulinum rnitto , /// quorum scripta an Eucberius snciderit , atii fiderint )
Gregorium , et Cassiodorum non potuisse ab Kucberio nominari , cuius fuit
negligentiae , ( an stuporis potius dicam ) non "jidisse ? Integer etiarn de
templo Salomonis , siue Bedae , siue aiterius liber , /// cfuo Cassiodorus cita-
tur,in iibri tertii Regum commentariura coniectus est .

19. Sed Isidorum Eucberio adiungere iUius fuisse <videtur , qui histo- T!tulas operU
ricum , mysticumque sensum simul habere 'voluit . Bedae 'vero, ( si modo is

Beda est ) cum e diuersis auctoribus quaestiones in 'vetus Testamentum
concinnare propositwm fuerit , neque id , nisi 'vsque ad Exodi initium per-
duxerit, tamen per totam Genesim ■, cum aliquid ex hoc opere proponit , "vel
Isidorufn diserte nominat , 'vel Recapitulationem subtemen hoc appeUat •
^jtaestionum porro titulus in vno OUuensis coenobii codice Isgitur , in quo
singulis expositionibus suae sunt percunctationes praepositae . Neque tamen
huius codicis quaestionts easdem puto cum iis , quarum Ildefonsus fneminit
in libro de viris iUustribus . Non enim 'vUa in re opus immutatum signi-
jicat , nam neque id necesse fuit , 'vt ^i)uaestionum Uber Hieronymi , et Au-
gustini exsmph diceretur . ^u^apropter nec 'veriti sumus nos quoque ^uae-
stionum etiam tituUim retinere , Apparet etiam e Braulione , has quaestio-
nes in tibros duos fuisse distinctas . Sic enim ilte in praenotatione : Qiuie-
stionuni libros duos , quos qui legit , veterum tractatorum supellectilem
rccognoscit . Nam respexisse 'videtur ad "verba ipsius Isidori in prasfatio-
ne : in quibus lector non nostra leget , se.l veterum rele^et . Fuerunt au-
tem codices , quibus vsi sumus , octo , Fatentinus , Vatentinus , Comptutensis ,
Guadatupensis , Oxomenses duo , f?, cuius antea meminimus , Otiuensis : nut-
lo ita z'ctusto,vt Loftgohardicis litteris esset notatus .

20. Allegorias Cyprianus Suarez e Societate lesu emendatas cum scbo- Allcgorlae ,
liis retiquit . §^ot manuscriptis libris adiutus sit , non constat . Ct/prianus Suo'

2 1 . Idem emendauit etiam Ubettum de conHictu vitiorum,et virtutum . ''«'^ •
Neque item constare potuit , quot i'eteres codices acceperit . Ssd non aduer-

tit doctissimus 'oir , hunc tractatum cum operibus S, Ambrosil Romae nu-
per editum , in quo tam mutta a uostris discrepant , 'vt nos ea singittatim
referenda non duxerimus ■ Tantum haec nostra quaUacunque , cum Augu-
stiniana editione propemodum congruentia , simul cum ittis legi matuimus.
Isidori autem esse opuscutum , (^vt ipse scriptum retiquit , ") et codices il-
lins nomen praeferentes , et stitus , ( baud multum fortasse a Synonymis
abtudens ) et Sigeberti testimonium optimo viro persuaserant . Nos ( ne
quid dissimutemus ) hoc fuisse opus ittud credimus , quod Isidori ipsius ae-
tate loan. Cbrysostomi nomine ferebatur . Sic enim itte de Cbrvsostomo in
libro de 'viris ittustrihus . Ai personam quoquc cuiusdam nobilissiniae ma-
tronae Gregoriae repcritur opus eius insigne de conuersatione vitae , et in-
stitutione morum,siue de compugnantia virtutum , et vitiorum • Er^o scri-
pturarum varietates tam multas interpretibus potius, qiiam Ftbrariis adscri-
bemus . De epilogo vero , qui apud Ambrosiujn breuior , in nostris aliquaa-
to productior, apud Augustinim mutto est longior , non est , quod labore-<

272 I S 1 -D 0 R I A N A

nnis', narn co//stat, esse alienum , haud minus , quam tuscriptiQaefn ad Sira-
f)lic/a'Ui/» i» Arabrosiaaa editione . Neque ex additamento coniecturarn de
auctore facere Loua?!iei!ses Theologi debuerutn .
ExposiHo in 2.2, /cj^fw Expositionem in Canticum Sa]omonis /n vno tantum mamtscr*
Cnntica . Cypr. li/,yo rcpertam correxit ex Bedae comwentariis , quos ille ex boc fonticulo
" . exuberasse autumabat • Caussamque addidit , cur Isidoro recte adscripta sit .

Reperisse enim se in veteri quadam Braulioms praenotativne operum Isidorl
verba haec ^quae vulgo desiderentur : Moralium libros B- Gregorii Papae
ropata cempendiose abbrcuiauit : Cantica Canticorum facun.la expositione
eluciJauit : quartam editionem Psalterii edidit ; super libros Moysi , et Psal-
terium, et quattuor Euangelia expositioni non minimo insudauit studio •
-In Canonico quoque , et Ciuili iure pcrmaxima composuit instrumenta .
Sed ne haec quidem z-erba breuissimae expositioni satis conueninnt . Est
enim mu/to breuior ea Justi Vrgellitani expositione , quae Isidoro ipsi <val-
de breuis visa est. §^id si £x Beda excerpta '. Hos duos libeitos , quod de
cuctore non satis liqueret^extrensosfecijnus.
Contfaludaeos. 2?. Contra ludaeos libros duos ex vii. ms. codicibus emeridauit ^ an^
Prooemla . Sy. .^otationesque addidit loannes Mariana e Societate lesu . Idem in Prooemio-
nonymn.Maria..^^^..^ HbyQ g^ totidcm ms. Idem /» Synouymis ex decem exemplarious resti-
"° ' -tuendis , et illustrandis praestitit .

T)e ecclesiast. 2^. De Ecclesiasticis officiis /ibrcs nos ex vetustissiino ccdioe Aibai/den-
olflc, \si , ( quod conciiia p/ura^ a/iaque nonnul/a contineat , ) ab aiiis iam nobi-

Vttato , probe , ft speramus , refecimus . Neque tarnen optimus codex non sae-
fe iuuandus nostro iabore fuit , conquisitis auctorum iocis , e quibus juerat
td opus concinuatum . Habuinius praeterea exempiar aiiud e coliegio Com-
■piutensi .
RegnU mona. Zj. Regulam moiKichorum , /« codics tantum i';/o prius repertam , ad-
choriim . Petrus r/jodum deprauatum P. Chacon ex Smaragdo , et iibro sententiarum Patrum
C^hacon . bona ex parte direxerat ; cuius operam nos, alterum codicem nacti ,et qui~

dem Longobardicum , sed et ipsum tanien mendis oppido deformem , permui-
tum prvueximus.
Isidori cpcra 2 6. Atque hacc dc siirguiis libris.In 'vniuersis 'vero id prae ocu/is ha-
cxccrptn cx a. bendu?» '. exctrpta esse pieraqus.Id enim prae se tuiit sanctissimus 'vir ; ca-
Uis . uit etiam aiiquando , ne ad culpae suae titulum refencntur, de quibus te-

stificatio adhiberctur auctorum . ^ff<? testi/icatio , cum neque ab ipso tat/t
saepe , quam nunc esset necesse , neque a nobis fuerit adinbita , aut adhi-
beri etiam , ereptis auctoribus nonnuliis , quibtis iiie est vsus , 'viio inodo
potuerit, cohibeifit f^, ( si me audiet iector -, ) ne dum diligentissiinum scri-
ptorem negiigentiae aiicuius arguit^audaGiae , ter/ieritatisque crimen incur-
rat , de quo et ah aiiis ^etase ipso fortasse non muito post sit ipse con-
demnandus . Nam sunt etiam,qnae proposuisse tantum , non etiam diiudi-
■casse ( neque id nuilo , sed Hieronymi , atque aiiorum exemplo ) sit existi-
mandus . Cuiusmodi sunt in histaria , quae de tjiuin capituiorum defensori-
bus in Theodoro Mopsuesteno , /;/ Facundo , in lustiniano Imperatore , atque
in Victore Tunnensi ex ipso Victore narrauit . §luaiia fortasse fuerint, quae
in libro de ortu , et obitu Patrum a grauissimis viris notata sunt j njt Isi-

dore

C A P V T 5rXXVI. ' 273

ioTo ladlgna . ^jiornm auctor allus quaersndus potius fult , quam liber abii-
ciendus^qiii SS. Udefonsi ^et Braulionis auctoritate niteretur ' ^ibus ad-
das licet ^ me lube!:ts ^quas de Osii Cordubensis exitu ex Marceliino re-
fcrt . Neque id mirmn videri debsbit ei , qui libro w Etymologiar. cap. i/l-
timo , Aetate iv. sab Dauid Carthaginem conditam , eaitdemque multis post
annis sub Amasia rursus conditam aspiciat . ^a tamen de re in Chronico
sibi cattit . Subiecit enim in Amasia , Carthaginem hoc tempore quidam
asserunt conditam : alii vero superius .

27. ^^0 de genere sunt etiam alia quaedam in Etymologiis , non illa '"^e qnaedam.
qiiidem magni momenti , sed interdum etiam secum ipsa pugnantia ; %'t quod *«•""" fugnan-
exsul scribendum sit, non exul : at contra exultat non exsultat • Atqui illud ^"^
e Terentio Scauro , hoc e Velio Longo sumptum "VJderi possit , quod satis esss
debebit .

2S. Malitiose y-et impie adiecta credimus , quae de praefinitlone ex- interjiolationes ,
tre-ti.ae diei cap- \i« expositionum in Genesi.n abesse prcrsus a quibusdam
exemplaribus , /// aliis importune repeti admonuimus • Nisi haec quoque non
de suo , sed de aliorum sensw relata , propositaque cum doctissimo %<iro mauis'
Sed huiusmodi 'vix aliud reperias : 'vt libros omnes inoffenso pede possis
decurrere •

29. Detracta etiam quaedam suspicamur, vt quod paullo ante de S. Her- ictracfa (]y.at*>
minigUdi martyrio diximus . dam .

^O' Typographorum culpas ornnes praestare 'vix eius sit , qui aetatem errata typo^m-
in hoc vno labore contriuerit, praeloque ajfxus perpetuo haeserit. Nos buius ghica.
rei inexperti , aliisque dijfcuttatibus impediti obniti tantum non potuimus .
^luod supcresty ne qua maioris negotii restent ^ in quibus labi , aut haer^e-
re possis, quin de iis admonerere , sedulo curauimus .

31. NonniiUi falso asseriint, editionem Philippo II. a Grialio oiseruatioves ia
fiiisse dedicatam , ex eo deceptos, quod iussii Philippi 11. coepta J^" ^^"^
fuerit . Neque de aliis id mirum : sed in Rodriguezio de Castro no-
tandus is error est , qui totam editionem tom. 2. Biblioth. Hispan.
pag. 298. satis alioquin diligenter descripsit . Quod in epistola de-
dicatoria Grialius non semel asscrit , reges Catholicos ab Isidori stir-
pe genus ducere,modo iam passim reiicitur, aut in dubium reuo-
catur . Disputatum a nobis fuit cap. 17. de traditione , quae olim
maxime inter hispanos viguit , fuisse Isidori sororem germanam Theo»
doram nomine, Leouigildi vxorem , S. Hermenegildi , et Recaredi
matrem,quam traditionem vahdo innixam esse fundamento negaui-
mus.Fatetur Griahus in praefotione ad lectorcm , se solertiae Petri
Chacon , qua ille in Etymologiis Isidori corrigendis vsus fuerat,
perparum , minusque fortasse , quam aequum fuerat, tribuisse. Do-
lendum maxime est, tum has Ciaconii coniecturas, tum Aluari Go-
mezii annotationum in omnes 20. libros Htyniologiaruin corpus
Tom.l. M in

274 I S I D O R I A N A

magnae molis,quod ipse Grialius memorat , aut omnino intercidis-
se , aut eo in loco esse , ex quo nunquam fortasse emergent .

guid,h,u,cretur .^. Equidcm dc Grialii fide , et dilieentia minime dubito ,
quin ea omnia,quae sibi necessaria, aut valde vtilia viderentur,
selegerit: sed quum de doctissimoriim hominum commentariis res
sit , maluissem, Grialiiim abundasse, quam nos incertos reliquisse, an
quidquam praetermiserit , quod alii ad Isidori scripturam corrigen-
dam,aut declarandam pertinere fortasse existimassent. Parum accu-
rate Fabricius de his notis loquitur Eiblioth. vet. latin. lib. 4. c. 6.
n. ($., vbi retert, , prodiisse Etymologias Matriti 1599., ac detuque^
z<\di\t ., accuratius Parisiis 1601. cum 7iotis 'uariis cura lo: Grialii
opera lacobi Breulii : siquidem in editione Matritensi, quae Breuha-
na longe est correctior, et accuratior, iam prodierant Grialii no-
tae,a Breuh'o ad suae editionis calcem adiectae . Recte autem Fa-
bricius moret , eas notas minime ambitiosas , eruditissimas tamen
vocare Barthium ad Briton. p. 344.

«^ia f edinone Addidit GriaHus catalo?um scriptorum , ab Lsidoro vel ci-

tatorum , vel quibus maxime videatur vsusrtum praefationem pe-
culiarem in Etvmolosiarum libros . Sed auctorum catalogum dili-
gentius a Birthio confectum, indicatis locis, quibus Isidorus eos ap-
pcllat , exhibebimus infra cap. 5 3.,quum de Etymologiis seorsum
disseremus : vti etiam cap. 50. Grialii praefationem ad Etymologia-
rum libros descnbemus . In fine 1. partis notatur : Matriti apud
loannem Tlandrum . m.d. xcvn. In fine 2. )^zri\%: Matriti apud loan-
nem Flandrum . cio. id. xcix. Indicem locorum sacrae scripturae Gria-
lius neolexit, vnico rerum indice contentus.
jT/V. Antomus ^ j,. MJc. Antonius quum hanc editionem Matritensem recenset,

corn^itur . ^.^ ^ ^^^ iussu Philippi II. 3 viris totius Hispaniae doctissimis, atque
eruditissimis per partes adornari coeptam fuisse , quorum vnus tan-
dem superstes Grialius defunctorum adiutus , necnon suis perfun-
ctus laboribus,in publicum emisit . Erant tamen etiamtum alii su-
perstites , vt Loaisa , Mariana etc. ,q'iod ex ipsa Grialii praefotione
satis coUigitur .

iuJic:a iit edi. ^^^ Andreas Bnrriel , qni, vt mox diremus , ad Isidori scripta
excudenda consilia sua direxerat,in epistola ad D. Petrum de Ca-
stro asserit,quum hanc Regiam edirionem, tnm aliam nunc descri-
bendam Breulii valde imperfectas esse : in epistola vero ad P. Fraii-

C A P V T XXXVI. 275

clscum Rabago, easdem editiones extrema manii , et politiori ciiltUj
quem aetas nostra exigit , carere affirmat . V. Cl. Petrus Emmanuel
Hernandez , bibliothecae archiepiscopali Toletanae praefectus , in
notis ad Conspectum editionis Isidoriaflae a Zaccaria paratae , c.42.
proferendis, censet, hanc editionem regiam Matritensem ceteris si-
ue anterioribus , siue posterioribus esse praeferendam . Fatetur ni-
hilominus, mendis typographicis eamscatere, et quaedam opera spu-
ria, vel dubia^pro legitimis complecti . De erroribus typographicis
praesertim in Chronico fidem etiam facit Florezius tom.6. P.47S.,
qui recte aduertit , parum hanc editionem exteris notam fuisse,vt
neque Baronius, neque Pagius , immo neque CardinaHs noster Aguir-
rius eam prae manibus habuisse videantur . Ex libris Zaccariae post
eius obitum exemplar huius editionis ego acquisiui, nonnullis no-
tis mss. respersum manu eiusdem Zaccariae .

C A P V T XXXVII.

Editlo Operum Isldori , curante Ereulio , Parisiis amio 1 5o 2 . ,
repetita Colo?iiae anno 161 7.

I. j_ ^ on multo post editionem operum Isidori Matrltensem \^- BreuVrtna trnio
cobus du Breul, monachus Benedictinus S. Germani a Pratis , aliam """""■•
editionem curauit \ quam Nic. Antonius Margarinianae editionis
veluti exemplum censet , correctius tamen , et luculentius , necnon
quibusdam editis de nouo libellis locupletatum . Fallitur tamen ,
quod addit , Breulium editionem nostram Hispanam non vidisse,
vt mox constabit . Breulius suae editioni hunc titulum affixit .

2. S. Isidori Hispalensis episcopi Opera omnia , guae exta/Jt , tituUs •
partim aliquando ijirorum doctissimorum laboribus edita , partim
nunc primum excripta , et ad chirograpka exemplaria accuratius ,
(j^uam antea , emendata . Per Fratrem lacobum Du Breul , mona-
chum S. Germani a Pratis . Parisiis apud Michaclem Sofwium via
lacobaea sub scuto Basiliensi m. dci.

5. Epistola dedicatoria Breulii digna est , quae hoc loco ve- didicatio
ponatur , quamuis et nonnuUa de Isidoro falsa commemoret , vt
postea notabo, et magna ex parte ne ad Isidorum quidem per-
tineat ,

M m 2

476 I S I D O R I ,A N A

R. ifj Cbrtsto Patri , ac D. Domh/o Marlano de Martimbot Coembiarchae

S.Michaelii i;i Eremo , Mecoe^ati suo , Frater lacobus dti Breid

Mo/jachtis S.J2ermafji a Fratis S. F. D.

EHth am. 4. Citm ad certam diem jnetisis Maii , anni Christianae saiutls iS79'
gnaco Jnchoata Heuricus lll. Christiaiiissiwus Fra/icorum Rex , comitia clero Gallicano
Lutetiae indixisset , fuissetque ad boc opus coenobiurn nostrum electum ,
huc conuer>erunt viri ecclesiastici circiter sexagifita ; nimirum Reueren-
dissimus Cardinalis , ac Illustrissimus Frinceps , Carolus Borbonius , orntiium
coryphaeus , ^Jrchipraesules tres , Episcopi octo , reliqui Abbates , aut aliqua
dignitate in suis dioecesibus insignes : omnes atitem ob raram scientiam ,
rerum experientiam , et ( quod rnaius est ) •vitae integritatem , ex omnibus
rnagno iudicio absque fauore electi . ^luorum ex fiurnero ( dignissime Ar-
chimandrita ) cum domino Margarino de la Bigne , Theologo doctore Fari-
siensi , pro Rothomagensi prouincia , licet ahsens , delegatus fuisti . §luod
certe maiori tibi cedit honori , quam si praesens extitisses . ^uispiafn enim
maleuolus , ex suo cofrtorto , nec iustae mensurae pede potuisset atios me~
tiri , et dicere , aut fraesetitia perterritos , aut prece , "vel pretio in hac
parte corruptos , lapiilufn album , tui gratia , in vrnafn misisse . Sed colle-
ga tuus , dufn putat , negotia Ecclesiae cito terminari posse , vel horas succi-
siuas ad studendum sibi abunde datura , rogatus a Micbaeie Sonnio Biblio-
pola fjmosissimo , suscepit curam emendandi opera Sancti Isidori Hispalen-
sis Episcopi . ^od absoluere minime valuit , rehus Ecclesiae iugiter inteit-
■ tus 5 et nihilominus i*J septimttm diem Februarii sequentis anni productis .
aBrenVio Jit- 5* H''-ii'-^ autevj Bihliopolae filius , nomen , statum , candorenique mo-
choata , et ab~ ^tim pareiJtis retinens , nec eo minus boni publici cupidus , me in cella
soliita . delitescentem saepe soUicitauit , vt quod alius pcr otium absoluere non

potuit ( licet hoc in frontispicio, et in epistola li//.'inari ad auunculum suum ,
Coenomanensem Decanum promittat ) ipsc consummarem . ^od , Deo fa-
uente , 'uiresqr.e cum animi , tum corporis , per senilem aetatem fatisceit-
tes sustentante , perfeci , coliatis multis codicibus chirographis , et potissi-
mum vno V.C. Pauli Fetauii, Senatus Parisiensis Consiliarii : altero Fapirii
Massonii , in eodem Senatu Aduocati , ex editis Ubris notissimi , et tertio
'viri probi Sebastiani IViuellii ,omnium librariorum decani , seu antiquioris .
Libri autem duo de officiis Ecclesiasticis adeo corrupti , mendis , et lacunis
referti erant , vt nihil supra . Sed hos ex vsteri codice M. S. nostrae biblio-
thecae ,et alio Coloniae , anno Christi 1568. apud Geruuinum Calenium ,
et haeredes loannis ^entel impresso , emendauimus , et capita inttgra ,
quae deerant , addidimus . ^ui z-cro libri nostro labore conquisiti in hac
editione de nouo prodeant , index operum indicabit . Lecorum insuper sa-
crae scripturae in textu prodactorum libros , et capita ad marginem nota-
uimus : vt ad ipsos fontes , quasi digito monstrato itinere , sedtilus lector
recurrat , videatque , num quod quaerit , contractius, quam decehat , (^vnde
nata sit obscuritas , ) aut perperam citatum fuerit . ^i labor nunquara
tanti aestimabitur , quanti mihi constitit : nec mihi tantum , sed et meo

C A P V T XXXVII. 277

fratrt Hieronymo le Iitge , bacitlo tenectuth iveae , quem in adtutorttm
adtcitieram . Nam tn quibuida m locis auctor ^ion 'vulgari , zed septuaginta
interpretttm translatloue 'vtitur : tuucqtte frustra ad concordafitiai Biblio-
rum recurrisssr/i .

6. lam tsmpus est^ntt de ipsius S.hidori parentibus ^ ortu , saf/ctitate i^u^r! viie.
vitae , eruditio-/;e , et obitu , quae ab historicis Hispanorum didici-mus , bre-

uiter refsramus . Baetica Hispatiiae regio , pcstea ab Wandalis J^andalicia ,

et nunc Andeluzia ( cuius maxin:a portio est ) dicta , ciuitatem Hispalim ,

hodie SeuiHai/j nuncupatam , tantae amoenitatis , puichritudinis , et opuleti-

tiae habet , "Vt "vetus prouerbium fuerit , Hominibus , quos Deus a^nat ,

Hispali do-mum iargitttr, et 'victuni . Spalis 'vero , et Spalensis , suppressa

frima syllaba , /)/'o Hispalis, <?? Hispaleasis , iu vetustissimis M. S. codici-

bus , atque etiam in aliis impressis passim legitur . Sic Graeci [{ispaniam

Spaniam appeliant . ^os Ckildebehus , secundtts Francorttm Rex Christia-

nus , in suo ftmdationis nostrae Basiiicae pragmaiico , a>/te miile annos

edito , imitatus est . Aam de S. Vincentio martyre ioquens ait : Cuius nos

Reiiquias de Spaftia appvrta/tin/us . Igitur S. Isidorus Hispali natus est ,

patre Seueriano , Tkcodorici Ostrogothorum , et Italiae Regis fiio , matre vert ^

Theodora , inclyto Gothorum Regum sanguine prognata . Idemque de eo ,

quod de S. /^mbrosio legitur : scilicet exarnen apum ipsi infanti visum

in os ingredl , et egredi , ac in caelum vsque euolare , futurae eius elo-

quentiae praesagiuin . ^luae postea tanla fuit , "vt audiiores saspe in stu-

porem verteret . Hahuit fratres S. Leandrum /^rchiepiscopwm Hispaiensem ,

et S. Fuigentium , Episccpum primum /Istigitanum , deinde Carthaginen-

sem , et sorcrem Ftorentiam , sanctarum 'virginum inonasteriis praefectam .

Caesar Baronius Cardinaiis , tomo septimo annalium ^ sub anno Christi 569. ,

addit Theodosiam, Leuuigildi (^aiias Leouigildi) Regis vxorem .

7. Breuiarium Hispalense ponit insuper lustinam Abbatissam , et Brau- Ehjtum IsiioTi
lium , siue Braulionem Caesaraugustantim Episcopum • Sed lo. Vasaeus

in chronico sttb a'/no Domini ^6y' hanc eandem putat esse cum Florentia :
hunc 'vero negat reiiquorum fratrem . Defuncto Leandro die 27. Februarii
anni 60 j. ( vt in martyrologio Romano notattit idem Baronius ) /;/ Ar-
chiepiscopum Hispaiensem eiectus est Isidorus , non fraterno successionis iure
suffectus more eorum ^ qui dicunt ^Haereditate possideamus sanctuarium Dei:
nec 'verentur Regii vatis imprecationes eo ioci subsequentcs . Hanc autera
electionem conjirmauit S .Gregorius Fapa , eique paiiiu?» dignitati cotgruens ,
immo necessarium ad eius exequutionem , misit : <vt habet ofpcittm eius
feculiare , inter proprium Sdnctorum Hispanortim , annoDomini 1597- Cae-
saraugustae impressum . AVc Archiepiscopum tantum , sed etiam Metropo-
litanum , Primatem , et Episcoporum summum, Rodericus Toietanus, Aifonsuf
a Carthagena , Vasaeus , et Brautio eum ftiisse confitentur • j^ibus asti-
puiatur Baronius ita dicens : „ Diuersis fulsit miracutorum signis , prima'
ria dignitate florens , et Romani Papae in Hispania vices gerens „ . Lucjs
atitem Tudensis talibus eum extoliit encomiis ; „ Decoratus extitit sanctita-
te , spiritu prophctiae clarus , /'// eleemosynis largus , hospitaiitate prae-
cipttus 3 corde serenus j in sententia verax , in iudicio iustus , in prae-

27« I S I D O R I A N A

dkattone laetus , i» lucrandss Deo a/iimahus studiosus , /// eXpositiof!e scriptu-
rarum cautus , in coiisilio prouidus , in actu hiimilis , in mensa sobrius ,
hi oratione deuotus , honestate clarus , seniper pro Ecclesiae , et veritatis
defensione mori paratus , et in omni bonitate conspicuus . Praeterea
Fater fuit clericorum ^doctory et sustentator monachorum ^ ac fnonialium ^
consolator moerentium , tuta>nen pupillorum ^ac 'viduarufn , attritor super-
borufn , persecutor , et malleus haereticorum „ •
actacontrahae- 8. '^od postremum magna fiducia ab ineunte aetate praestitit . Nara
rethos . ( vt est in lectionibus festi illius ) adhuc adolescens , haercsim Arianam ,

(^quae gcntem Gothorum Hispaniae latissirne dominantem penitus iampridem
inuaserat ^ ) tam constanter palam arguebat , 'vt parum abfuerit , quin
ab Arianis necaretur . Sed admonitus a L.eandro , hunc sibi successorcfn
fore praesagiente , indignatiouern tefnperauit . Contra eos , 'vel quosuis alios
haereticos , teste S. Braulione , Archiefiscopo Toletano ( Caesaraugustano )
librum scripsit , qui hodie desideratur . §>uinetiafn Aera 66 1., id esr, anno
Domini 62 j., regni autem Sisebuti Regis septimo, apud Hispalim , in secre.
tario sanctae Hierusalem conciliufn celebrauit aduersus Acephalos , haereti-
cos scilicet , quorurn primus auctor ignoratur : et Cyrum quendam Episco-
pum , istoru/n haertsim defendentem , per 'veridica doctorum testimonia
confutauit . Sicque per eum floruit ahna fidss . ^uam eius successor longe
dissimilis corrumpere nisus est : 'vt his verbis declarat Tudcnsis . Suc-
ctssit (^inquit^) beatissimo Isidoro Theodiscus , natione Graecus , varietate
linguarum doctus , exterius Jocutione nitidus , verius autem ( vt exitus
demonstrauit ) sub ouina pelle lupus voracissimus . Nam libros quosdam
Isidori de naturis rcrum , et arte mcdicina , necnon de arte notoria ,
antcquam in publicum venirent , corrupit , resecans vera, et inserens falsa :
atque per qucndam Arabem , nomine Auicennam , de Latino in Arabem
transtulit . Erroneus quoque in articulis fidci comprobatus, per synodum
Archiepiscopali dignitate degradatus est . Qui propterea ad Arabes transiit ,
ct sectac pseudoprophetae Mahomcti eo seculo exorti adhaesit .
Theoilisc! fa~ 9' l^ cuius Thcodisci dctestationem , et ipsa qnoque Hispalis Ecclesia
iuia . ( quae 'ondecim sujfragaaeos Episcopos , in lihro Theatri orbis nominatos ,

hactenus habuerat ) lYtmatus , Archipraesulatus , et MetropoUtani digni-
tatibus amissis , in ordinem redacta , et Toletanae subiscta est Ecclesiae .
!^ae sedis suOlimioris degradatio quamdiu durauerit , non satis constat .
JMam hodie in pristinum statuin releuata , tres tantum Praesules su^raga-
necs habet ; Malacitanum , Gaditanum , et Fortunatarum insularum . Adco
difpcile est , quod sefnel amiscris , ex toto recuperare • Construxit S. Isi-
dorus quacdam monasteria , et collegia : in quibus studiis sacris , et diuinis
eloquHs 'vacans , plurimos discipuios , qui ad eum confuebant , erudiuit .
Intcr quos fuit beatus lldefonsus , Tvletanas Ecclesiae postea Archiepiscopus .
Fuit etiam ex eorum numero Redemptus Clericus , qui eius obitum , qualem
vidit , recenset : asseritque , contlgjsse pridie Kalendas Apri/is , Aera 674.»
id est,anno Christi 6^6. Valeant ergn aliae aliorum contrariae opinionesi
teste Plauto , Pluris est oculatus testis vnus , quam auriti decem . Relatio-
nem praefati Reds/iJpti habes infra . Hactenus de Sancto Isidoro . Nunc

C A P V T XXXVII. 279

ad te conuenor , domhje ml : qtio sdas , quae causae me mouennt , vt hufjc
laiyorem tuo nominl nuncuparem .

10. D. Bernardus meUifluus , ac mire splrHuaUs doctor , vt nos Deo , gratl cnlml me*
hominlbusque de acceptis beneficils gratos , et ad maiora promerenda idoneos moTia .
reddat yhaec duo sacrae scripturae ioca ( Diligenter considera , quae tibi
apponuntur . Et , Colligite fragmenta, ne pereant ) ita spiritualiter inter^

pretatur . Disce in referendo gratiam non esse tardus , aut segnis . Disce
ad singula dona gratias agere . Dillgenter considera , quae tibi apponun-
tur : "jt nulla %'ideUcet Dei dona debita gratiarur/i actione frnstrentur ,
non grandia , non mediocria , non pusilla . Denique iubemur colligere
fragmenta , ne pereant : id est , nec minima beneficia obliuisci . Nunquid
non perit , quod donatur ingrato l Deinde quae mala post se ingratitudo
<l'ehat 3 ostendit . Ingratitudo inimica est animae , exinanitio meritorum ,
'virtutum dispersio , beneficiorum perditic . Ingratitudo ventus vrens , siccans
sibi fontem pietatis , rorem misericordiae , fluenta gratiae . Absit autem ,
"jt beneficia , c^uae abs te accepi , ex c^uo in tui notitia-m per Reusrendissi-
mitm , ac Illustrissimum Cardinalem Borbonium ^ seniore-m , tuum Archiprae-
sulem ^ meum %'ero primum Meccenatem y deueni , obliuioni trada/n . Absit^
ijt nouem leprosos Euangeliccs , corpore quidem sanatos , sed deteriore?»
ingratitudinis lepram secum reportantes , sequar . -Absit , "Jt pincernae Pha'
raonis in gradum pristinum restituti , et interim i<atis sui lossph immemo-
ris , fnquam sim imitator . Adhaereat Ungu.: mea faucibus -msis , si non
meminero tui : maxime apud eos , qui te ob nobilitatem generis , virtutum
cumulum , et promeritarum dignitatum fastigium ( quorum maxima turba )
apprime norunt . Sed quia gratitudo non modo 'uerbis efferenda , sed etia?n
opere aliquo confirmanda est , en meos labores in emendando , ac primaeuo
nitori reddendo Isidoro consumptos tibi offero ; obnixe deprecans , i-r in his
te constantem csnsorem geras , 'nec mei grutia , quos deprehsnderis , erro-
res pcrfunctorie transeas : quin potius obelis confodias , genuinam lectio-
nem restituens . Conabor saltem exemplar meum nouum ad incudem tuani
reuocare , ac reformarc : nam alia iam distracta , et vendita quis posset l
Hoc si feceris , de te , quod D. Augustinus ad sanctum Hieronymum scri-
bens ,in pari adhortatione ex regio vats adsumit , profera-m : Corripiet me
iustus in miscricordia , et increpabit me : olcum autem peccatoris non
impinguet caput meum .

1 1. Altera causa , quae me ad id , quod dictum est, induxit , recordatio CarcUnalis Eot-
praefati Cardinalis fuit , qui nos ambos Z'nice prae cacteris dilexit, et sua ^""'"^" '
familiaritate in tantum %'ti %'oluit , vt saepe ad multam noctem "vltro ci-

troque habitis sermonibus nos retineret . ^fod in me magis jjjirum cunctis
midebatur : 'vt scilicst tantus Archipraesul, et Princeps , pauperrimo , ac igno-
ranti monacho , quasi Elisaeus puero, contracta celsitudine , se coaequaret .
De te Z'ero non ita : vtpote quem nousrant ob prudsntiam , sapientiam ,
rerumque experientiam ab eo , sicut loseph a 'veteri Pharaone , iamiam
constitutum dominum domus suae , et principem omnis possessionis suae .
§luam prouinciom ita prouids , et modeste fsque ad eius obitum exercuisti ,
'jt nultus esset cuiquam querctae tocus , sed omnia j^veluti in domo Salo-
tfionis , pacate , tranquitte , et ordiaate fiertnt .

2So I S I D O R I A N A

•i«vi'M> 12. Et qtaa yteste Psahiista , Sortes nostrae in manibiis Dei sunt :

modoque laetae , woJo //-«/("x ( prout ipse permltth ) contlngunt : ^/^a»?
dhiersae sortes douiifft njei Principis , Cardifialis , f^f Abbatis extiterint ,
/;Vfaf breuiter commefnorare : ;"/a tamen "vt de aduersis ( praeter tempus ,
^//0 coeperuMt , er /oc»»? , C'/!'/ /^er inortem desierunt ) »;^;7 proferam : »(f
moueam Camarinam ,

Et patiar telis vulnera facta ineis .
Jgitur Carolus noster anno Domini 1523. ^;> 22. Decembris y hora vndeci-
ma matutina , in castro Firmitatis lodarensis natus est : susceptorcsque
e sacro fonte habuit fratrcm suum maiorem Antonium Borbonium , Hcn-
rici quarti nunc regnantis patrem , et dominum de Hames : Alatronas au-
tem i-irtute , ac nobiUtate insignes , D. D. de Pleumeson , et de Torsy . Cul
faternum nomen indiderunt . Nam pater eius Carolus diccbatur : Mater
lero Francisca Alenconia , optimi Renati Ducis Alenconii , et Margaritae
Lotharingae , Parthenonis Argcntanii in Nortmania fundatricis , fitia .
^i vbi excreuit , liberalibusque studiis aptus i-isus est, ad Regale Canipa-
niae , seu Nauarrae gymnasiutn Lutetianae ciuitatis , consodalem Carolum
Lotharingum , postea Archiepiscopum Rhemensem , ac Cardinalem habiturus ,
mittitur . In cuius fiuorem , lapsis aliquot annis rudioris Mineruae , ad aedcs
eiusdem Archipracsulatus Lutetiae sitas migrant : fitque eis lectio de lu-
risprudentia , et de Theologia . ^jiarum scientiarmn altera quaelibet i'ix
tota ho?ninis aetate quantumcumque longaeua comprehenditur . Et tameit
noster Borbonius , biennio expleto , ad aulam Regiam euocatur : eique praeter
quasdam Abbatias iam obtentas , Episcopatus Niuernensis , ;'// subsidiura
sut/tptuum %'itae aulicae accedit . ^uo relicto , fit Antistes Xanctonensis :
et postea decedente Georgio ^e Ambasia , Legati nepote , Archiepiscopus Ro-
thompigensis 3 anno sciticet domini 1549. /;; mense Augusio . Sequenti die
decima lanuarii diaconus Cardinalis , tituti Sancti Xisti , a Paulo Papa tertio
ordinatur .

et gesTa 1 3. Deixde in presbyterum Cardinaletn a lulio Papa tertio promouetur :

et defuncto Cardinali a Meudone cognominato , titutum eius , qui fuit
Sancti Chrysogoni 3 atio dimisso, adsumit . §>ue}n nunquam postea mutauit ,
Huic Cardinalem Borbonium huc i<sque appeltauimus , ticet hoc cognomeii
non 1'surpauerit ante patrui sui Ludouici a Borbonio Car.dinatis , et Ar-
chie^iscopi Senonensis obitum , qui in annum iSS^' if^cidit : sed dicebatur \ '
Cardinatis Vindocinensis . ^em his laudibus exornat pius doctor Antonius
Demochares , libro 2. de Sacrificio Missae , cap, 20. „ Si atiquis in medium ' , 1
constituendus sit , qui pro Missae defensione consistat his nostris temporibus , H ]
quis generofior Princeps , quis atacrior Dux , quam Carotus Vindocinensis
Cardinatis Reuerendissimus producetur l Ahnne sotus h.ic plus 'auctoritate ,
nobititate , doctrina , dignitate , bonis moribus , ciuam vniuersa aduersario-
rum cohors praestat „ .' Ad quod probandum vnico exemplo aetcrna me-
moria digno ( quan.quam et atia non desunt ) contentus ero . Anno enira
Christi 1575. die Sabbati , decima quarta lutii , aduesperascente iam luce^
cum esset Rothomagi , primores suorum ciuium ec , cuo sotebat , pio ajfecta
monuit^ne amjitius jinerent haereticos conuenticuta facere , et co/tcionibus

viru-

C A P V t X!<XVII. 281

%'trt>le»th plebent irtcomtantem , et lapsu: pronam dedpere > ntqt!e ex fid
saiutis ifi z-iam perditiotiis transferre . Nihilomintis die dominica teqv.enti
in quadam vrbis platea , ad tria fere miUia "jirorum ( vt putabatur^ coft-
uenerunt , seductorer/i concionantem audituri . ^iod vbi retciuit bonus
pastor , linea pontificali , quasi lorica indtitus, et praelata cruce ^ ex acdi-
bus Sancti Andoeni ,in quibus morabattir , hora septima matutina egressus
est y paucos secum habens comites : nitnirum D. Clauditim de Sainctes^
Episcopum Ebroicensem -, et tres , aut quatuor Canonicos ( quorum "jnum te
fuisss certo scimus , ) necnon ex nobilibus laicis , dominos a Rubeo prato ,
et Maineuillae , pauccsque alios .

1 4. Cumque putaretur ad suam basilicam pergere , refiexo itinere "je^iit fonhnifo ti^uer-

ad locum i "jbi haeretici , et alii nouae dcctrinae curiosi erant congrcgati . sus /:atrct!co^ ,

§luos reuerendo vultu , et habitu stio , non aliter, qtiam laddus Hierosoly-

niorum stimmtts Fontifex stola hyacinthina, et tiara Alexandrum magnum ,

ita terruit , "vt ipse pseudoecclesiastes mox conticeret , ciusque auditcres

attoniti starent , "jim armorurn metuentes . ^^am iile magna auctcrltat-c

feri cchiouit : eosque blande ajfutus , 'vt in fide Catholica , Apostolica ,

et Rornana permanerent , hortatus est , nec crederent pseudoprophetis , qtii

feniunt in vestimentis ouiam , intus autem sunt lupi rapaces . ^ot "jerba

dedit , tot aculeos in cordibus adstantittm confixit : quibus contriti , et com~

puncti , absque tumultu quisque in domum suam, recesserunt " Nec^ue "jnquast

ab hoc tempore auditum est , haeresim publice Rothomagi praedicatam fuisse ,

De tanta animartim "jictoria gloriosus noster Borbonius , ad Ecclesiam pro^

perauit , et grates Deo auctori rependit : saepe apud suos tsstatus , nunquanr

sibi iucundiorem iUuxisse diem ' Attende, precor , ( qnisquis haec lecturus

ts ) ct considera , si non iu mulcis loseph flio lacob adsimiletur . loseph ,

flius accresceas, in Genesi nominatur , et ab aliis augmentum domiui in^

terpretatur . §luantum autern hic in profecttim Ecclesiae excreuerit , d:ctu*n

est : quura ex Abbate Episcopus , ex Episcopo Archlepiscopus , et tandem

Cardinalis feret , Spartam quamcumque nactam exornans . loseph patria^'

cha , id est , Frinceps Fatrtim ftiit : nec minus iste , habens sub se Patres ,

seu Lpiscopvs stijfraganeos sex , singu/is elementis huius effictae "jocis SACBLE

signifcatos , loseph ad imperium patris dgmo egressus , quaesiuit fratres suot

in Dothaim , id est , in defensionem profectos : et hic ad fratres suos , qui

a fide defccerant , audiebantque incantatorem , non obturatis in modt;y--

asptdis , sed apertis auribus -, properattit : iisdemque propemodum "jerbis ,

quihus et loseph isus , dixit : Pax vobis , ego sum , nolitc expanescere :

pro salute cnim vcstra misit mc Dominus ad vos . Et haec dicens, t^eif

potuit ita se continere , ciui» aliquantulum lacrymis gcnas rigaret : quas

-tr.men , 'vt minus suae auctoritati , et dignitati congruentes , occulte abster-

gebat •

15. At qui etim comitabantur ^longe copiosiores fundebant '. ctim cb pat!ent:<i u: ad
perspecam pietatem,ct chaiitatem tanti pastcris , tum ob errantium ouium t'crs!s ,
eius in i-iam salutis reductionem . Erantque istae lacrymae iucunditatis ,
et laetitiae , non doloris , atit mocroris . ^a/es ( proh dclor ) mutatae
sortes litae eius , ab omnibus sinccro afiectu i» evjn propensis postea ex-
Tom.I. Nn

,282 I S I D O R I A N A

torserufit . Nam anno Domtm 1588. die ii^Decenibris coeph repleri ama-
ritiidiHibus , et i/iebriari absi/ithso : q:iura irato , et niandante Rege , Blesis
retenHis est , et pcstrnodum per 'varias stationes ad Fontanetum Comitis ,
jfictauorum oppidulunjy duductus • /.*/ quo quidem viro ( 'Vt 'verbis /4lfonsi
a Carthagine vtar ) satis cognoscere potuerunt , qui 'viderunt ", et etiam
noM iiidentes , qui audierunt , quanti ^■aloris mundana prcsperitas sit :
cum ex summa prosperitate ad summam aduersitatem fortunae rcta fre-
quenter , ac lelociter humanos successus reuoluat . Constantiam fiihito-mi-
tius^et patientiam in aduersis 'vsque ad "vitae terminum nunquam amisit:
et qui consolari a suis debuerat , ipsemet eos subtristes consolabatur ,
saepe ista memorans : Non sunt condignne passiones huius temporis
ad futuram gloriam, quae reuelabitur in nobis . £? , Si bona suscepimus
de manu Domini , niala quare non sustineamus .'' Itemque illud Machabaeo-
rum : Aducrsi casus , qui accidunt , non ad interitum , sed ad correptio-
nem sunt generis nostri . Etenim multo tempore non sinere peccatoribus
ex sententia agere , sed statim vltiones adhibere , magni beneficii est indi-
cium . Obiit uutem in eodem Fontaneti loco anno Christi 1 590. die Mer-
curii , mensis Maii nona , circa horam diei nonam , aetatis suae sexagesi-
mutn septimum annum agens ^ non 'veneno ^ (^vt quidam suspicati sunt,^
sed stranguria , quam calculus generabat , ac febre victus . Eram in 'urbe
Turonica a Reuerendissimo aeque , et lllustrissimo Cardinali Vindocinensi ,
eius nepote y accersitus 3 quum huius mali nuncii baiulus aduenit : tuncque
defecerunt prae lacrymis oculi mei , conturbata stint viscera mea . Ejfusum
est in terra iecur meum prae contritione mortis mei Mecoenatis .
Junus ■, 16. Isilttot cateruae hominnm tota die ad eum "visendum confluxerint,

impossibile est referre . ^u_i recedentcs praedicabant eius bonitatem , cle-
mentiam , et humanitatem , stupebantque,eum a morte pulchriorem apparere .
Ex hac infausta ciuitate die 19. lulii educitur : et (^te fidissimo Achate
cuncta disponente , eumque moesto animo cum suis domesticis deducente )
castrum Gailloneum die 8. Augusti ingreditur . Cuius animam iam caelo
frui , anteacta 'vita , expiata confessione peccata , deuotaque sacramentorum
perceptio in ipso %'itae exitu , me credere faciunt . Si quid tamen residui
est , c^uod obsit , precor , bone lesu , 'vt hoc sacratissimae tuae passionis
meritum eluat . In serie /Irchiepiscoporum Rothomagensium fuit , secundum
Democharem , octogesimus primus , vel secundum aiios octogesimus secundus :
eamc^ue sedem annis ^\. tenuit . Ex eius liberalitate rnaior pars Bibliothe-
cae non communis , sed cetlas nostrae , ( c^uae numero Ubrorum , et excel-
lentia auctorum a multis dvctls commendatur ^^ prodiit : nec dubiutn^quin
in immensum creuisset , si non tam cito hunc nobis Atropos sustulisset\
hlanc tamen , quasi in cius locum succedens\ nec minori me dilectione pro-
sequens , iarniam aliquct libris praeter meritum auxisti . Cuius bemficii
memor , n^n desino quotidie Deum cmnium bonorum largitorem precari ,
c? te dcnis temporalibus , et spirituatibus abunde remuneret , vitamque
tua-m ad m.'.fltos annos producat . Mei quoque apud eum ( integerrime /Ibbas^
et dupiici canitie ornatissime ) rnemor esto , cum in crationibus , tum in
incruento altaris sacrificio : i't qui docuit me a itiuentute mea , et ciiius

C A P V T XXXVII. 283

mirabilia ttt Ecclesla cum fratrlbns nostrh quotidie proftuncio ^ "jsque in se^
ttectar/i, et senium non nte dereliKquat . Vals.) e inonasterio nostro sancti Ger-
mani a Fratis , ad t?iuros Lutetiae Parisiorum erecto , antio Christi 1 60 1 .
die I p r/iensis Septei/ibris .

Cliens tuus obsequentissitnus
lacobus du Breul .

17. Baeticam a WandaHs dictam fuisse Wandaliciam , et niinc oiseruationes
Af^dahizia, Bi-enVms cum mukis asserit : sed alia est mihi, aliisque '" '/''f- ''«'''<■•

•Oreulii )

opinio . Baeticam ab Antiquis Wandaliciam nuncupatam nunquam
comperimus : y4;;^;!j/Hz/^i? vocabulum inter Mauros , dum Hispaniae
dominarentur , primum audiri coeptum : quo illi nomine vniuersam
Hispaniam , ac praesertim prouincias , quae eorum ditioni parerent ,
appellabant, scilicet a voce arabica attdalos , vt nonnulli coniiciunt ,
quae rem occidentalem significat . Consecutis temporibus AJidalu-
siae , vel Andaluziae nomen circa regiones Baeticae, in quibus Mauri
diutius perstiterunt j quasi proprium haesit . Confer, si placetjPro-
legomena mea ia Dracontium cap. ii.num. ii5.,et laudatos ibi
scriptores , Nicolaum Antonium , et Florezium .

18. Seuerianum, Isidori parentem , fuisse Theodorici regis ^- emendafdTBTeti-
lium temere affirmat Breulius : neque Isidori matrem Theodoram vo-''"*'
catam constat , multoque minus gothorum regum sanguine progna-

tam. Recole ea, quae cap.17.de Isidoriparentibus disputaui . Episco-
patum Carthaginensem Fulgentii commenticium censeri, cap.5. mo-
nui . An Isidoro fuerit soror Theodora , siue Theodosia nomine >
Leouigildi regis vxor, vehementer dubium esse^cap.iy. dixi . Ne-
que annus emortualis Leandri 605. essc potest ex momentis ratio-
num cap. 20. allatis . Quaestio de pallio , quod Isidoro a Gregorio
Magno missum dicitur, agitata est cap. 22. Quum Breulius Braulio-
nem Caesaraugustanum episcopum prius dixerit , post neque ita mul-
to per errorem Toletanum Archiepiscopum nuncupauit: Braulionem
enim intelligit , quum ex eo refert, Isidorum librum contra haere-
ticos scripsisse : nani apud Ildefonsum in Isidori elogio ontnino ni-
hil simile legitur,apud BrauHonem vero : D^ haeresibus lihrujii
'vnum , in quo malorum secutus exempla , breuitate qua potuit , diffu-
sa collegit . Neque tamen hinc arguas , Isidorum haereses potius hoc
libro refellisse , quam earum historiam cnarrasse .

19. De anno , quo Hispalense Concilium il. cclcbratum fuit ,"''"« -'''■'■«^'•■f''»-
egi cap. 21., in quo Concilio conuictus fuit Gregorius episcopus .""'

N n 2

2S4 I S I D O R I A N A

Bretilius Cyrum quemdam episcopum nominat , eiTOre, vt puto, ty-
pographico, pro Syrum quemdam episcopum : erat enim Gregorius na-
tione Syrus , vt ex ipso Hispnlensi Concilio constat . Breulius de-
nique fabulas narrat , quas inin pridem alii de Theodisclo Isidori
successore finxerunt , a nobis cap. 22. refutatas .
Odocditiouis 20. Post epistolam dedicatoriam, praenotationem librorum Isi-
dori a Braulione editam , Sigeberti , ac loannis Trithemii capita de
Isidori elogio , et narrationem Rederapti de Isidori obitu Breulius
quaedam addit de anno obitus Isidori, atque eius corporis transla-
tione, quae a nobis suis locis expensa sunt . Subiicit Breulius libro-
rum indicem hoc titulo :

Judex Hbrorum S. Isidor: Hispale^sis epJscopi , ex quihus eos ,
qui Kunc primum prodeuut in lucem , notatus
ad marginem asteriscus indicat .
exhiiefur 2 l . Origi::urfi , siue etymologiarum tibri figinti .

De diifere>:tiis , siue proprietate •verhorum , liber primus .
De dijferentiis spiritalibus , liber secundus .
Synonymcrur/: , siue soHloquiorum , libri duo .
De contemptu mundi libellus .
A^orma "ciuendi .

* Exhortatio pocnitendi , cum consolatione , et misericordia Dei ^ ad aninjaTM
futura iudicia formidantem . Quam ex m. s. codice Bibliotbecae S. Alauri
Fossatensis ^quondam regularis, V.C- Alic' Faber transcribi curauit •

* Lamentum poenitentiae , 'versUyac duplici alpbabeto edstnm . Ex eadem Bi-
bliotheca .

* Oratio prolixa S. Isidori , ad flenda semper peccata , pro correctione vi-
tae . Ex eadem Bibhotheca .

■* Oratio eiusd^fm breuis , contra insidias diaboli .

Epistola ad Massanum ( alias Massonem ) Episcopum , de lapsu , et repa-
ratione sacerdotis . Ex Bibliotheca S, Germani a Fratis integra reddita :
cuw antea ::on nisi fragmenta quaedam impressa extarent .

De natura rerum ^siue de mundo • Ad Sisebutum Regemy liber.

* Chronicon ab initio mundi , vsque ad annum quintum Suinthilani regis
Gotthorum , per Garsiarn Loaisam emendatum , et schoUis tllustraturn .

Cbronicon Gotthorum . Historia Wandalorum . Historia Sueiiorum .
Prooemiorum liber in vetus , et nouurn Testamentum .

In Genesim . In librum Ruth.

In Exodum • In primum Regum .

In Leuiticum , Jn secundum •

Ctmmsntaria In Numeros . In tertium •

Jn Deuteronomium . Jn quartum .

I» losue . In Esdram .

7,v Ubrum ludicum .

C A P V T XXXVH. 28$

Df Afttiocho Rege , et Macbabaeorum martyrio coKsummata .

AllegOYiarurn quarundam sacrae scripturae tiber vnus •

De scriptoribus ecclesiasticis , Uber vnus .

De 'vita , vsl obitu Sanctorum , qui Deo placueruvt .

De Natiuitate Domini, Passione , Resurrectiom y regnotatqu: iuJicio , ad

Florentiam sororem liber \.

Ad eandjm, de vocatione gentium .

De Ojjiciis Ecclesiasticis , libri duo . Ex C- M- S- sancti Gerfnafii a Pratis

emendati .
Epistola ad Ludifredum ( alias Leudefredum ) Cordubensem Episcopum,

de Episccpi , et caeterorum clericorum in Ecclesia officio . Huius epistolae

posterior pars , quae desiderabatur , quamque Madritium Hispaniae exem-

pt.jr nobis tandem suppeditauit ,habetur infra .
Sententiarum , siue de summo bono tibri tres .

* Epistolae aTlquot , praeter eas, quae ante Etymologias , et Synwyma ha^
bentur .

* Regula Monachorum .

* De confiictu Z'itiorum , et firtutum .

* Expositio in Cantica Canticorum .

* S. lidefonsi liber , de viris Illustribus .

* Liber de differentiis, siue proprietate verborum • ^i in editione Madri-
tia anni 1599- ( praeter alios duos superius post ctymologias i)/ipressos^
repertus est.

"* Liber Diui Isidori De viris illustribus , qui certe libro S. Itdefonsi de
eadem materia praeponi debuit , sed non tam cito nobis i):notuit .

* Notae virorum doctorum in quosdam tibros D. Isidori , per loannein
Qriatum cottectae , et auctae •

* Gtossarium ex diuersis , quae nomixe Isiiort Hispatensis Episcopi circum-
feruntur , cottectum •

Scripturae sanctae auctoritatum , quae in boc opere sparsim citatae , et ex-

piicatae sunt , Index .
Rerum , et "jerborum, quae v: hec opere continentur , Index ccpiosissimus • BrtruUasexGrU»

22. Brealiiis astenscum iis operibus praefigit , quae in editione ^!* *'"'■" '"''^''
Bignaei desiderabantur , quainuis iam in editione Grialii excusa
apparuissentj vt Chronicon ab initio mundi,et ea omnia opera ,
quae post libros Sententiarum recensentur. Videtur enim Breulius
iam fere ad vmbilicum suam editionem perduxisse , quum ad eius
manus editio Regia Matritensis perucnit . Ex quo accidit , vt ea
omnia , quae in editione Matritensi a se non obseruata reperit ,
ctiam Grialii notas ad calcem rciecerit : quum interim contextus
operum editorum sine vUa Grialii emendatione permanserit, ac sc-
lum aliqua ex parte ope notarum iuuari possit .

23 • In hac BreuHi editione praefationes Matritensis editionis

28^ I S I D O R I A N A

tuJicin ,u e,i!- omissas 5 aegre feriint Colomesius , et alii , vt notault Fabriclns m
reu tana, j^^j^j^ rnccl. aeiii . ludiciuin doctissimi viri Andreae Burrielii de vtra-
que hac editione , Grialiana, et Breuliania,protuli cap. 36. prope
finem . AUoquin editio Breuliana nitida etiam est , accurata , et Bi-
gnaei editionelongepraestantior, Regia quoque Matritensi vberior,
quamuis minus correcta . In vtraque tamen editione Grialiana, et
Breuliana deest liber de doctrina, et fide ecclesiasticorum dogma-
tum^a Bignaeo productus: qui Isidoro a multis tribuiturjet, quani-
uis re vera Isidori nonsit jtamen non minori iure, atque alia ope-
ra 5 in appendicem dubiorum,aut suppositorum coniici potest.
^une Coioniac 24. Repetitacst editio Breuliana operum S. Isidori Coloniae
Te^etitafi,t . j^jy. typjs nou ita elegantibus : editio Parisiensis constat paginis
575. , Coloniensis 65 i. praeter indices. In Coloniensi post titulum
n Breulio appositum additur , Editio postrema auctiur^et correctior^
Coloriiae Agrippitiae sumptibus Afitofjii Hierat anrio 161 7. Sed ne-
que auctior , neque correctior est editione Breulii Parisina , quum
non sit nisi repetita a typographo , vt dixi , nemine correctionem
aliquam prioris editionis curante : ac solum ordo notarum Grialia-
nae editionis mutatus fuit: et notae in Sentcntiarum opus ex edi-
tione Taurinensi per singulos libros conspiciuntur . Additum quo-
que est initio clogium Isidori ex libro Bellarmini De scriptor. ec-
clesiast.

C A P V T XXXVIII.

Editio recetitior Afatritefisis operum S. Isidori . Erudita prarfatio ,'

quae huic editiofii praemitte?ida apparabatur , ex Aduersariis

clarissimi Auctoris deprompta .

inscr!pt!o I. J.3artholomaeus VUoa , bibliopola Matritensis nostris tempori-
bus haud ignobilis , quum intellexisset, nouam operum S. Isidori
editionem iam pridem desiderari , ad eam elegantibus formis ador-
nandam strenue aggressus est . En titulum : Diui Isidori Hispalefj^
sis episcopi opera Philippi II. Catholici regis iussu e vetustis exem-'.
plaribus etnendata , nunc denuo diligentissime correcta , atque aliqui-
bus opusculis Appendjcis loco aucta . Matriti ^typis ^ et expensis Bar^
tbolomaei Vlloa-.apud tnonasterium Conceptionis Hierctfyttiianae : an-\.
no Domini m. dcc. lxxvih. Duo magna volumina ia fol.

C A P V T XXXVIir. 287

2. Ordo editionis hic est.Omnia Isidori opera , quae ^ Gna- orjo eJitionh ,
lio edita siint, eodem ordine , iisdemque omnino noris , nuliisque
aliis nouis recuduntur . Nec desunt epistola dedicatoria , et praefa-
tio Grialii ad lectorem , quam a Breulio praetermissam fuisse , non-
nuUi aegre ferebant , vt diximus . Adest nou4 Editoris praefatio in
hoc exemplum :

»

Ifj nouam Sancti Isldorl Hispalensls episcopi operum editionem
breuis Editoris praefatio .

j. Paucis te volo, lector beneuole . Sanctissimi Patrfs , atque clarissf- necessitas e.ii'
mi Hispaniarum Doctoris Isidori Opera omnia , quotquot extant , quaeque tlonis .
eruditorum vironim sententfa genuinus eiusdcm sunt foetus, tuae , ac pu-
blicae omnium vtilitati libens ofFero . Neque meam qualemcumque ope-
ram fn hac editione adornanda cuiuis ingratam futuram puto . Id quod
vel inde mihi satis persuasum habeo , quoniam pi^r duo fere saccula , ab
anno scilicet mdcxvii. nullus, quod scfam, rccudenda curarft • Exigebat sa-
ne Auctoris nobilissimi omnigena , ac praeclarissima doctrina , vt quemad-
modum ab omnfbns fure merfto praedfcatur , fta omnfum manibus diu,
noctuque tercretur. Verum fd quf fierf potest, nisi exemplarfa abundent ?
Eapropter ipsorum desiderium , quod Doctoris toto orbe celcbratissimi
magnum nomen augebat , ad nouam quaindam , eamque accuratissimam , '
elaborandam editionem , Eruditorum omnfum , Hfspanorum praescrtfm , anf •
mos sollfcftabat , pertentabatque- Nec tamen propterea fuit , quf opcra,
et fndustrfa sua publfcis \'otfs satfsfacerct • Hacc autcm omnia animaduer-
tens ego , simulque verens , ne fnde Hispanonim genti dedecorfs aliquid
accederet , hanc editionem , quanta potuf dflfgentia , ac studio, et aggres-
sus sum , et perficcre cnrauf •

4. Et qufdcm vehementer amabam non solum Isfdorf opera fam olfm inits editionis
excusa dLMiuo optimis characteribus, aliisque ornamentis , quae ad typo- Reg''^e •
grapham spectant, praedita in medium producere , verum etiam , vndfquc
collatis veteribus manuscrfptfs, emcridatfora , auctfora , fllustrioraque pu-
blfcf furfs facere . Sed animi vfm repressit tum rei magnitudo facultatcs
meas supcrans , cum eiusdem mei conatus spes vel omnfno fam expleta,
vel non nfsf aegre nimis cxplenda •"Ncmo cnim ncscit ,quanta cura , et df-
ligentia , acccdente Philippi II. Hispaniartim Principis Augustissimi speeiali
mandato,Viri ex tota Hispania dottissimi, conquisitfs hfnc fnde non per
totam tantum Hispaniam , sed etiam pcr vnfuersam fcrc Italiam antiquis
codicibus, singuli partes singulas 'ad trutfnam reuocantes , omnfa tandem
Sanctf Isidori scripta, quae inucnfrf potucrunf^ et emehdai'unt, et selectis
annotationibus iiiustrarunt • Hinc prodiit anno mdxci\. eilitio Regio nomi-
ne insignita, quam loannes Griaiius Vir clarfssimuS, alforum perfunctus la-
borfbus, adiectis quoquc iuis , Philippo III. iam tunc rcgnanti nuncupa-

nviia eifitia au
etior .

liher IV. Sentett-
tiarum

duo filin cnplta
Sementiarum

Exhortntio hu'
mililatis •

3SS 1 S I D O R I A N A

tam in ^iilgus emisit . Regiam hanc editionem optimam quident , atqilf
aliis etiam posterioribus anteponendam asserunt Eruditi ; non tamen nu-
meris omnibus absoiutam arbitrantur . Gertandum adhac , et nouo labo-
re insudaudum clajiiant , vt Isidorus , qua par est , gloria , et decore pro-
Ccdat in pubiicuni . At dicunt, non faciunt : Isidorus interim pene latet,
atque in dies magis, magisque desideratur.

5. Igitur quod per me licet, quodque a me et obseruantia in Isido-
rum,ct publicae vtiiitatfs amor exigunt , id praesto : eamdem ipsam vi-
delicet Regiam editionem integram , iiJustriori forma digestam, elegantio-
ribus characteribus , et nitida charta , id est , optimis typis ( quae typo-
graphi sunt partes ) conspicuam iterum in medium proi^ero . Neque tfbi,
Lector Beneuolc, aliud a me exquirendum putes . At fortasis , plura sunt,
inquies , Isidori oomine inscripta Opuscula , quae frustra in Regia editio-
ne quaeras . Ex his nonnulla sparsim ab aliquibus fuere in lucem edita ;
reliqua adhuc in Ecclesiarum Archiuiis , vcl Chartulariis delitescunt . Sunt
plane ; eademque tibi nunc exhibeo Appen Jicis hico . Qiia ia re coniectu-
rae meae efFcctu ipso comprobatae hiculentum habcs testimonium . Re-
uera enim nec labori , nec sumptui pepercf , vt omnia ea requirerem^j
quae nouam editioncm vberiorem, locupletioremque redderent . Accepi ita-
que hinc inde apographa varia, S-ancti Isidori nomine insignita . Sed ea a
Viris doctls in trutinam reuocata , apocrypha inuenta fuere fere omnia .
Edidi nihilominus et in studiosorum gratiam , et in cruditorum exercita-
tionem . Itaque singulorum seriwii , addita breui .censura, contexam .

6. Primum obtinct locum Liber quarttis Se/JteHtiarion , qui hactenus
a nonnullis ob alfquorum codicum, Isidori nomen praeferentium, fidem ,
tanquam eiusdem Sancti Doctoris genuinum opus fuit liabitus. At iam vt
spurium habendiun dubitabit ncmo, qui libros quinque Sentcniiarum a Tar
ione Caesaraugustano Episcopo collectos , atque a Contfnuatore Hispaniae
Sacrae Tom. 51. nouissime in lucem editos , attente legerit . Excerptus
nnmque inde est quartus hic liber, vt cuique confercnti patebit . Atque
vt id fjcili negotio perspici valeat, singulis capitibus annotatur , quodnam
cx quonam Taionis libro , et capite sit desumptum . Obseruantur pruete-
rea lectiones variae, et alicubi non perpetuae Sententiarum serics alioquin
sibi vtrinque cohaerentes . Quae omnia ad SS. Patrum Augustini, et Gre-
gorii opera , e quibus Taio libros compilauit suos, illustranda plurimum
conducent .

7. Sequuntur Uuoalla Sentetitiarum caphula : quorum primum cx Diuo
Gregorio super Ezechielem ad verbum est depromptum ; alteruni ex lu-
liani Pomerii De Vita coiJtonplatiua lib. 5. capitibus j. 4.9. et lo. Inueni-
tur hocce opus inter Sancti Prcsperi Aquitanici scripta ; eidemquc longo
tempore a permultis scriptoribus fuit assertum .Nunc ab omnibus Pome-
rio vendicatur . Videantux, h;ic. de re Isidorus noster de Viris illustribus
cap.2j., et CI. CeilleriusTom.15. Histoire Gefjerale des Autor.Ecclssiastiq.
de luliano Pomerfo disserens .

8. Tertio loco subnexui opusculum hoc titulo, Ixhortatio himilita-
f/f,quod Sancto Martiao BrACcarensi Episcopo adscribitur , editumque esC

inter

1\

C A P V T XXXVIII. 289

inter eiusdem opera Ton. ij. Hispaniae Sacrae a Doctissimo Florezio .

9. AbiuJicanius si.niliter est Isicloro nostro Scrmo , qui scquitur , Sermo ti^' ar».
De Coi-pore ^ et Sangiibie Domhii In Fascha ; cuin id,jm sit omniuo cum ft scng.Dominh
Honiil. vn. Sancti Caesarii Arelatensis , Di? Paschati • ViJ. Biblioth, PP.

Tom. 3. colu.n.i. iyy.Eiic. Paris. 1624.

10. A.i.luntur carmina quaedam Bibliothecae Sancti Isivioii appensa , i»frj«j i/i.Vo:^e.
quae Tom.9. Hispan. Sacr. edita fuerunt hac inscripdo.ie : Tit:ilus BibHo- cae .

thecas a Dom./o hldoro editJts ; necao.i frag.neata no.i.iuila , quibus capi-
ta ibiJem inJigitata suppleantur .

11. S:xto loco eJiJi E>:posltloHe;n Missas : (\\^z etsi non in iigna vi- 'Eyposiua mif
deatur IsiJori ingenio,et eruJicions , vel eo nomine ab ipso est ablegan- ^"^ '

da, quoJ IsiJori aetate alius Missae orJo , ritusqui vigebat in Ecclesia
Hispana ab eo,qui ibiJem exponitur , quique iJem est omaino cum Ro-
mano hodierno .

12. DeinJe subiunxi Lectlones noue-m.^ in Festo Translationis Sancti Isi- Actn tmnslatio-
dori alias recitatas . D-'sunptae sunt aJ verbum ex Actis Translationis "'^ •
eiusicm Tom. 9. Hispan. Sacr. eJitis.

I?. Postremo taadem loco supplenJum curaui Caput xvii. <^aestio- Qunestiones in
num ifi Leuiticum ex .Albornoziano coJice a D. Petro de Castro transcri- Leuiricum .
ptum : cuius apographun in Bibliotheca Florezi.ina Conuentus Diui Phi-
Jippi Regaiis Matritensis OrJinis Sancti Augustini asseruatur .

14. Lamentwm poefiitefitiae duplici alpbabeto editum,etc. cuius memi- Lnmentum poe-
nit V. Gl. Nicolaus Antonius Tom. i. Biblioth- Veter. lib. 5^. cap. 4. ^.26^^;., nitentiae .
quodque ab eoJem ipso Nicolao acceptum eJiJerunt A.A- Accor- Sanctor.
Tom. I. Aprilis aJ diem iv. , editioni huic non addiJi , quod sero , ea
nempe ferc in finem perducta , admonitus sum .

ij. Liber autem De Ordine Creaturarum a D- D'Acheri Tom- i.Spi- Liber ,le ordins
cilegii pag» 225- eJitus ; et quac Abb» Constantinus Caietanus cuulgauit creatur . AUa .
opuscula sub IsiJori nomine, cum a viris doctis vel vt spuria , vel v"t ni-
mium suspjcta traducaatur, non talia visa suiit, quac hic insererentur .

16. Habes igitur , candide Lector , Isidori Opera , si non ea summa di- editoris stu-
ligentia , quam non nisi homines doctissimi , et eruditissimi praestare po- dlum .
terant , iliustrata , ac natiuo nitori restituta ; aliquanto tamendefaecatio-
ra , amplioraque , quam Regia exhibuit editio . Ipsis itaquc perfruere , ipso-
rum lectioni scihilo incumbe , meumquc laborcm , studium , conatum li-
bentcr ampiectere « Valc •

17, Affinnat Editor , ad editlonem regiain Grialii conquisltos "*■""""'<"'«'"
iuisse codices mss. non per totani tanrum Hispaniam , sed etiam ^"'°'°i}""*'
per vniuersam fere Italiam : quod tamen minus verum puto , vt ex
ipsa Grialii praefatione colllgitur , Idem Grialius, vt in epistola de-
dicatorla profitcnir, sperabat iorQyVt alli non nostri modo ^ sed ex-
terni etiam eruditione praestantes viri in id certatirn conspirarent ,
vt laboriosissima Hispani Doctoris excerpta studio suo peruesti<iare
porro perp^erent jjortunasque nostras opibus ipsi suis constabilirent .
Tom.L O o

negUijfntia cat'
rectoris

dtmonstratuT .

i^norantla tdi
terii ,

iudictum .

Apptndtccs

2go I S I D O R I A N A

iS. Doleo vicem optimi Editoris , qui nec labori , nec siimptui
pepercit,vt omnia ea requircret ornamenta , qnae nonam editionem
vberiorem ,locupletioremque redderet , neque tanien in virum all-
quem doctum incidit , qui votis eius faceret satis . Primum enira
editionem veterem Grialii ita repraesentauit , vt nuUo loco antiquam
scripturam restituerit , nuUam variam lectionem ascripserit , nuUa
notatione Isidori sententiam illustrarit. In editionem Grialii non pau-
ca irrepserunt menda : nuUum correctum fuit in hac altera editio-
ne rccentiori Matritensi : plura, nec leuia adiecta sunt.

19. Illud vero negligentiae magnae argumentum est,quod,
quum Grialius in fine , vt fieri solet , errores quosdam typographi-
cos corrigendos indicauerit, curator Matritensis nouae editionis eos-
dem errores in contextu intactos reliquiti neque in fine aut hos,
aut alios errores emendandos proposuit. Quid ergo est , quod in
fronte edrrionis,et in praefatione asseritur , opera Isidori w««c de-'
71U0 emefidatisslme correcta^ et aliquatito defaecatlora , quam Regia
exhibuit editio,in lucem prodire ?

20. Deinde quum Editor sibi proposuerit , nouam editionem
veteri Regia vberiorem , locupletioremque reddere, cur Brenlii edr-
tionem prae manibus non habuit , ex qua noua editio auctior pos-
set enadere? Sfrtf,inquit, ^^/«o«/V«/ sum de Lamento poenitentiae ^
quod Eollandiani ediderunt . Atqui hoc ipsum Lamentum , vti alia
ctiam,quae in noua editione Matritensi desiderantur , in Breulia-
na editione comparuerant . Et Lamentum quidem poenitentiae apud
Breulium multo auctius extat,quam apud Bollandianos . Profertur
in Appendice ex mss. codicibus, tamquam ineditum , caput 47. De
partibus tcrrae libri de natura rerum . Ac reuera praetermissum hoc
caput fnit a Grialio , nescio, qua causa, aut negligentia : reperitur
cnim non soliim apud Breulium , sed etiam apud Bignaeum,qui
Grialium in editione operum Isidori praecessit : in multis etiam an-
tiquissimis membranis, non tamen in omnibus veteribus exempla-
ribus libri De natura rerum .

21. ludicium Editoris de nonnullis operibus , Isidori nomine
vulgatis 3 quae vel spuria,vel suspecta existimat, alio loco com-
modi.is expendam . Nunc indicem operum , quae Appendix exhi-
bet, subiungam .

s 2 . Ap^endix ad epera Diui Isidort His^alensis eplscofi ex arh

C A P V T XXXVIII. 201

tiquls codicibiis manuscriptis j qui in diucrsis ecclesiarum Hispa~
niae tabulariis , ac bibliothecis reperiuntiir , proiit coiitin^tur in fwc
tomo secundo , Matriti typis , et expensis Bartliolomaei ab Vlloa , in
via Conceptionis : anno Domini m. dcc. lxxvuii.

Liber quartus sententiarum Damini Isidori , contentus in hoc tcmo
secundo . Explicit liber t-ertiui .

inciptwat Capitula Libri ^ani .

25. Cap.i. De Rectoribus , qualiter
conuersationein habeant .

II De Clericis, quales eos opor-

teat esse .

III De InuiJis, et proteruis sub-

ditis .

IV De Vica , vel conuersatione

Monachornm .

V De Humiiitate , vel opere

MonachoruiTJ .

VI De Tepiditate , vel otio Mo-

nachorum .

VII De Adhibeadis pro corporis

necessitate subsidiis .

VIII De Electis inter tumultus rc-

proboruni bene vinentibus.

IX De Passione electorum , et

compassione proximorum .

X De Discretione .

XI De Poenitentia .

XII De Confessione peccatorum .

XIII Qiiotsint generasomniorum.

XIV De Nocturnis illusionibus .

XV De multimodis argumenta-

tionihns Satanae .

XVI De multimodis vitiis .

XVII De nonnullis vitiis,quae vir-

tutes se esse simulant .
.vviii Quod ex virtutibus virtutes,
et ex vitiis vitia oriantur .

XIX De Cogitationibus noxiis, et

innoxiis .

XX De Supcrbia , ct vanagloria .

XXI De Auaritia .

XXII

De rracundia .

XXIII

Qualiter ira deprimi debeat.

XXIV

De Inuidia .

XXV

De supprimenda InuiJia .

xxvr

De Malitia .

XXV n

De Discordia •

XXVIII

De Odio .

XXIX

De Concupiscentia oculo'

rum .

XXX

De Gulae concupiscentia .

XXXI

De Multiloquio .

XXXII

De Taciturnitate .

XXXIII

De Peruersa Locutione

XXXIV

De Luxuria .

XXXV

De Torpore animi •♦

XXXV I

De Pigritia .

XXXVII

De Mufmuratione .

XXXVIII

De Mcndacio •

XXXIX

Quibus modispeccatum per-

petratur .

ItS)»

De Octo princip;.libus vitiis.

qualiter possessas mentes

cxhortentur .

XL

De Patientia .

XLI

De Humilitate .

XLII

Dc Mansu.tudine .

XLIII

De Obedientia •

XLIV

De Verecundia •

XLV

De Detractionc .

XLVI

De Hospitalitate , ct EIee<

mosyna .

fnvrtirantar .

xLVii De multimoda erogandi lar-

gitione •
xLViii De Spc , et fortitudine elc-

ctorum .
xLix DcRegni caclcstisdesidcrio.
O o 2

Quaedam rotatei.

292

L

LI
LII

LIII
LIY

LV

LVI

LVII
LVIII

I S I D O R I A N A

D3 Bonoriim concordia .

De Diuinis ludiciis.

De his 5 qui iudicio Dci ob-

durantur .
De Reproborum prosperitate-
Qualiter Japsi post ruinam

surgcrc queant .
De Appetitu laudis Iiuma-

nae , vel fauoribus adulan-

tium .
Qui.Iiter Sacra Scriptura ma-

ledicti pnvnat sententiam .
Qi^iid sit iubilum .
De Discretione Spiritus sep-

tiformis .

LIX
LX

LXI

LXII

LXIII
LIV

L\V

De variis percussionibus

mundi .
De ludaici populi circamun-

di finem conuersione .
De AntiChristi temporibus.
Do Salutc , vel languore cor-

poris , vitaeque praesentis

corruptione .
De Aegritudine corporis .
Dj Breuicate, vel miseriavi-

tae praesentis.
De Morte corporis.

Ftniuntur Itbrl quatuor 'Sententla*
rum D. liidori .

hiciplunt Capitula alia Sententiarum eiutdem .

De Superbia , Concupiscentia , In-

ui.Iia, atquj lactantia.
Incipit Hxhortatio humilitatis .
Sermo Isi.Iori Episcopi de Corpore ,

et Sanpui.ie Domini in Pascha .
Incipit Titulus Bibliothecae a Dom-

no Isidoro cditus .
Addenda in Lib. de Natura Rcrum

ad Siscbutum .
Dc Partibus Terrae xlvii. ex Codice

Ouetensi .
Ex Codice Oxomensi : De Partibus

Terrae .
Addcnda in libro de Natura Rerum

ex Codice Ouetcnsi supra memo-

rato .

Addenda ad Mysticorum Expositio-
nesSacramentorum , seu Quaestio-
nes in Vetus Testamentum , et in
ludiccs •

Expositio in Missa .

In Translatione S. Isidori Episcopi ,
ct Confessoris lectiones.

Quaestionum S. Isidori in Leuiticum
cap. I 7.

S. Isidori elogium in huidem Hi-

iiidlcin i!e eii—
tione recenti ,

spaniae .
Vctustissiaii Versus , qni olim in Bi-

bh'otheca S. Isidori Hispalensis

Episcopi legebi.ntur .
Incipit TituJus Bibliothecae a Domno

isidoro editus .

24. Titulus bibliothecae bis editur, vt vides : sed ex diuersls
exemplaribuSj quae al!.]uantulum inter sese variant . Excodice Oue-
tensi in libro de natura rerum additur ecloga, vt ibi dicitur , ele-
gantissima : ^Ttt y^r^f" in lucis : quod est carmen quoddam astrolo-
gicum , iam olim editum , vt infra explicabo . Isidori elogium in
laudem Hispaniae, iam a Labbeo editum , Historiae gothorum prae-
fluionis loco praemittendum est. Sequirur indexrerum, qui idem
omnino est , atque in editione Grialii.

25. Quodnam meum sit de tota hac editione iudicium tam
in his j quae adsunt , quam in his, quae desideranturj noii ita dif-

1^1

C A P V T XXXVIII. 293

ficile est perspicere . Neque obscurum est , quid alii de eadem
sentiaat . Bayerius in iiot. ad cap. 4. lib. 5. bibl. vet. Hisp. Prodiit y
iiiquit, ««/^f^ Matriti anno yiimirum MDccLxxvni. quinta Isidori opC'
rum editio cum Grialianae mdxcix. ^otis integris , nouisque aliis
HAUD (^UIDEM CEDRO LINENDIS , duobus voluminibus fol. ,
quibus adiungitur , quasi Isidori sit Quartus Sententiarum liber ,
qui tamen maxima ex parte Taiotiem Caesaraugustanum auctorem
habet .... aliaque bene multa e variis , •vt asseritur , antiquis
codicibus Regiae praesertim bibliothecae Escurialensis , ABSOVE
VANMO TAAiEN , ET CRIBRO .

26. Nouas notas fortasse vocat Bayerius eas,quae in Appen- ff^a^-onfra Fa.
dice extant : nam in ceteris operibus solum excusae sunt editionis ^*''''"'"
Grialianae notae , vt dixi . Quod autem liber quartus sententiarum
adiungatur, quasi Isidori sit , falsum certe est, vtliquet, non solum
ex Editoris praefatione , sed etiam ex nota i, ad ipsum librum , ,.
quae ita habet : Hic liber est exceptus ad verbum ex iibris sente?i- dfffndUur .
tiarum Taionis . Vide tvm. 31. Hisp. sacr, Tum loca Taionis pas-
sim indicantur . Nihilominus Bayerius in not. ad num. 137. eius-
dem Ubri 5. eandem reprehensionem refricat ; In noua editiojte
Matritensi 1778. tertio sententiarum libro subditur quartus eiusdem
argumenti , ac tituli , quasi Isidori sit , quum maxima ex parte
Taium , siue Taionem Caesaraugustanum , et Gregorium Magnum au-
ctores habeat .... quod vel Editor , vbi se misere delusum sen^
sit , palc.m professus est . Sed quo pacto haec cohaerent , quod
Editor eo ipso temporis puncto , quo fatetur , hbrum Isidori non
esse 3 eum adiungat , quasi Isidori sit ?Editor ergo eiusmodilibrum
Appendici inseruit , quia multi putauerant , librum esse Isidori ,
et quia,vt ipse Bayerius narrat , in codice Escurialensi seculi xn.
circiter is quartus sontentiarum liber rribus Isidori dc eodem argu-
niento libris , continuato scriptionis filo , subiicitur , quanuiis simul
aduerterit , reuera eum librum IsiJori non esse . Etsi autem fortas-
se editor Matritensis, quum primum aninuun ad quartum senten-
tiarum librum formis excudendum adiecit , cx Taione excerptum
esse ignorauerit , tamen plnne constat,ab ipso rci eiuscemodi mi-
nime ignaro edi coeptum . An autem nulla omnino sit ratio du-
bitandi de auctorc,seu collcctore carum sententiarum , \t certo
isliber Isidoro sit abiudicandus, opportuniori loco infia disputabitur.

294 I S I D 0 R I A N A

MiUsideretuT -1' ^^seph Rodrigucz de Castro in sna hispana bibliotheca

ifiea. t. 2. p. 333. scq. pluiain hac editione desiderat , diligentiam cor-

rectoris 5 iudicium in operibus dubiis expendendis , eruditionem in

mss. exemplaribus recensendis . Z,(f«//fr,inquit , hac de re ago : ete^

rum eiusmodi editio operum S. Isidori his temporibus peracta quurn

homines nostros , tum exteros iri maximarn admiratiofiem adducet ,

qui optime intelligunt ^quafita doctrinae supellectile opus est ^njt scri'

pta tam praeclari Doctoris eo decore , quo oportet , publicae luci , ac

typis committantur .

KernamUziiia. 28. Habeo peues me exemplar epistolae V. Cl. D. Petri Em-

diciam. manuehs Hernandez , praefecti bibUothecae archiepiscopalis Tole-

tanae , ad Archiepiscopum ipsum Toletanum, nunc Cardinalem am-

plissimum, D. Franciscum Lorenzana, die 15. Decembris anni 1782.

datae , qua de Conspectu editionis Zaccarianae operiim S. Isidori

sententiam suam aperit . Ingenue affirmat, VUoae laborem in Isido-

riana editione inutilem prorsus esse : Vlloa hecho a perder , quanto ■

trabajo en su impresion del Santo . Addit tamen , ea opera , quae

ab Vlloa in appendicem coniecta fuerunt , in noua , quae curetur ,,

editione non €sse praetermittenda .

Io!ephMa%oz, 29- Habeo etiam literas autographas eruditi Canonici Gadi-

etRaso. tani D. losephi Munoz , et Raso ad Franciscum Antonium Zacca-

riam die 13. octobris anni 1778. Gadibus scriptas, quibus confir-

mat , Vlloam in sua Isidoriana editione hominum doctorum opera ,

qui eam iUustrare potuissent , vti non curasse .

30. Erat sane vir in primis illustris , et doctus , qui editioni

^^^'^^'''"'^'"''^'d-ecus , et splendorem adiicere poterat,et in eam rem praelationem

cruditissimam apparabat : sed in Aduersariis mansit , e quibus tamen

in lucem ego eam proferam , vt tam insigni Isidori elogio Isidoria-

na nostra non careant ♦

Fraefatlo ad nouam S. hldori edltlotiem
e mss. schedis Viri doctissimi .

, . ?i. Post Veterum magnos exantlatos labores , aliquid noui posteris

!attdes viterum . ■> .9 ,...,.,^'.. "^.

detegere, paucorubn virtutis est : Antiquitatis dilacerata scrinia , vegetiora,

et puriora e.xhibere , admodum difficiie,et retroacta obscura secula clario-

ra reddere , non sine temeritatis, et audaciae nota id aggredi licebit ,

muUl IsidoTum 32- A seculo septimo , quo floruit Noster Doctor egregius Isidorus j

niustrarunt . Hispalensis Episcopus , ad haec vsque tempora , tam Nostratum , quam

C A P V T XXXVIIl. 295

Exteforum ingenia inquirendis, comprobandis , eluciJandis eius operibus,
magnopere insudarunt, Autographa ab Apocryphis secernendo, spuriaopu-
scula a legitimis segregando, alia dubia sua in fide relinquendo, et spur-
cata 5 aucta , seu foedissime adscripta Nostro S. Doctori , penitus reiiciendo . _

3g. Huic Instituto incubuerunt ex Nostris Nicolaus Antonius in sua '"^''""'^^'•'•^*'
Hispana veteri Bibliocheca , vbi singillatim enucleat cuncta opera , quae "' '
iure , vel iniuria S. Doctoris nomen pracseferunt : necnon Ambrosius Mo-
rales , et alii eruditissimi viri , qTTT iussu Regis Philippi Secundi Matriti
typis anno mdxcix ea sdiderunt : R. P. Henricus Florezius tomo v. , et vi«
Sacrae Hispaniae ; in v. etenim tractatum S. Isidori de Viris lllustribus ,
et in VI. Chronicon , et Historiam Wandalorum , et Gothorum eiusdem
S. Doctoris praelo commisit • Notas Grotii , et Labbei addidit : necnoii
summo studio correxit,et ordinem Chronologicum stabiliuit .

g4' Exteri quoque non minus claborarunt, vt S. Isidorum, quasi in suo fwm exwrt.
solo natum , illustrior.m r>-ddereat , magna auiditate eius scripta compa-
rantes , et de gloria contendentes : Godefridus Plenschenius , et Daniel
Papebrochius , die quarta aprilis,S. Isidori opera iato calamo prosequun-
tur : Albertus Fabricius tomo quarto suae Bibliothecae , msdiae , et infi-
mae latinitatis , eandem prouinciam dilucid..ndam suscepit .

^^. Abbas Constantinus Caietanus cdidit opuscula S» Doctoris , quae Comtantinus
d?siJerabantur in antcrioribus Editionibus Parisiensibus, factis opera Bi- CaiVfonus •
pnaei , et lacobi du Breul , et in Regia Matritensi ; et licet praefatus Ab-
bas omnes Sanctorum albo adscriptos suae Benedictinao Familiae , vt Fi-
lios , adnumeraret , ita vt cachinnos moueret legere,S. Franciscum Assi-
sium Monachum fuisse Benedictinum , et ideo Cardinalis Cobellucius hae-
sitauerit , an Abbas Constantinus S^ Petrum Apostolum in Monachum suae
Religionis transformauerit, tamen cordati Viri memoratam Editionem non
parui pendjre •

"^6- CarJinalis Bona , Mabillonius, Ceiller , loannes Daylle, Casimirus cpUtola ad
Oudinus , et Guillermus Fentzelius vt supposititias iudicant S> Isidori Hi- ^'^'''"i""™ •
spalensis Epistolas , primam ad ArchiJiaconum Rcdemptum ; in ea namque
agitur de controuersia inter Ecclesiam Orientis, et Occidentis , an Chri-
stus pane azymo , siue fermentato vsus fuerit in supremae nocte coenae ; alia ndClau^
quod dissidium excitatum non Iegitur,nisi quatuor seculis transactis post J/um .
Opera S- Isidori ; aliam ad Claudium , et tertiam ad Eugenium Episcopum ,
in quibus refertur contentio inter Graecos , et Latinos super Processione
Spiritus sancti,cum aliunde sit satis notum , hanc Graecorum ambiguita-
tem seculo septimo increuisse ; et denique,quia in his duabus postremis
Epistolis , Summi Pontifjcis Potcstas eo colore dcpingitur , quo posset
auctor seculi xm. eam validius exprimere •

37« loannes Morinus , Zegerus Bernardus Wanespen y et QiiWzr ,vt epUt. adJMas-
spuriam rciiciunt Epistolam S* Isidori ad Massonam , Episcopum Emeriten- ^''"<'''"' •
sem , licet Patres Antuerpienses , et Florezius eam vt legitimam tueantur :
sapicntissimi viri Morinus , et Wanespen sufTuIti auctoritate Conciliorum , aii Hw/ot/iu/» .
et Patrum sex priorum Ecclesiae seculorum , ct duobus testimoniis ipsius-
met S. Isidori libro il* de £cclesiusticis Officiis , cap. v^ , ct in Epistola ad

ic,6 I S I D O R I A N A

HellaOium j solidissimis rationibus cstendiint , praefatam Epistohm nulla*

tenus adscribi posse S. isidoro , nam in ea memoratur quaestio , an Cle-

ricus OrJinis sacri , qui in graue peccatuni inciderit , possit secundum ve-

terem Disciplinam admitti ad exercitium sui ordinis post peractam poe-

nitentiam : et auctor Epistolae intendit conciliare decisiones, vtrique parti

fauentes , sibimet persuadens , in variuS abiisse viros eius aetatis senten-

tias ; cum aliunde menti S- Isidori , et Patrum priorum seculorum , bcni-

gnitas rcstitutionis omnino aduersctur , et in coilectionibus antiquioribus

non reperiatur Canon indulgens delinquenti ad sui sacri Ministerii red-

ire functiones •

tfhtoU aiZii' jS. Eugenius Episcopus, cui rescriberc supponunt S« Isidorum , iuxta

genium . clarissimum loannem Baptistam Pererium Valentinum , Canonicum To-

]etanum,et postea Episcopum Segobricensem , fuit sccundus Eugenius Ar-

chicpiscopus Toletanus : e contra Henricus Florezius asserit , esse Euge-

nium Episcopum Egarensem , qui vna cum S. Isidoro interfuit Concilio iv»

Toletano , ex quo non leuis oritur suspicio aduersus praefatam Epistolam,

in qua ab Ecclesia asseritur receptum Symbolum , sancti Athanasii nomi-

ne inscriptum , quod non reperies hoc titulo, nisi post tempora S» Isidori .

Uher de covjli- 39- lutcr opcra Sanctorum Ambrosii , Augustini , et Leonis adnume-

eiuvit.etvirtiit. ratur S» Ambrosio Tractatus de conflictic i-itiurum , et i^irtutiiM , et eodem

modo indigitatur in Indice Bibliothecae sanctae Ecclesiae Primatis Tole-

tanae ; sed cum S- Ambrosio , Augustino , aut Leoni immerito adiudicari

statuant Mabillonius , Nicolaus Antonius, Fabricius, et Ceiller , euertentcs

sententiam eorum , qui S. Isidoro Hispalensi postremo adscripserunt , pro-

pcndemus in fundamenta, quibus creditur auctor , non S- Ambrosius Mc-

diolanensis, sed altcr Ambrosius Autpertus, Monachus Benedictinus , scri-

ptor seculi vin«

Exvositio !n 4°' Omnino nos latet , expositio in Cantica Canticorum sit , necne,

Cnntica foctus S. Doctoris Hispalcnsis , neque eam denegari tanto Doctori , vel

tribui certo posse asserit Ceiller , et nos falcem mittere aliorum iudicio

rclinquimus ,

41. Lucas Acherius , Concregationis S. Mauri,suo in spicileoio vete-

Liber de ordine ,. ■ • i r i- 1 fi ? 1 ■ 1 •

^ . rum ahquot scnptorum , in Juccm edidit seculo xvii. hbrum S. isidori

creaturarum • , ,. " ' , xi- 1 a • • ■ ,

de ordtne creaturarum , et de eo Nicolaus Antonius ait redolere seculum
S. Isidori ; sed cum postremo capite quasdam dubietates congerat de sta-
V tu animarum post mortem , et de igne Purgatorii , quae pietatem , aut
Doctrinam S. Doctoris euertere videntur , nuliatenus illorum sententiae
adhaeret , qui Nostri Doctoris opus esse adstruunt .
non rlienus a 42» Liccat in rc tanti inomenti , vt nostruni i;ensum promamus , ali-
S.Iiidoro . quantulum immorari. Ordo seruatus in praelato libro de ordine creatu-
rarnin , capitum diuisio , sermo concisus , et prouerbiis refertus , calx sine
arena , Caementum absque speciositate formae , et perspicuitas sententiae
absque facundia , re vera omnia inter se collata , congruunt methodo
a S. Isidoro in libro de EtymologUs , et praccipue lententlarum seruatae ,
de quibus operibus nullus hucusque dubitauit ; et licet hominein tam
emunctac naris, vt Nicoiaum Antonium , non bene redoleant dubictates

circa

C A P V T XXXVIII. 297

circa statum Animarum post mortem , et Purgatorium , tameii noii demi-
ror , S» Isidorum obscurius hac in materia fuisse locutum .

45. Euoluentes reterum Patrum libros , et eorum ojiiniones sedulo qnac^fam SS.
jneditantes , non expauescent , dum perlegcrint , Episcopum Alexandriae Patram dhsfn-
cum S. Victore Papa de die Paschatis acrius disputasse : iustinum , Ire- sionct .
naeum,et alios Putres eiusdem aeui aliquantulum in opinionem Mille-
nariorum prolapsos fuisse : Cyprianum fortiter obnitentem S. Stepluuio
Papae de rebaptizandis Haereticis , ita vt ex hisce nihil crederet Cypria-
nus , tamquam ex instrumentis mortuis , et eiectis ab ficclesia Dei , ad
salutem spiritualem , ad nos posse venire : et Hilarium Arelatensem obiur-
gatum , et in Epistolis a S- Lcone Papa fama fuisse diminutum ; haec ,
et alia iis similia , nou toruis oculis aspicient , primo quia licet semper
Articuli Fidei iidem fuerint , non tamen eodem tempore detecti ; omnes
enim ia Symbolo Apostolorum ,sicut in spica grana tritici , continentur ;
sed non tam aperte , et propatulo omnes patent , nisi quando post dis-
cussionem deteguntur.

44« Secundo : similes cont«ntiones inter Patres, et Ecclesiae Doctores _j^ Pa\rtssm~
non ex superbia , fastu , aut auersa voluntate , sed ex quadam sincerita- „;iiatim «rflre
te , addiscendi desiderio , et animi sententia in rebus , quae ad fidem non ^potuervnt ,
spectare sibimet persuadebant , oriebantur : et si lubet adiicere, SS. Patrcs
singillatim vt homines potuisse in aliquo decipi , aut errare , audi Augu-
stinum in Retractationibus suis quaedam verba , et opinioHcs retractarc
non dedignatum fuisse , vt nobis humilitatis viam sterneret . Solus Deus
est per essentiam sapiens, omnia scit , cuncta percaliet , et in nullo fal-
lere,aut flilli [X)test , nec hucusque misit in Ecclesiam suam S. Doctorem ^
qui in omnibus , et super omncs essct pcrfccte illuminatus , sed tantum-
modo eos replcuit scientia congruenti operi,ad quod destinauit . Tertul-
IJanum itaque , et lustinum ncmo antecelluit in Apologia pro Catholica
Religionc : Origenem , et Hieronymum in scnsu , ct vcrsione veteris , et noui
testamcnti : Gregorium , et Ambrosium in sensu morali : Augustinum in ex-
ponendis arcanis Gratiae , ct liberi hominis arbitrii , et in Hesperia no-
stra IsiJorum in Etymologiis, sententiis , et artium varietate capessenda »

45' Vt Dyonisium Atheniensem Arcopagitam de Diuinis nominibus , SS. Pntrn chi
ct de caelesti Hierarchia, lectur possit rimari , filo aurco Angclici Docto- «■''^ <■'''"'* ''''—
ris S» Thomae indigct , vt sensum capiat , ct in barathrum non incidat . ^fantur .
S. Augustinus loquensdc substantia Angelorum , et dc anima hominis , eius-
que potentiis , caligine inuolutus lcgentibus apparet ; ipsequcmet S.Doctor
fatetur sensus sui imbecillitatem . Quid igitur obest nostro S« Isidoro , si ca-
pite XV. de futiira vita , in libro de ordine creaturarum , non tam presse,
diserteque loquatur de anima rationali f Ego enim ( ait in calce , Brau-
lium Caesaraugustanum Episcopum alloquens ) boiih , et catholkis lectori-
btts co/isc/itieas , inuidorum noH citro queriolas , ( t;el querelas , ) qtti sine peK-
iiis iH terra reptautes , "jolatti raiiarttni fiidos aiiittm irrident ! Adeat , qui
velit , S- Augustinum Iib> v. contra luiianum cap- iii. , et obscuriorem re-
periot auctoritatem de traduce auimae quoad peccatum originalc his
T^om.L Pp

298 I S I D O R I A N A

verbis : quod autern hortm sit veriim , libetjtius disco } quam dico , fte au-
deam docere , quod riescio .
Joetrina IslJor! 46« Circa iTiedium praefati capituli adstruit S. Doctor Isidorus , /4f:i-
.!e aninirt tijaM riequc de Deo , neque de aliqua qualibet subiacente creaturarum cor-

poralium materia Jieri Deum i»stituisse , quoniam uon Dei pdrtem , sed Dei
creaturaui credimus esse , neque aliquid habere corporale in sua natura >
aut calorem de ignea , aut fiatum ex aerea , aut huf/iorem ex aquatica , aut
crassitudinem , et soliditatem ex terrena , et quia his omnibus caret , incor-
poream esse , et per ipsarn iucorporabiHtatem , et mutahtlitatem , ei liberi
arbitrii potestatem , eande?n cum /Ingetis habere substantiam , creandique
originem dignosci .

47. Vtrum autem sinsulis corporibus sin"il]atim a Dco anima creetur,

. . an tempore Auami , vel postea hient creatio , nanc quaestionem scientiae

rciert conditons , in quibus verbis non onenclat piissimus lcctor , nam

eadem profecto inueniet in S» Augustino , et aliisDoctoribus , qui ante eum

floruere . Tantummodo igitur colligitur , S. Isidorum pedein fixisse , aut

sententiam proferre non valuisse , quia nec Idioma Thcologicum de hac

re adhuc constabat, et magna caligine inuohitum manebat , an vnicuiquc

corpori Deus animam crearet .

en!mn mutahiiis 48. Liicas Acherius monct 5 fortasse legcndum immutabilitatem in prae-

(idbonum , uc/ fato loco S. Isidori , scd non egemus hac correctione , nam in praesenti

admalam. vitac statu anima secuudum potestatem liberi arbitrii est mutabilis

ad bonum , vcl ad malum temporaliter suis affectionibus , mutabilitate

cogitationum, iusta damnatione primi hominis poenas luens , vt ipsemet

S. Doctor luculentioribus verbis exprimitl.i. sententiarum c.xii- de Anima.

. . •, ,. 40- Aptius ad rem sit sequens auctoritas S. Augustini , Epistola civii.

ad Optatum : ^<arum autem rerur/i , atque causarum consideratione permo-

ueor , W in neutram assertionem meus inclinetur assensus , sed adhuc in-

ter 'vtrari.que disceptem : et lib. i. de origine animae cap. xvi. de traduce

anirnarum ait : Ego nec defendo , nec refello . Expressius lib.x. de Genesi,

cap. XXI. censura sua perstringens Tertulliani errorem , qui animas ex cor-

pulentis seminibus originem trahere asseuerabat , inquit : Fgo adhuc inter

l'trasque ambigo , et moueor , aliquando sic , aliquando autem sic .

Orino anlmiie 5"^* Augustinus Tertu]h'anum reprehendit, non qiiod traducem animarum

oliin ' nonnuliis ponerct , scd quod non recte illuni assereret , putans , animam esse cor-

abscarti . porcam , atquc adeo per semen corporeum generantis traduci , vt asserit

sapientissimus Cardinalis Henricus de Noris in Vindiciis Augustinianis

§• m., quod fusius ostendemus in notis ad caput de futura vita S. Isidori

de ordine creaturarum • In praesentiarum sufficiat dicere , S. Augustinum ,

Afiicanos Patres,et alios quamplures Ecclesiae Occidentalis , certissimos

fuisse de incorporeitate, aetcrnitate , spiritualitate , et immortalitate ani-

mae , solumque dubium eorum extitisse circa modum traducis animae :

quidam etenim credebant , animashominum eodem tempore , quo Angelos,

vel postca fuisse creatas : alii animas ex Adam venire , non ex corpore

Adami,sed ex anima Adami traduci , quasi in potcntia animae Adami

aliae animae hotninum futurorum continerentur : sicut enim hodie asse-

C A P V T XXXVIII. 70^

rimus j omnes homines, quoad peccatnm originale , esse in capite , volun-
tate,et semine Aciami, et ex cius materia nascentium corpora prouenire ,
sic quidam Patres Occidentales animas nuscentinm ex traduce animae
Adami descendere autumabant ; moelo quo lioc accideret , ignorabant ,
ct ob hoc insolubilem quaestionem vocauit S. Augustinus iisdem verbis,
quibus S> Isidorus . Ni: dubitandi lociim relinquamus , claudimus argnmen-
tum expresso S« Isidori testimonio lib^ ii' de Hcclcsiasticis Officiis c-xxni»
de regula Fidji , vbi post confessionem Mysterii SSifiae Trinitatis, incar-
nationis, et Articulorum Fidei addit sequentia verba : Ft quod a>i'rr,.ae
sit incerta origo , et qttod Aiigelovttm origo , et nattira , 'vel ammae non
sit pars Diui/tae stcostantiae , sed Dei creatura ex f:ihi/o condita , et in
corpore esse euidenter ostenditur .

51. In capite de igne Purgatorii asserit S. Doctor Isidorus , iion eo ,-o„;, pui-nafe-
purgari grauiora crimina , quae maculant eos, ( quorura operarios a Regno wm .

D>-'i Paulus exclusit,) sed illa,quae non multum nocent , quamuis minus
aedificent : Haec igittcr tninora peccata , setc i'enialia per ignem piagarl
posse , no!i est denegandum , et eorum jactorem , si maiorii^us culpis non
graueturysic tarnen quasi per igKem saiuari putandum cst , Qiiaerat alius,
et cito succumbemus , vcrba tam clariora in alio sancto Patre eiusdeiu
aetatis loquendo de ignc Purgatorii , praecipue si postrema S. Isidori ver-
ba perpendat : Sed de illo turgatorio igne hoc animaduertendu-m est , quod
omni y qicem excogitare in praesenti potest homoy tormentorjim modo ^ et lon-
gior , et acrior Jit .

52. Acneas Parisiensis collector sententiarum SS. Patrum tam Orientis , Aeneae Part-
quam Occidentis , aducrsus Graecos , Processionem Spiritus Sancti a Patre, ^'Vni/j scr.ten-
ct Filio pernegantes , locum S. Isidori de ordine crcaturarum adducit ,"'"«' •

( Lucas Acherius , Spicileg* ) ex quo non leue potest formari iudicium
diuulgationis huius tractatus nomine S. Isidori tempore, quo floruit Aeneas,
et cius tcstinionio fulcitur .

55. Librum de Viris illustribus non respuimus, qula in cap' v. , ct xiv. Lihcr rfe v!r. n-
focdata, et conspurcata apparet memoria Osii lipiscopi Cordubensis ; iam '"«"••
enim in praefatione ad Breuiarium Oothicum attulimus tcstimonium Atha-
nasii ad defensandam posthumam famam Osii , nam origo fabellae contra
Magni Osii honorem , et postremum eius vitae cxitum , confarta, et adin- q^,-; „rjgi(,q!a .
uenta fuit a MarccIIino, ct Faustino , Presbyteris Luciferianis , qui talc
scelus aduersus Osium cxcogitarunt , vt firmiorcm rcdderent suam prauam
doctrinam de non communicando cnin iis,qui in fidc dcfccissent , etiam
postquam iiidicio Ecclesiac condignam egcrunt pocnitentiam • Passim Lu-
cifcriani literas suas , et aliorum nominc suppositas spargebant , vt ad-
moncrcnt Hispanos , Gallos , Italos , et Afros Patrcs dc Magni Osii lapsu
in postrcmo vitae fine,dc cius opibus , ct auaritia , de eius pusillanimi-
tate, et timore,nc Imperatori displiccrct : et cuin mcntis humanae fra-
gilitas , et carnis concupiscentia iam diu sit cognita, magiio Ecclesiac plan-
ctu, sacris literis edocentibus, Salomoncm corruptum , et dcprauatum fuis-
se circa vltimum vitac suac curriculum , et nemo inficias eat , Tcrtullia-
num , et Origincm a via declinasse , mirum non est , SS. Ililarium, ct Isi-

P p 2

300 I S I D O R I A N A

dorum assensiim praebuisse Osii lapsui , praesertim cum tam in longaeaa
huius aetate , minacibus Imperatoris literis vrgentibus , pertimesceudum
esset , ne decrepitus senex ad Infantiam reuersus decipi , aut verius cogi
potuisset ab Haereticis , vt forniae Arrianorum subdolae subscriberet •
Quid indcj etiam si accidisset r Diceremus , defectu perfectae deliberatio-
nis in tam decrepita aetate , plenae defectu libcrtatis , ct discussionis for-
mae, vi, mctuque coactum Osium potuissc falli , scd nullatenus a vera ,
et recta fide ex animi sententia declinasse •
opuj de Astrh . 54. Rursus conucrtimur ad alia opera S. Isidori . In Bibliotheca Do-
mus de Medicis asscruatur opus S. IsiJori de Astris , quod forte idem erit
cum eo ,. quod in Regia Bibliotheca Escurialensi custoditur .
tnmentum poe. SS' Oratio /4iid/ , Chiiste , tiisUV/i fiet/o/j cdita est a Papebrochio t.i»
uiuntiae . sprilis , cui dcficiunt fcre quinquaginta -stantiae, seu strophae : constabat

ctenim centum , et decem, sed earum diuisio fbrte auxit numerum : hoc
opus non dedecet S' Isidorum , nam licet non omnia plene correxerit ,
tamen opuscula impolita , incomptaque eius discipuli posteris seruarunt .
liliirw. ienten- 56. In discerncndis praefatis libris , alios viros doctissimos iudices
tlarurr. babemus, scd nuliatcnus nobis materiam subministrant ad vindicandum

Chirographum Libri quarti sententiarum , qui hucusque in Jucem non
fuit cditus • Asseruatur in Regia Bibliotheca Escurialensi tam nitide , lu-
culenter , et Gothicis characteribus exaratus , vt de eo ambigendi Iogus
non relinquatur . Dignitas materiae quam pertractat , non solum aequat 3
sed cxuperat tres priores libros sententiarum , seu dc summo bono • Sen-
tentiae , scu prouerbia ibi passim reperiuntur foecundissima , et ex Mo-
ralibus, Pastoralique S. Gregorii Magni excerpta , quod congruens est te-
stimonio S- Braulionis , assercntis , tres libros sententiarum floribus dcco-
rasse S- Isidorum ex libris moralibus Gregorii Papae delibatis .
emlsUtfriepus? 57. Nouum non est apud Auctorcs,de hac re pcrtractantes , duhium
excitare,an S. Isidorus libro vno complexus fuerit totum opus senten-
tiarum,quod appellatun^ est De summo Bono ab initio primi capitis sic
incipientis : Sio/jmum bouirm Dcus cst ; sed haec opinio aperte contraria-
tur auctoritati S. Braulionis , trcs libros sententiarum numerantis , et simul
asserentisjipsummet partitum fuisse Etymologiarum codicem S. Isidori in
viginti libros , quia a sancto Doctore prodierat nimia magnrtudine imper-
fectus ,distjnctus titulis , non libris . Quomodo ergo Nos huiusce difficul-
tatis vincula dissoJuemus , vt iibro qu:ino de summo Bofio fides adhibeatur i
non alhorrtt ab j^g. Quidam ab alio Doctore additum fuisse librum quartum suspica-
€ius.iiao buntur . Alii laciniam Pastoralis , seu Moralium S. Gregorii Magni cre-

dent , et nos in hac ancipiti via constituti , iudicium proferre non ande-
mus circa auctoris progeniem ; satius sit dicere , librum quartum pcr plu-
res annos latuisse , perspicacissimorumque virorum oculos eftugisse , vt
neque in Regia Editione Matritensi , neque Parisiensibus proderetur Au-
tographum ; et si verum non sit exemplar operis S. Isidori , laudo arti-
ficium auctoris, magis assimilantis fillum suo Patri , quam ipsum Patrem
sibimetipsi : discretio verborum , perspicuus sententiarum sensus , stilus
redolens seculum septimum 3 omuia non abortiuus S. isidori f&etus » sed

\

C A P V T XXXVIII. ^or

naturalis videntur . Alii igitur videant , iudices se constituant , nosque eo-
rum iudicio libenter subiiciemur.

59. Chirographum , ex quo transcriptus est libcr quartus sententia- diu latuit h(tc
fum , specimen , et seculi xii. antiquitatem redolet : ob hoc admiratione opus .
rapimur , dum perpendimus , nec in S. Braulionis manus , neque in Sige-

berti Gemblacensis, nec loannis Trithemii , loquentis de opusculis S. Isi-
dori , neque in aliorum notitiam talelibri quarti manuscriptum pcrucnisse,
cum magna diligentia , et iussu Regis Codices fuissent per vniucrsam Hi-
spaniam , ItLliam , et Galliam conquisiti .

60. Vt maior fides huic Editioai exhibeatur, ad calcem huius praefa- Ubri Isidsri
tionis apponemus Indicem Jibrorum S. Isidori , qui typis excusi faerunt intditi ,
Parisiis apud Sebastianum Niuellium anno mi>ci. studio , opera , et labori-

bus F. lacobi du Breul , Monachi S. Gcrmani a Pratis , et aliorum chiris-
simorum virorum , et collata hac ampliori Editione cum praefata d:i Breul,
adnotantur Libri S. Isidori hucusque inediti, scilicet : Ul^er quartus se?i-
tefitiarum 3 Expositio //imrje , quae forte idem est tractatus , quem loannes
'frithemius dc scriptoribus ecclesiasticis denominat de Officio Missae :
Liber vnus de /^strls , c\m forte idem est , ac qui inscribitur a Trithemio
de Astronomia : Sermo de corpore ^ et sanguhie Donilni , quem etiam tra-
ctatum commemorat Trithemius inter opera S. Isidori , sicque legentibus
patet aditus , vt cuncta eius opera siue certa , siue dubia possint perscru-
tari , et editioncs exterorum emendicare non cogantur .

61. De expositionis Missae tractatu non solum ludicis , verum nec Expositio kiu-
Arbitri partes suscipere audemus , vsqueqiio clariora argum.enta vna ex sae

parte appareant : Tiithe.nius etcnim mentionem facit libri vnius S. Isidori
de Officio Missae,sed cum suj^crscriptio non conueniat , licet aliquantu-
lum discrepent verba expositionis , et Officii , iam in dubietatem mentem
inducit : aliunde maior militat aduersus praefatum traetatum difficultas >
quia in eo exponitur Missa iisdem orationibus, et eodem prorsus modo,
quo hodie celebratur post correctioncm Missalis factam a S. Pio V,et
Clemcnte VIII., cum exploratum sit , et ex Missali Romano antiquo per-
spicuum fiat , in plurimis , licet non essentialibus , differre Romanam ve-
terem Liturgiam a eorrecta .

62. Cum igitur nec Gregorii Magni tcmporibus talis ordo Precum non uMe^ur 1$;-
fucrit obseruatus , nec S. Isidorus alium peragendae Missae ritum agnoue- '^°^' •
rit,nisi quem idcmmct exponit cap. xv. lib. i. de Ofpciis Ecclesiasticis ,

vt legentibus patcbit , et fusius in nostra Dissertatione ad Breuiarium
Gothicum declaratur, non est vcrosimile , S. Isidorum fuisse eius Aucto-
rcm , etsi vJtro fateamur, Gregorium Magnum illi Missae ordinem trans-
misisse »

6j. Cistcrcienses , Carthusiani , Dominicani , et Carmelitani Calceati ritus vctus ro^
proprio ritu , et Missali ante correctionem vtuntur , et omnibus sacrum "i"""*
audientibus vidctur alius ordo Precum , et Caeremoniarum , cum tamen
oon sit ritus Gothicus , ncc Orientalis HccJesiae , sed tantum vetus Ro-
m;uius post scculum , quo vixit S. Grcgorius Magnus, vsitatus .

64. Ciirdiuales 5 et -Prac3uIcsTolctaai ^F. Franciscus Ximcuius dc Cisne.

mistaie mixtum
Toletanum

erttt velus lio-
manum

misfale Amlro-
slanttm .

Is !ilo r i opcra in ■
terpolata .

veterum de Jsi-
floro testimonia.

S.Sraulius

3C2 I S I D O R I A N A

ros , et loannes Martinet Silicaeus in Incem ediderunt Missale mixtum
Toletanum 5 idemque iterum cndere mandauit Cardinalis loannes Tauera ,
et non solum in rubricis Missalis , sed in ordine Precum quamplurimum
differt a Missali Romano post correctionem S. Pii V. , in cuius compro-
bationem compertum est , Philippum II. , Hispaniarum Regem , S. Pio V.
preces fudisse, vt sustincret laudabiles consuetudincs S. Ecclesiae Toleta-
nae , eius cantum , et Rubricas , vt videre est in Bulla Missali S. Pii V.
praefixa; et licet nicmoratus summus Pontifex Missale eius in toto orbe
obseruari mandauit , tamen quoad consuetudines laudabiles , et cantum ,
Regi Catholico benigne indulsit .

Oj. Missale mixtum Toletanum ciwt reuera Romanum antiquum , quod
in Ecclesia Toletana fuit introdiictum tcmporibus Regis Alphonsi VI. , cu-
ius auspiciis Summus Pontifex Ritum Romanum ad vniuersam Hispaniam
extendit , et ritus Gothicus,seu Mozarabicus , cancellis quarumdam Paro-
chiarum Ciuitatis Tolctanae^et Sacello S. Ecclcsiae , fuit circumscriptus :
statim ac Pius V. misit Philippo II. Missale correctum , in desuetudinem
abiit Missale mixtum ita appellatum , cum ob mixtionem Ritus Romani ,
et Gothici j tum ob Rubricasintertextas ritu Romano veteri, et correcto .

66. Missale Anibrosianum , praclo cusum anno mdxxii, quamphirimum
congruit Missali mixto , quo Ecclesia Toletana vtebatur ante S. Conci.ium
Tridentinum ; et tamen praefatum Missale Ambrosianum , secundum morem
S. Ambrosii , vt in fronte asscritnr , non solum ante correctionem S.Pii V.,
sed ctiam ante ordinationem Liturgiae factam a S. Gregorio Magno , fuit
a S. Doctore Ambrosio ordinatum , quin possit denominari Ritus Ambro-
sianus Gothicus , sed vctustissimus Romanus.

67. Propinamus tibi , iucundissimc Lector, quidquid optimum inuenire
potuimus ; adange, si vales,et ditescc dissirtationibus tuis opera Nobtri
Doctoris . Nobis tam periculosum cst passim de omnibus ambigere , quam
de nullo dubitare . Proxime post obitum ipsius S. Doctoris , siue Theo-
discus eius successor , in quo non immoramur, siue alii , honori S. Isidori
maxime infensi , obtenebrarc, et fere extinguere intcnderunt cl;:rissimum
Nostrac Hispaniae lumen Isidorum : alii , praecipue Monachi , eius codi-
ces recondentes , solcrtissima cura transcribere optabant : sed non omnium
par erat in transcribendo diligentia , propterea plurima menda in Chiro-
grapha irrepsere : alii , vt suum tenuem laborjm decorarent , siue Clerici ,
siue Monachi , foedissimo stellionatus , et vulpino crimine se maculantes ,
sub nomine S. Isidori suas ineptias effutientes, posteris constuprata opera
virginea , et purissima S. Isidori reliquere , vt opus suum tanto Auctore
extollerent , non agnoscentes , nec lupos ouinis pellibus debere contegi ,
nec Asinina deliramenta diutius posse sub pietatis specie contineri .

68. Isidorus igitur non cget nostro testimonio ; simplici tantum gau-
det S. Braulionis amicissimi sui , et S. Ildephonsi , discipuli sui auctori-
tate , et relationc obitus facta a Redempto, Clerico suo , qui eum e vita
ad Deum in pace iucundissima emigrare conspexit . Cuncta testimonia
proferemus , vt tibi ,charissime Lcctor, iucundum exhibeamus officium .

6^. hidorus , ait S. Braulius , flr egregias , Hhpalefisis Ecclesiae Epi-

C A P V T XXXVIII. 303

sccpus, Lea»dri Episcopi successor , et Germat/us , floruit a tempore Mau-
ritii Imperatoris , et Recaredi Regis .... "vir i» om»i locutionis geaere S. IlJefonsus ,
formatus , iNcomparabili eloquentia clarus . . . . et quantus sapientia fue-
rit , ex eius diuersis studiis , et elaboratis opusculis perfacile prudens tector
intelligere poterit .... obiit temporibus Heraclii Imperatoris , et Chri-
stianissimi Chintillani Regis sana doctrina praestantior cunctis , et copiosior
operibus charitatis . S. Ildephonsus asserit , opera exiinia , et non parua
scripsisse .

70« loannes Trithemius S. IsiJormn vocat 'virum in Diuinis scriptu- Trithemlus .
ris , et secularibus literis nulli suo te>npore secundum , ingenio subtilem ,
sensu clarum , eloquio compositum , carmine excellentem , et prosa , et nofi
minus sanctitate , quam doctrina insignem effulsisse •

71. Redeniptus Clericus , qui morti adfuit S. Isidori , examussim refert jjf^e^p,,,, ,
S. Doctoris in Ecclesia S. Vincentii ante obitum ad Deum orationem ,

ad Co - Episcopos , Cierum , et Populum allocutionem , cilicio indutum ,
et cinere conspcrsum , iuxta veteris disciplinae normam , expandisse ma-
nus ad Caelum, completisque omnibus, post diem Confessionis , vel poe-
nitentiue quartum , Pastoralem iugem curain , et finem suum in pace
consummasse pridie Nonas aprilis Era DCL\xiv,anno Domini dcxxxvi.

72. Imbuere , disertissime Lector,IsiJori scntentiis , operi verenda Pa- prudentia in
trum , si adulterini filii ea detexerunt ; ne lumine , aut perspiciculo ob- Patrum scri^tis
tuso solis maculas , aut lunae defectus perscruteris , sed morem gerere %<'"<^'* •
Maioribus disce , et vicissituJini rerum , calamo , praelo , tot calamitati-

bus , cladibus, vastationibus, praedis, bellis, et Barbarorura incursibus mala
addicito,si vis mari secundo hoc seculum transmeare..

CAPVT XXXIX.

Conatus quorumdam ad fioujtm operum Isidori editionem

perjiciendam . Casimlri Oudini ludicium de metho-

do , qua ea perfici deberet .

1. V^iuim pleriqiie docti viri iam diidiim nouam operum editio- Jacobus Hom-
nem expeterent , eius perficiendae consilium non pauci inierunt, '"'^'
vt lacobus Hommey 5 Andrens Burriel , Franciscus Perez Bayer ,
Franciscus Antonius Zaccaria . De Burrielio , ac de Zaccaria seor-
sum mox dicam . lacobum Hommey morte interceptum ea , quae
de Isidori scriptis excudendis cogitauerat , exequi non potuisse ,
testis est laudatus Zaccaria in conspectu paratae suae editionis Isi-
dorianae , et refert etiam Fabriciu? in bibl. medii aeui verbo
Isidorus .

304 1 S I D O R I A N A

Bayerius 2. Bayerii conatus ad Isidori editionem adornandam leuiores-

fuisse videntur : qui fortasse necjue omnia edere Isidori opera cO»
pitabat. Bandinius tom. i. Cod. latin. bibl. Medic. Laurent. Flo-

o

rent. plut. 19. cod. 51. quum Mysticorum expositiones sacramen-
torum , seu quaestiones Isidori in vetus testamentum recensuisset ,
hanc subdidic notam : Nostrum hunc codicem anno i-j^6. iussit sibl
conjerri cl. P. Zacharias S. I. cum hispan.i editiune . In bibliotheca
'vero Toletana c^dex asseruatur membranaceus in quadrata forma
remotissimae antiquitatis , seculo fiimirum vni. , vel ineunte ix. exa'
ratus 3 qusm praelaudatum Zachariam consuluisse oportehat , •vt mihi
tunc temporis affirmauit Barcinonensis Canonicus Bayerus Perezius ,
qui codicem illum diligentissime contulerat inssu Ferdinandi VI. Hi-
spaniarum regis , dum illum edere meditaretur . Hoc ipsum ex Ba-
yerio audiuit Andreas Petrus lulianellius, bibliothecae Laurentianae
pro regio bibliothecario vices gerens , vt testatur ipse verbisc.45.
referendis, qnum de eo codice Florentino sennonem instituam .
vcrias lecuones 3. Miror tamcn , a Bayerio Laborem istum suum in not. ad
eoUeijit. biblioth. vet. hisp. fuisse silentio praetermissum . Commemorat ille

quidem in not. ad num. 102. lib. 5. cap. 4., se ad annum 1752.
Codicem Etymologiarum Toletanum seculi w. , aut ineuntis x. ,
aliumque item antiquum contulisse cum Grialii edito : ex quo la-
bore ,i\\(\n\x. ^ 7i</n poenitenda mihi variantium lectionum succreuit
seges . At quum in not. ad num. 139. de mss. codicibus Quaestio-
num in vetus testamentum semionem instituit , quinos codices Escu-
rialenses indic3t,de toletanis vero ne verbum quidem vlkim. facit.
Immo neque Andreas Burrielius , qui mss. exemplaria Toletanalsi-
dori diligentissime inuestigarat , et consuluerat, codicem vlhim re-
fert , quo Quaestionesin vetus testamentum contineantur , vt ex eius
cpistola mox proferenda manifestum. fiet . Varias autem lectiones
ex veteri gothico Toletano Etymologiarijm hbro a Bayerio colle-
cras fuisse,Rodrigueziu5 de Castro tom. 2. Bibl. Hisp. pag. 312.
in not. confirmat .
Oadmi maha- 4. Quoulam vcro multo ante Casimirus Oudinus de script.
ecclesiat. tom. i. col. 1583. peculiarem dissertationem edidit De
scriptis S. Isidori Hispalensis , in qua ordinem exibuit , quem in ope-
rum Isidori editione seruari ipse cuperet , quale fuerit docti huius
heterodoxi, vel apostatae potius iudicium , videamus .

Ord»

dus

C A P V T XXXIX. ^oy

Ordo operum S. Istdort Hispalensis Episcopi . cpera gtmiitta ,

5;. Originum , siue Etymologiarum libri xx.
Differentiarum , seu de proprietate sermonis libri tres ordrne praedicto .

( Scilicct primum liber alphabeticus verborum , deinde liber verbo»

rum sine crdine alphabetico , tum liber difFerentiarum rerura . )
De natura rerum , siue de mundo ad Sisebutum Regem .
Liber Prooemiorum de libris veteris , et noui testamenti ,
Liber Aliegoriarum sacrae scripturae de nominibus veteris , et nout te-

stamenti .
Commentarii breues in libros historicos veteris testamenti , Genesim ctc
Sententiarum , siuc de summo bono libri tres^
Libri duo contra nequitiam iudaeorum .
Libri duo de ofFiciis diuinis , seu ecclesiasticis .

Epistola ad Ludifredum Cordubensem episcopum de iisdem officiis .
Synonymorum , siue Soliloquiorura libri duo ad Braulionem archidiaconum ,
Regula monachorum capitibus xxiv. distincta pro patriae vsu .
De vita , et morte Sanctorum , qui deo placuerunt , siue de ortu , et obi'

tu Patrum .
Liber de scriptoribus ecclesiasticis cum Suppleraento S. Ildefonsi Toletant

Archiepiscopi .
Chronicon ab initio mundi vsque ad annum quintum Suintillani regis

gothorum , Christi Domini 626.
Historia Gothorum , Sueuorum , et Vandalorum ; ex editione tameii Lab-

beana , quam designauimus .
Paucae admodum , et breues quaedam epistolae .

y^ppsfidlx incenorurn .

6. Exhortatio poenitendi cum consolatione , ct misericordia Dcj ad incena.,
animam , futura iudicia formidantem .

Lamentum poenitentiae pro indulgentia peccatorum , duplici alphubeto

digestum , et trochaicis versibus .
Oratio prolixa ad flcnda semper peccata ad correctionem vitae .
Oratio breuis contra insidias diaboli .
Liber de ordine creaturarum .
Commentarius in Canticura Canticorura .

/Ippe/idsx supposkoru?}/ .

7. De conflictu vitiorum , et virtutum , qui Ambrosii Autperti est . svppasitiua .
Epistolae : ad Massonem de hipsu sacerdotis, et restitutione post Lpsum .

Ad Claudium Ducem . AdRedemptum archidiaconum . Ad Eugenium To-
lctanum episcopum .

8. Hic est ordo , qiiem Oudinus in proxiina omnium Isidori ordo in muUis
operum editione seruari cupiebat : cjui sane in multis cum eo con- '"""""'^"*'
uenit 5 quem mihi praescripsi .

^o6 I S I D O R I A N A

C A P V T XL.

De noua editione Operum S. Isidori adornanda Andreae Burrielli

consilia , ef erudita epistola . Alia V. C. Petri de Castro

epistola ad Franc. Antonium Zaccariam .

Rahngut Utera- I. T r.incisciis Rabagus Soc. lesu , vlr egregie doctus , vt scripta
Tumfautor. gjijj testaiitur , doctrinac vero inter hispanos augendae studiosissi-
mus , dum Confessarii munus apud Ferdinandum VI. Catholicum
Regem exercuit, quum multa alia literaturae hispanae vtilissima Re-
gis auctoritate pcragi curauit , tum illud in primis , quod peritissi-
BurrUi ant!,jni. mi homiues vetera insigniorum ecclesiarum cathedralium tabularia
tctiscu!:or. jiiiiaenter inuestigare iussi sunt , vt antiquissima quaeque monu-
menta , quibus rehgio , aut historia ilkistrari posset , e tenebris
in lucem vindicarentur . Andreas Burriel ex eadem Societate, aui-
dissimus , et solertissimus antiquitatis cultor , ad ecclesiae Toletanae
omnium Hispaniensium celeberrimae tabularium excutiendum desti-
natus fuit : cui socius additus est Franciscus Perez Bayer, non ob-
scurum in orbe literario nomen .
gBttyerio lau- 2. Memiuit huius rei ipse Bayerius in not. ad bibl. vet. Hisp.
"""* * lib. 5. cap. 3. n.6g.-, vbi de codice ms. Dracontii sic refert : Co«-

tulit , et variantes lectiones annotauit cl. amicus , et in cvlligendis
e chartuphylacio , et bihliotheca illustrissimi Canonicorum Toletano-
rum collegii , quae in patriam historiam conFerre possent , munu-
metitis collega ulim meus Andreas AlarcusEurriel Soc.lesu presbyter ^
magno rei literariae damno a?ite annos aliquot praematura morte
abreptus : quas cum plurimis eiusdem stupendi plane laboris , atque
industriae foetibus in regiam bibliothecam Matritensem postea dela-
tas , autographasque ad tnanum habeo . .

EurridH lucu- ^, Igitur Burriclius , quum studiorum suorum rationem Rabago
rattones . rcddcret , de S. Isidoro loquitur literis hispanice scriptis Toleti
22. Decembris anni 1752., quarum sententiam latine reddo .

Excerptum ex Burrielii epistola ad P. Rabagum .

Ephtola r.dRa- ^. Quoniam S. Isidorus Hispaniae nostrae doctor est celeberri-
mus ^ et eius opera in duabus editionibus , Breuliana , et Regia Ma-
tritensi sine extrema manu ^ et politivri cultu -^quae tempora ?iostra

C A P V T XL. 307

Hagliant , exctaa fuerunt , quaedam eius opera cum mss. codicibus ,

qui hic asseruantur , collata sunt , praesertim Etymologiarum libri de S. Isidoro ,

cum duobus gothicis exemplaribus , quorum alterum fortasse ante

Maurorum in Hispaniam irruptionem exaratum est : neutrum autem

ab Isidori editoribus Matritensibus obseruatum fuit .

5. Extant in hac bibliotheca Biblia editionis 'uulgatae volumine de biiins ^otM*
satis crasso , et tribus columnis exarato : quae Mariana in epist. '^'' -
dedicat. Comment. noui testamenti , et in epist. dedic. ad Card. Bel-
larminum Comment. 'ueteris testamenti , antequam Mauri Hispanias
inuasisscnt ., hoc est -^ ante mille afmos scripta fuisse censuit . Inaesti-

mabiiis hic codex a S. Isidoro ^ njt patet ^ ad 'vsum ecclesiarum Hispa-
niae ordinatus fuit . Singulos libros praeter Hieronymi prologum
alius S. Isidori praecedit , et singulos prophetas elogium historicum ,
quod in libro eiusdem S. Isidori , De ortu , et interitu Patrum , repe-
ritur . Peruulgata controuersia est , sitne Isidori eiusmodi opus .
Equidem sexcentis coniecturis permotus opinor , S. Doctorem ea pro-
phetarum elogia perscripsisse , ijt in Bibliis ea singulis prophetis
praefigeret \ quod itidem de prologis existimo . Vt igitur prologi
simul vniti opusculum separatum Prooemierum co7jficiunt , ita etiam
prophetarum elogia . Alia elogia SS. Virginis , et Apostolorum ,
ex quibus altera pars opusculi , De ortu , et interitu Patrum ,
constat , fortasse alium ab Isidoro auctorem habent . In eodem co-
dice Euangeliis decem canones Eusebii Caesariensis pro Euangelista-
rum concordia praemittuntur : quorum harmoniam Isidorus in Ety-
mologiarum libris exponit . Ante Pauli epistolas canones Priscilliani
haeretici a Percgrino episcopo correcti reperiuntur : quos ab aliis
commemoratos non noui : itaque eos descripsi .

6. De canonibus Priscilliani , quos Burrielius commemorat , Canor.esPnscH.
videri potest Fabricius in biblioth. medii aeui , et Zaccaria tom. 5.'"""*

Hist. liter. Ital. cap.9. num.4. , qui se igiiorare fatetur, quisnam tuerit
Peregrinus ille episcopus , qui canones Priscilliani correxit . Ac for-
tasse pseudonymus auctor est, qui, quum suum nomen occultari vel-
let, Peregrini nomen assumpsit,quod simili de causa alios vsurpasse
constat . Burrielius in literis ad D. Pctrum de Castro die 3 .lan. 1754.,
mox afferendis , adhuc putabat , Priscilliani hos canones typis non
fuisse excriptos : sed eos iam ab anno 1752. in Bibliotheca Pisto-
riensi Zaccaria vulgauerat , vbi animaduertit , eosdem Priscillianaeos

Qq 2

3°^ I S I D O R I A N A

canoncs a Peregrino correctos extare in Bibliotheca Vaticana
cod. 5729- 217-5 fortasse intelligit paginam 217. codicis . In lau-
datis bibliis gotliicis eccksiae Toletanae deerat primus prologus 3
omnibus sacris libris communis , c|uera cx celeberrimo alio codice
Colle?ii Maioris Complutensis Bumelius describi curauit .
BurrUiiits y, pQst literas ad Rabagum ciatas , biennio exacto , Burrielius
suUut^^ Zaccariae nomine , qui editionem operum b. Isidori meditabatur ,

de mss. Isidori eKcmplaribus, quae Toleti assesuarentur , consultus
fuit . E regio Hispanorura Maiori collegio Bononiensi , quod
S. Clementis nuncupatur , Matritum venerat vir clarus Petrus
de Castro eiusdem collegii alumnus , nunc Hispalensis ecclesiae
Canonicus , cuius extat erudita Epistola ad monachos Befiedictinos
Congregationis Parisiensis S. Mauri sup^er quibusdam parum conscr^ K
nis , praetermissis , atque improbabilibus in Vita S.Gregorii Magni ,
ab ipsis adornata , et in tomo iv. operum in lucem edita ., repertis^
Matriti , et Bononiae 1754. Huic ergo Zaccaria literas dedit , vt
mss. codices Toletanos Isidori aut ipse conferret , aut ab alio con-
ferri curaret . Petrus ad Burrielium negotium detulit . Habeo
penes me Burrielii quatuor tamiliaria ad Petrum epistolia , data
anno 1754- die 3., die 6. , ct die 13» decembris,et anno 1755..
die 5.ianuarii .
BurTieiii-fonsi- 8. Haruui breuium epistolarum hoc vnum est argumentum ,
''*'■ vt de ratione , qua Zaccariae responderi posset , disseratur . Bur-

rielius praemittit , sibi in animo esse , editionem Isidori meliori
meihodo digestam , quam Regia Matritensis esset , e mss. codicibus
hispanis adornare : addit , fiicile se Zaccariae suas omnes in Isido^
rum hicubrationes concessurum , si bona cum venia eorum ,
e quorum penderet nutu , id fieri posset : ceterum breuem codi-
cum mss. descriptionem , si nihil ahud Zaccaria flagitet , in sua esse
potestate , vt cum Zaccaria communicet . Vohiisset Burriehus edi-
tionem , collatis auxihis , et consiliis , siue in Italia, siue in Hispa-
nia peragi : sed fortunae, quae tunc in curia hispana sibi prospe-
ra erat, non satis fidebat : atque euentus ipse prudentes hominis
timores confirmauit . A'^nf)scebat etiam difficultates , quae in Hispa-
nia ad eiusmodi operum absolutionem rnrerdum occurrunt . Ve-
reor , inquit , ne forte edit'oni extra Hispaniam inipedimentum
aliquod apponatura et in Hispania inierim jiihil perficiiuur . Deni-

C A P V T XL. 309

que longiorem epistolam exarauit , quae acl Zaccariam mitti posset .
Ea edita iam est a losepho Rodriguez de Castro in Bibliotheca
hispana verbo Isidorus : sed quod ille loco fortasse alieno fecit ,
nos loco ma-iime opportuno praetermittere non decet, praesertim
quum digna sit , quae cum exteris communicetur . Eam igitur
ex hispanico autographo exemplari sic latinam faciebam .

D. Petra de Castro , Amko charissimo ,
Afidreas Burriel S. D.

9. Literas tuas simiil ciim iis , quas P. Franciscus Antonius Zaccaria Zaccariaf lam
die 8. nouernbris Bononiae ad te dedit , libentissime legi . Forte fortuna

hoc ipso tenipore Patres Panigai , et Bramieri e prouincia Veneta Socie-
tatis lesu, qui Vlyssipone ad istam regiam curiam se conferunt , hac itec
fecerunt : qui quum Toleti quinque diebus ad huius vrbis antiquitates , et
rariora quaeque monumenta obseruanda commorati sint , idoneum tempus
nactus sum , vt cum eis de P. Zaccaria, quem optime norunt ,longum ser-
monem instituerem : atque adeo vt prudentiam Ducis Mntinensis, qui ia
praefectura suae bibliothscae eum clarissinio viro Muratorio subrogauit ,
vno ore pracdicaremus ; ac praeterea inter nos conferremus , qua potissi-
mum ratione tuis pro eodem Zaccaria postulatis a me responderi oporteat.

10. Ac primum gratias tibi ex corde ago , quod docti istius lesuitae o5 intentatam
lucubrationes, et plausus tam sincera, et propensa voluntate promouere Isidori editio-
satagis : communi etiam totius nostrae gentis vocc vellem vti posse , vt """ •

eidem Zaccariae clarissima memoris , gratiqueanimi argumenta exhiberem»
quod suarum cognitionum , doctrinaeque copiam ad Doctoris nostri S. Isi-
dori scripta illustranda effundere decreuerit .

11. Deinde persuasum habeo , nouam operum Sancti huius Doctons ^uae vtltis , ei
Hispani editionem summopere necessariam csse , ac multa commoda alla- nfwsnna cen-
turam . Necessaria nsmpe est, quandoquidein duae illae editiones , eodem se::ir .

fere tempore peractae, Matritensis , et Parisina , Grialiana, et Breuliana,
valde imperfectae sunt , vt liquet quum exipsis,tum ex iudicio , quod de
eis Nic. Antonius tulit . Maxime etiam eadem noua editio ncccssaria est ,
quod ad ecclesiasticas, profanasque Hispaniae antiquitates illustrandas scri-
pta Isidori quaquauersum splendidissimum lumen effundunt,vt quodli-
bet eruditionis genus facile comprehcndatur .

12. Profecto Hispanum genus catholicae religioni , ac traditioni m- fandamcnta fi~
comparabile monumentum erigere potcst, si co splcndore , et cultu ,quem ''"' '" Hispa-
aetas nostra exigic , fundamenta , et columnas saae fidji, ac monarchiae "'" '

in publicam lucem proferat , et seriem deinde ecclesiasticorum, secularium-
que nionumcntorum ad nostra vsque tempora continenter producat . De
Bibliis gothicis loquor, de canonum gothica collectione , de martyrolo-
giis^t martyrum , confessorumque actis sinceris , ct quae ad gothorurn
iXipcriuih^ pertinent j de SS. Patrum Hispaiiiensiuin gothicorum temporumj

310 I S I D 0 R I A N A

siue antfquionim operibus , deniqae de chronicis, siue de veteribus histo-
ricis secularibus, et ecclesiasticis. His fundamentis, atque his columnis ae-
dificium hispanae religionis, et monarchiae innititur : quae ab fpsis initiis
inter se fortunato vinculo connexae fuerunt , et , volente deo , per longum
seculorum spatium connexae pcrmanebunt •
_ ... I?. Ceterum hacc omnia , ac sin"ula cum S. Isidoro, atque eius ope-

ribus aicnssimc coniuncta sunt . Bibliorum codices habemus milJe annis

cottitextt • ...

antiquiores cum versione S. Hieronymi, sed ab isidoro recognita, qui no-

,.,,. ,. uum nrooemium sin^ulis libris adiecit, ex quo Liber Prooemlorum prodiit .

Singulis vero prophetis narrationcm eorum vitae , et obitus aduinxit,ex

quo Liber de crtu,et obitu Patrum coaluit . Libris Regum scriem chrono-

logicam regum luda,et israel praefixit, quae eius chronico respondet .

Canones Husebii, quorum vsum in Etymologiarum libris cxplicuit, ad Euan-

geliorum concordiam intexuit . Ad faciliorem epistolarum Pauli perceptio-

nem , praeter S. Damasi versus, canones Prisciliiani addidit , a quodam

episcopo Peregrino emendatos, nondum editos. Argumenta , seu capitum

titulos fere omnibus libris , qui alio ordine , atque in vulgata editione di-

nisi sunt , apposuit .

14. Denique in eam propendeo sententiam , vere in nonnullis Reno-

, ^ tationis 5). Braulionis exemplanbus assen , b. Uoctorcm quartam rsalte-

rii editionem fecisse . Ita sentit P. loannes de Mariana in not. ad cap. 2.

lib. I. Contra ludaeos : qui Psalterium S. Isidori illud ipsum esse credidit,

ijuartam pio e- Muzarabes vtuntur, ab eo, quod in nostris Bibliis cothicis ex S. Hie-

^■f^ ronymi translatione extat , re vera diuersum . Itaque si nostra Biblia go-

thica puhlici iuris facerc velimus,ea cum Isidori scriptis intime esse con-

nexa reperiemus.

hibUa qethica ' ?• Omitto nuuc , diligcnti animaduersione obseruanda esse , ( vt Ma-

ex ishloro iHu- ^i^'^^ i" not. ad libros S. Doctoris , quos illustrauit , obseruabat ) illa sa-

strsnda . crac scripturac loca, quae IsiJorus passim in omnibus suis operibus, prout

ipse legebat , recitat : quemadmodum etiam ea , quae in conciliis Toleta-

no IV. ,et Hispalensi il.,quibus ille praefuit , atque in vniuersa Muzara-

bica liturgia occurrunt . Neque ea commemorabo, quae Isidorus in opere

Etymologiarum de libris canonicis , de eorum versionibus , de explicatio-

nibus nominum veteris , ac noui testamenti scriptum reliquit . Nihil etiam

dicam dc eius libro Allegoriarum , nihil de quaestionibus, siue commen-

tariis in fere omnes sacros libros . Vt vt haec sunt , antiquissimos tcstes

fundamenti fidei nostrae in pubiicum proferre non possumus , quin eos

Isidorus comitetur , atque multis rationibus custodiat .

... . 16. Sunt etiam nobis magno numero gothicae canonum collectfonis
eellectio cnno- . . . ,=> . ,. ° ,. ,•

num hispana. genumac , et legitimae exemplaria , alia seculo ix. , alia x. , alia xi., quae-
dam XII. exarata : qua quidem collectione ecclesia Hispana fere ad haec
postrema secula vsa est . Opus hoc longe diuersum est ab eo,quodCar-
dinalis Aguirrius,et post eum Ceanius , multis vterque erroribus dece-
ptus , excuderunt, nraefixo titulo : Codexveterum canonum ecclestae Hhpa-
nae . Opus, ab his auctoribus editum, solum est institutio quaedam cano-
nica , colkctioni in mss. codicibus praemissa , cuius auctorem lo. Baptista

C A P V T XL. 3n

Perez- S. lulianum Toletanum esse suspicatiis est, Antonio Augustino non
probante .

17. Differt etiam haec Collectio a canonum orientalium collectione non ea , quam,
S. Martini Dumieasis : nam collectio S. Martini,a nonnullis concilium La- mulci ^iutant .
cense male existimata, exigua est, et vna ex partibus canonicae collectio-
nis S- Isidori , inter Bracharenses synodos collocata .Ncque hic noster co-
dex esse potest canonicus ille coJex conciliorum generalium, et particu-
lariiim , m concilio Bracharensi i. lectus : siquidem , vt alia argumenta
o.Tiittam , ille certe breuissimus erat, hic noster est amplissimus. Distin-
cta etiam est nostra colieetio a collectione canonum conciliarium , et epi-
stolarum synodicarum romanorum praesulum, quam canon i. concilii iil.
Toletani, praesiJo S. Leandro , comprobauit : etenim canon ille profecto
breuem collectionem Dionysii Exigui puram, ac sine Adriani !• adJitio-
nibus respexit,vt multi alii eiusdem cekberrimi concilii canones .

i8. Multo vero magis collectio gothica diuersa est a coUectione Isi- <"""'''"' <^"'«"sa
dori Mercator':s , siVLQ Feccatorls nomine vulcata, quam Cardinalis Aeuir- " ' '"'' "'

,•>,. .. ^ '^,.. -9. catoris fraudi'

ruis contra vnanimem orbis literarn consensum a ralsicatis , et nctionis , _ ■*
nota libcrare frustra conatus est : qui etiam apocrypham praefationem fuse
illustrauit , documenta legitima esse propug.iauit ; ac probare voluit , opus
esse Jegitimum , ac certum S- IsiJori. StupenJa sane tam docti, ac diligen-
tis viri pertinacia : qui duos praestantissimos codices gothicos verae col-
lectionis gothicae ia hac primate ecclesia Toletana asseruatos excutere
debuit , quinque in bibliotheca S. Laurentii Escurialensi , et alios , quos fa-
cile in Hispania reperisset , vt eos in Gotholaunia Archiepiscopus Marca
rcperit,ex quo veram praefationem descripsit, et quem nihilominus re-
feliit . CoIIectionis istius Peccatrich nescio an vel vnicum vetus ms. excm-
plar in vniuersa , qua late patet , Hispania existat . _

19. Contra genuinae,ac legitimae collectionis, praeter antiquissimum //i muJth mss»
codiccm LuCwMisem, in bibliothjca Escurialensi combustum , cuius indices^'"''"'"^ conser-
a Jhuc extant , et cuius exemplar descriptum pro correctione Decreti Gra-""'" •
tiani iuuanda Romam transmissum fuit, habemus non solum quinque illa,
quae dixi , gothica Escurialensia exemplaria , duoque ToJetana,scd aliud
etia n gothicum, quoJ olim Archiepiscopi Loaisae fuerat,nunc penes me
est , biblioihccae regiae a Rcge destinatum : duo alia charactcrc gallico,
altcrum ccclcsiac V^rgellensis , a Mendoza , qui presbyterorum subscriptio-
nes in commentario ad Concilium Illiberitanum ex eo dcscripsit , cele-
bratum , alterum ecclcsiae GerunJensis , in cuius finc duo illa Concilia Ge-
rundensia reperiuntur , quae Taucrnierus de Ardenne ad P- Harduinum re-
misit , Harduinus vcro tomo xii. post indiccs adiecit : aliud ecclesiae Cor-
dubensis : alia monasterii RiuipuIIensis : aliud gothicum Viennae Austriae
existcns, illuc MeJioIano delatun : ac dcniquc partem indicis ex alio Cel-
lanouae in Gallaecia, quo cxpetitum concilium Tolctanum xviii. contine-
batur . Hoc autographum fragmentum apud P. Sarmientum vidi , quod a
Florezio postea tvpis commissum fuit . Omitto eiusdcm collectionis coJi-
ces,qui in Gallia asseruantur; cos cnim P. Constantius rccensct .

ao, Igitur collcctio nostra caaoaica gothica earum omaium , quae ia

311 I S 1 D O R I A N A

amplUsima , « ccclesia Catholica orientali, et occidentali vnquam extiterunt, amplissima

ordinacissima . est , purissima,et ordinatissima. Constat primo loco institutione canoni-
ca, quam dixi, ab Aguirrio, et Cennio edita, in decem libros diuisa , cui
in mss. codicibus titulus est, Excerpta Canontii» : quod opus duobus diuer*
sis modis dispositum rcperitur , et , vt ego puto , recentius est Isidoro .
Sequitur genuina praeflitio,a Marca excus3,et ab Aguirrio recusa : quam
etiam correctores romani Decreti Gratiani Toleto ab Aluaro Gomez de
Castro missam prae oculis haboerunt,

descrillttiT . 21. Succedit Index Conciliorum, et post indicem , nulla habita men-

tionc canonum apostolicorum , quippe qui in praefationc, vt apocryphi,
■et ab haercticis conficti, reiiciuntur conceptis illis verbis, quae Gratianus
descripsit , quamuis omnino contraria aiiis , quae pariter ex supposititia
praefatioue desumpsit,post indicem, inquam , illico Concilium Nicaenum
collocatur, solis xx. canonibus constans , illis ipsis , quae deinde in con-
ciiio Carthaginicnsi ( vi. ) repetuntur , ex authenticis regestis Constanti-
nopolitanis tunc extracta , quum de canonum Nicaenorum , et Sardiceii-
sium distinctione controuersia exorta fuit, quia Dionysius Exiguus sub eo-
dem numerorum ordine,et serie confusos coaceruauerat . Sequuntur ca-
nones aliorum conciliorum graecorum , non versione latina Dionysii Exi-
gui,sed alia diuersa, quam pseudo-Isidorus maxima ex parte retinuit , et
Harduinus ia sua Maxima collectionc eiusdem pseudo-Isidori nomine in
separatam coluninam coniecit .
p.iTs steanda 22. Post synodos graccas sunt Africanae , sed in ordinem redactae,

eolUctionis . ^t sine illa perturbatione, quae apud Dionysium Exiguum notatur : post
Africanas Gallicanae , post Gallicanas Hispanicae . Atque ita prima colle-
ctionis pars absoluitur . Si-cunda pars post breuem prologum , et indicem
epistolas decretales 102. exhibet . Pr'mae duae epistolae sunt S. Damasi
kd Paulinum Antiochenum : tres dcinJe Siricii : tum viginti duac Inno-
centii I. ; duae Zosimi : quatuor Bonifacii : tres Caelestini : triginta nouem
Leonis Magni , comprehensis scilicet vna Flauiani Constantinopolitani ,
et alia Petri Rauennatis : tres Hylari : duae Simplicii , quarum altera est
Simplicii ad Zenonem Hispalenscm , altera Acacii Constantinopolitani ad
Simplicium : tres Felicis : duae Gelasii : vna Anastasii : vna Symmachi : de-
cem Hormisdae , inter quas vna est lustini Imperatoris , alia loannisCon-

miiit aliam oj stantinopolitani ad eundem Hormisdam : vna Vigilii : ac denique quatuor

Claudium . illae, quas S. Gregorius Magnus ad Hispaniara misit , nempe tres ad S. Lean-
drum , et vna ad regem Reccaredum .
Gtiasii decre^ 2^. Fcrc in omnibus mss. cxemplaribus additur Decretale De libris reci-

tum , piendis, et non recipiendis: ex quo Gratianus caput Sancta Romana desum-

psit . In omnibus nostris mss. Hormisdae , non Gelasio , tribuitur . Extat
etiam in alio diuersornm opusculorum codice gothico , de quo infra . Eiusmo-
di epistola , siue Gelasii , siue Hormisdae , in primaeua canonum collectione
cum ceteris inserta nou fuit : alioquin suo loco conspiccretur . Minime ergo du-
bium , qnin collectioni addita fuerit,immo etiam post institutionem ca-
nonicam , siue Excerpta canonum: in quibus nulla ilHus mcntio fit , prout
fieri debuit,si ia collectione primaeu^a contineretur . Earura Decretalium

nulia

C A P V T XL. 3i|

fiulla est ) quae legitimajet authentica non sit ; nulla , qnae falsitatis, aut
interpolationis vitio laboret : atque hae tantum sunt epistolae decretales
antiquae,ac nullae aliae ( exceptis illis , quae cum Actis vi. synoJi coa-
iunctae fuerunt ) ab ccclesia Hispana cogiiicae, obseruatae , et lectae,do-
nec aliae a personato Isidoro Mercatore confictae e regionibus exteris ad
eius cognitione n deuenerunt.

24. His positis , etiam si monumenta , quae hac collectfone compre- cDiUcfio f-.hpa-
henduntur , maxima ex parte typis viilgata iam sint, tamen ecclesiae vti- «« canonamHi^
iitati , gloriae , et confirmationi fidei Hispanae gentis maximopere condu- .7'"' » 9"""^ '^'f"'
ceret hoc aiterum fundamentum , et columnam eius religtonis , et discipli- '"''•
nae ecclesiasticae ita omnino publicare, vt in vetustissimis indubitatae au-
ctoritatis exemplaribus , inter se in rei substantia mire consentientibus ,
reperitur , atque ea methodo , eo capitum ordine, ea ticulorura diuisio-
ne etc. , quam mss. codices repraesentant .

2J. Oporteret orbi christiano euidens reddere , quod , quum ex Hispa- '^ qun confct»
nia ad imperium Franco-gallicum huius collectionis canonicae gothicae <^'>'^-''f"' Isulon
genuinae exemplar delatum fuisset , quo tempore illis in locis breues tan- ^'"'■"''™"*"
tum collectiones, a lustello, et Quesnello publicatae , de quibus fuse Con-
stantius, et collectio Dionysii Exigui , ab Adriano 1. aucta , et versibus
acrostichis Carolo Magno exhibita, cognitae erant , seculo viii. exeunte ,
aut IX. ineunte,ad aeternam infam.iam ex hoc exemplari hispano , veluti
e solo , ac fundamento, alia abojninanda collectio , fictionibus referta , ere-
cta fuit , clare nihilominus , et dis^rte S. Isidoro imputata , ascito nomine
bidori Peccatoris , siue Mercatoris ^ quae corrupta scriptura praeualuit :
quum veilet faisarius perniciosissimis suis fabulis speciem auctoritatis con-
ciliare ex publica exiscimatione , quam S. Hispanui Doctor scriptis suis
per vniuersam ecclesiam iam disseminatis obtinuerat.

26. Manifestum ctiam facere oporteret , non solum doctissimum P. Tur- ''nlmpenoFrtfi'
rianum in canonum apostolicorum , et decretalium ante-Siricianarum de- ^*'^'^''"''''
fensione deceptum fuisse, quamuis idonea excusatione dignum , sed etiam
Beueregium in eorumdem canonum defensione ; prae ceteris vero doctum
Cardinalem Aguirrium , qui non solum legitimam csse Isidori Peccatoris
collectionem , sed et verum illius auctorem S. Doctorem Hispanum Isido-

rum fuisse obstinato animo propugnauit . CoIIatis inter se collectione ca-
nonica gothica legitima , vt in tot mss. codicibus hispanis conseruatur,
et collectione Isidori Peccatoris , vt in imperio Franco-gallico conficta
fuit , vnde in reliquas regiones permanauit, excepta Ilispania, aliud tunc
agente , Maurorumque iugo oppressa , i\i qua cius exjmplar ms. nullu.n
omnino offendimus , liquido appareret quidquiJ est superaJditum , inter-
polatum 5 corruptum , mutatum , confictum .

27. At nihil horum sine isidoro, eiusquc operibus perfici potest : de '■*''••"'■''''""'»■ i/'-
eo enim , tamquam de auctore , agitur . Necessarium igitur est validis con- ""'""' Isi.hra;:
iecturis probarc , Isidorum collectionem nostram genuinam instar colle- ""'^""^ '
ctionis Dionysianae confecisse, ac digessisse : multo tamcn mciiori metho-

do,ac iudicio, maiorique rerum copia,ac varietate . Necessarium pariter
est ostcndcrc , nequc S. isidorum , ncque vllum alinm hispanum collectio-
To//:.I. R r

514 I S I D O R I A N A

nis apocryphae aiictorein fuisse : ciiiiis auctor ille ipse potuit esse , qui
capitula confinxit exhibita, vt in nonnullis titulis asseritur, Ingilrhamno,
siue Ingelranno ab Adriano I. , vt in aliis , a Sirmondo obseruatis ,
Adriano I. ab Ingilrhamno : qnod longe aliud est : ac fortasse vtrumque
falsum, neque aliud habet fundamentum praeter eam , de qua iam dixi ,
Adriani I. additionem ad Dionvsianam collcctionem .
CapUuJa AJnc zS. Vt vt haec sunt , constat ,"Adrianum I. ea capitula in hanc suam
ni I. fo/yfi-ra , additionem, qui maxim.e opportunus locus erat , non ingessisse , vt ex duo-
bus vetustis illius additionis codicibus RiuipuIIensibus, quos vidi, liquet .
Quum ergo haec capitula conficta sint , ruit Achilleum Aguirrii argumen-
tum . Potuit etiam supposititiao huius collectionis auctor esse Archiepi-
scopus Riculfus, qui eam per Imperii Franco-gallici regiones disseminauit :
quamquam fortasse hic pracsul innoccnter id gessit , dolo deceptus obscu-
ri alicuiiis auctoris, qui sincerum codicem Hispanum corruperit, et Ricul-
fo obtruserit, tamquam ex Hispania ita delatum .
quaciam. ani~ 29. Ccrte collectio Franco-galHca in Hispania neque conficta est , ne-
maducrtenda que illis tcmporibus confingi vilo modo potuit . Corruit igitur testimo-
nium Hincmari Remensi&,cuius auctoritate Labbeus,et alii , etiam Con-
stantius , Hispaniam abortiui illius foetus matrem crediderunt . Praeterca
in ipsa collectione quacdam animaduerti debcnt , quae ad isidorum spe-
ctant , vt verba pracfationis vcrae , quae in Etymologiarum libris repe-
riuntur , etiam illa , ConcHia . . . quorum gesta hi hoc opere co?jdita con-
tlnentttr : quae minime Etymologiarum operi congruunt , et omissa esse
oportuitjvt Grialius notauit .
in coUcctionc jo- lllud ctiam cxpendcndum , synodum v. gencralem , Isidoro anti-
genuina . quiorem, in collectione omitti : cohaeret , quod tam in praefatione , quam

in Etymologiarum libris quatuor tantum synodi generales ab Isidoro com-
memorantur . Quaerendum, quaenam fuerit eins de synodo v. , et quaestio-
ne trium capitulorum sententia , quae ex iis colligitur , quae de Acepha-
lis , de lustiniano , de ^''ictore Tunnensi , aliisque scripsit, et ex iis , quae
in concilio Hispalensi il. crga episcopum illum orientalem gessit , atque
ex praenotatione Braulionis.
aheeohseruatio- jj, Explicandum etiam est, cur in maxima codicum mss. collectionis
parte synodus vi. generalis Constantinopolitana il» inueniatur cum Leonis
Papae epistolis ad episcopos Hispaniae,ad Qniricum Toletanum , ad Co-
iTiitem Simplicium , ct Benedicti electi Pontificis ad Petrum Notarium Re-
gionarium , et ad regem Eruigium , quae Isidoro recentiores sunt . Eius-
modi epistolas Cardinalis Baronius pro sinceris non habuit , quia archie-
piscopub Loaisa tamquam in vno tantum ms. exemplari regii conuentus
Toletani S. loannis regum, quod hodie desideratur, repertasproduxerat. At
potuit Loaisa codicem ipsum gothicum, quem possidebat, et qui nunc pe-
nes me est , allegare : duos item gothicos ecclesiae Toletanae , alium Vr-
gellensem , alium Gerundensem , alium Lucensem in bibliotheca Escuria-
J:-";i3i tunc extantem, aliosque , quibus hae epistolae post synodum Con-
stantinopolitanam il. continentur.
■ Z'-. Mcqiie Loaisa , neque Aguirrius istiusmodi epi§tolas in memoratis

nes

C A P V T XL. . 31J

Godicibus obseruarunt : quia quuni eorum scopus , ac labor ad sola Hispa- Beneiicti Pont.
niae concilia vnice tenderet , codices ea parte , qua concilia graeca repo- ephtolae gemii-
nuntur, euoluere non cumrunt , ne suspicantes quideni , latere ibi quid- ""'y
quam posse,quod ad Hispanium attineret . Q_uod si coastitisset , eas epi-
stolas non solum in codice S» loannis Regum, scd in reliquis etiam omni-
bus , in quibus synodus Constantinopolitana il. extat , reperiri , fortasse
neque Baronius , neque alii post eum scriptores, quiu legitimae sint >
dubitassent .

jj. Opus quoque erit exponere , cur quum nonnulli codices , vt illi , concrHa post
quos in monastcrio Riuipullensi Marca insp^xit, concilia Hispaniae solum liidorum •
vsque ad iv. Toletanum exhibeant , nihilominus alii vsque ad concilium xi.
Toletanum, alii vsque ad xv. , alii vsque ad xvii. , lauJatus vero codex
Cellanouae vsque ad xviii. ,etvltimum comprehenderint , quae omnia con-
cilia post Isidorum habita fuerunt . Qua ergo via , et ratione collectio aucta
additamentis est , vt ex conciliis Toletanis ix. xiv. , et xvi. arguitur f

34. Idonea ratio reddenda est, cur tametsi Leo Pontifex in epistolis Synodcs CP.il,
suis quinquc synodos generales suscipit , et laudat , et synodum Constan-
tinopolitanam il. , quam ad Hispanos remittit,vi. generalem appellat,ta-

men episcopi hispani in concilio Toletano xvr. synodum Gonstantinopo-
litanam il. , cui subscribunt, non vocant sextam , ac solum quatuor sy-
nodos generales antiquiores , quas in siio codice , siue collectione conti-
neri innuunt, praeterita v. synodo generali , commemorant • Q^iid vero
sentiendum erit de conciliis extrauagantibus , hoc est,de nonnuilis con-
ciliis prouincialibus , quae in vno , vel altero codice extra ordinem repe-
riuntur , praesertim in codice A^milianensi bibliothecae Escurialensis , in
quo coUectionis canonicae methoJas no.i seruatur .' Cur ea co.iciiia , quum
Isidoro sint vetustiora, in aliis codicibus , in qaibus CoIIectio rite dige-
sta est,non reperiuntur f

35. Quid vero causae est, cur epistolae Gregorii Magni de episcopl quaedam ephtO'
Malacitani depositione in collectionem insertae non fuerint , quum id fa- lae Psnt;jtcum
ctum Isidori tempore necessario euenerit , atque in limitibus prouinciae

Baeticae , cuius ipse erat M^tropolitanus '. Qai J item dicere oportebit de
alia epistola S» Leonis Magni ad episcopos Baeticae, et Lusitaniac de al-
terius cpiscopi Sabini dcpositione : quae in fine coJicis ecclesiae Gerun-
densis extat , scd extra ordincm adiuncta, ct postquam collectio decretali
epistola sub Hormisdae nomine iam memorata conclusa erat ?

56. Hiicc omnia ad Isidorum quodammodo attinent : atque de hisomni- Ex IslAar» ra
bus disputandum est , si collectionem nostram canonicam gothicam in Hispaniae ii:<i-
bono lumine collocare volucrimus . Omitto , ad dissertationcs perficiendas , strantur .
commentaria, vel notas in Historiam , vel concilia Hispaniae , ad Isidori
opera omnino recurrendum essc, in quibus vera notio plurimarum rerum
explicatur , pracsertim quod attinet ad Hispaniae concilia • Omitto etiam,
monasticam Hispaniae disciplinam ex eius rcgula, et cx concilio il. Hispa-
lensi pendere,vt disciplina ecclesiastica clcri secularis ex cius epistolis,
libris , et concilio iv. roletano pendet . De nostra collectionc canonica go- -
thica,ab Isidoro digesta, sermonem aequo longiorem habui : sed quura

R r 2

^i6 ISIDORIANA

P* Zaccarfa singillatim de ea interrogauerit , elaborani.!iim fuit , vt , quum
tu rcscribas,in hoc argumento explicando non parce verseris .
liturfm gotfika jy, £)e Liturgia gothica , quod tertium est fundamentum , et coliimna
Fidei nostrae, breuius disseram : nam vel ex ipso hldorianae vocabuio li-
quet, quam sit cum S, Isidoro conncxa . Vocatur liturgia Muzarabica , qnia
quum vrbs haec Toletana ab Alfonso VI. anno 1085. expugnata fuit , plures
christianae familiae in ea repcrtae sunt, a gothorum temporibus fere per
quatuor captiuitatis secula conseruatae , in septem paroccias diuisae,ad
quas quidem perpetuo iure , non territorii', sed sanguinis , et generis ra-
tione pertinebant . Hae familiae, quas Expugnator meritis honoribus cumu-
Jauit , supremum vrbis regimen illis conccdens , mauro vacabulo dictae sunt
Muzarabes ^ siue Mozarabes : quo ab aliis incolis Castellanis, et Francis,
per alias denuo erectasparoecias territorii iure distributis, distinguebantur .
fermnnslt ttpud 38. Rcx idcm Alfousus VI. non solum ritum , siue liturgiam gothi-
Mazaral/es , cam , scd charactercs etiam gothicos in tota sua ditione aboleri curauit :
sed qui ab ecclesiis cathedralibus, et monasteriis scripturam, ct liturgiam
gothicam euellere potuit , subrogata Gallicana , seu Romana, aut non po-
tuit, aut noluit hoc ipsum a Muzarabibus Toletanis extorquere , qui in
paroeciis suis vetcrem ritum conseruarunt , et etiamnum conseruant . Man-
sit ergo scriptura, et liturgia gothica penes solos Muzarabes: ac propterea ap-
pellata fuit scriptura , et liturgia MuzarabJca , ritus , et officiura Muzarabt-
cum, cui Toletaisi nomen additur , quoniam Toleti tantum retinetur .
insttturata a J9. Verum dicta quoque fuit , et dicitur liturgia Isidoriafm , siue offi-
Cnrdinale Cis- cium IsidoriaKum , quia pro certo habetur, praecipuum eius auctorem fuisse
ncros . Isidorum , saltem quod attinet ad methodum j ordinemque totius liturgiae,

et officii , ac plures partcs , quibus constat . Cardinalis Ximenez de Cisneros ,
vir incomparabiiis, quum in paroeciis Muzarabum vsum eius officii languere
cerneretjin hac sua primate ecclesia sumptuosum sacellum erexit , ac qua-
tuordecim cappellanias fundauit , vt quatuordecim Muzarabes parochi, et be-
neficiati quotiilic missam, et omnes horas canonicassuo ritu cantarent . Quod
vt perficeret j libros omnes mss. paroeciarum collegit , atque ex eis missale ,
et breuiarium Muzarabicum Isidorianum in formam redigi , atque typis excu-
di iussit , sed quibusdam recentibus admixtis, et nonnullis antiq.uis omissis .
codicts msi. sj- 40. In huius sanctae ecclesiae bibliotheca adhuc octo iiia volumina
erus Uturgiae : mss. membranacea, charnctere gothico exarata, asseruantur, quorum P.Ioan-
nes Pinius in suo de hac liturgia tractatu meminit ex D. PetriCamini,
«mici mei, recensione , qui adhuc in viuis agit , et nunc congregationi Mu-
qtios tili cftr- zarabum praesidet . Asseruantur quoque tria alia , quae Caminus non vi-
fft:'- dit , praeter quaedam aiiorum fragmenta . Quamuis P- Hmmanuel Azeuedus

nunc Romae missale, ct breuiarium Muzarabicum Cardinalis Ximenii , no-
tis illustrata , recudit , tamen oporteret , vt haec volumina mss. gothica eo
modo pubiicarentur, quo alia ab aliis omnium gentium scriptoribus pu-
blicata sunt , et quo nuper , anno scilicet 174S. , Muratorius codices Li-
turgiae Romanae veteris iilustrauit , qui duobus voluminibus Sacramenta-
ria S. Leonis, S. Geiasii, S. Gregorii , et alia, vt in veteribus exemplari-
bus mss. ad verbum descripta extant , typis edidit, breuibus notis subiectis*

C A P V T XL. 517

41. In noua operiim Cardinalis Thomasii editione primo vohimine , co dex gothicus
quod a bibliopolis nostris in duo diuisum , distinctis titulis , atque epi- Veronensis .
stolis dedicatoriis ornatum , pro duobus diuersis operibus aliquando ven-
ditum est , Bianchinus codicem liturgiae gothicac , in Capituli ecclesiae
Veroncnsis bibliotheca repertum , inseruit . Vidi etiam conspectum Qdi- aia codicesao-
tionis,quam Praesules Assemanii Romae meditantur, omnium totius ov- th!^-i .
bis liturgiarum i J. voluminibus excudendarum , vt in codicibus antiquis
iacent . Liturgia nostra gothica Muzarabica , aut Isidoriana multis de
causis cum cuiuslibet alterius gentis liturgia de dignitate, ct amplitudine
contendere potest . Sola bibliotheca huius ecclesiae primatis Toletanae ,
vt iam dixi , nobis vndecim volumina exhibet : nostrum est missale go-
thicum a Mabillonio excusum , et a Muratorio recusum , noster laudatus
codex Capituli Veronensis , nostra volumina gothica monastcrii Caradi-
gnae , ex quibus P. Berganza nonnulla cxcerpta ad suarum appendicum
calcem coniecit ; nec dubito , quin in aliis quoque Hispaniac monasteriis
alia volumina gothica mss. liturgica, vt in monasterio Caradignae, siue
de Cardena , lateant , e quibus tam ampJa collectio compleri poterit ,
vt nulla alia natio similem valeat opponere .

42. Martyrologia , eorumque in officio diuino vsus ortum in ecclesia martyroloaia
Cordubensi habuerunt , in reliquas ecclesias exinde propagata , siquidem gothica .
epistolae , quae cum additionibus ad martyrologium Adonis Viennensis
circumfertur , fidem praestamus . NonnuIIa sunt in Hispania , et satis qui-
dem antiqua , eiusmodi martyrologia : ac sola haec bibliotheca ecclesiae
Toletanae duobus inter se diuersis potitur. Habemus itidem magno nu-
mero sanctoralia , et libros actorum Martyrum , quae in ecclesiis lcge-
bantur . In hac quid-.-m vrbe codices eius generis extant valde antiqui :
in aliis Hispaniae partibus etiam characteris , et temporis gothici . Etsi
eiusccmodi monumenta in Tamayi Martyrologio deturpata fuerunt , non
tamen propterea suum internum fundamentum splendoris amiserunt ,
quem quiuis eruditus , fidelis, et sincerus demonstrare poterit , si modo
iudicio , a partium studio aJieno , prudenti , et incorrupto merita eorum
patefaciat . Haec autem vetera documenta liturgica Hispaniac absquc Isi-
dori ope illustrari nullatenus possunt : tum quia ipse est eorum praeci-
puus auctor , tum quia e diuersis eius operibus lumen peci debet : vt
nihil interim dicam de vinculo , quo haec cum Bibliis gothicis , et col-
lectione canonica gothica copulata sunt .

43- Quod si opera Sanctorum veterum 3 et scriptorum ecclesiastico- Patres vcteres
rum Hispauiensium , quod quartum est fundamentum , et columna tradi- H/j^an/ .
tionis fidei nostrae , opportunis notationibus illustrata , in vnum corpus
redigere voluerimus, S. Isidorus sine vlla controucrsia , siue multitudinem
operum cius spectes,siue conditionem , eorum omnium princeps est ha-
bcndus. Praeterea Isidorus primus omnium inter nostros catalogum vi-
rorum illustrium , Hieronymum, et Gennadium imitatus , contexuit : a quo
maximam partem cognitionum historiac nostrae literariae , ac vitae , et
operum scriptorum ipso antiquiorum mutuari necesse est . Qui Isidorum
subsecuti sunt,eum tamquani magisirum communem suspcxcrunt .

3iS 1 S I D 0 R I A N A

_ , ,. 44. Denique fiindamenta monarchiae nostrae , cum relieione intime

Forum ludieum. ^^ ' , , . ... „ t i- 1

connexae , sunt Jcges gothicae , et histona . torum luatcum gothorum

]atinum in Hispania nunquam typis commissum est . Editiones extra Hi-

spaniam procuratac ad codiccs, quos antiquissimos habemus ) recognosci ,

et castigari possunt . In bibliotheca huius ecclesiae Toletanae tres exi-

stunt,quorum vnus gothicus cum notis arabicis , quales in codicibus quo»

que colicctionis canonicae , et bibliorum inueniuntur : alius vetus anno-

rum 600. in Conuentu S. loannis Regum : alius recentior in hoc colle-

gio Societatis . Praeterea alia exemplaria gothica bibliotheca Escurialen-

sis possidet .

,. . ... 4?. Diuinus rex noster S. Ferdinandus statim atque Cordubam expu-

htspanice reddi- ^^. . . • o ■ ■ , r ■ 1

^^^^ gnauit , et priusquam ingens opus, cui rartttarum titulum recit , adum-

brarct , prudentissima arte iussit, lcgcs vulgi linguapublicari, atque vnas,
easdcmque in toto regno seruari , quantum quidem nationis studium,
et amor erga sua iura municipaiia pateretur . Hunc ad vsum Forum lu-
dicum latinum , quod Toleti praeualcbat , ( quamquam in vsu quoque
crat Forum Castellanum , ) quia gubcrnator Muzarabum , quibus , vf\i-
turgia gothica , ita etiam leges gothicae conseruatae fuerant , ciuitatis,
et eius territorii iudex praecipuus crat , in castellanum idioma conuerti
iussit ; quod ita conuersum pro municipali iure Cordubae assignauit ,
et FoYum Cordubeuse vocari praecepit . Idem Forum iudicum vulgari lin-
gua Hispali , a se expugnatae , iliico tradidit : idem Murciae,et Alonae ,
statim atque Alfonso sapicnti filio suo , tunc Infanti , dcinde Regi , se
submiserunt .
... 46. Versio hacc Castellana Fori ludicum semel tantum tvpisedita est,

noua rius editio ~ . . , . . ., ..■''... ^

necessarla . ^* pcssime quidem , atquc innumcns erronbus , quamuis in editionis rron-
te notarius solemni iuridico tcstimonio affirmet , eam cuidam volumini
ms. ecclesiae Toletanae conformatam esse . Non vnum , sed tria sunt egre-
gia huius versionis mss.exemplaria inhuiusecclesiae bibliotheca : aliaconser-
uantur in bibliotheca Escurialcnsi : aliud Colmenares possidebat ,vt in sua Se-
gouiae historia testatur: vrbs Murciaautographum exemp]ar,ab Expugnatore
donatum , adhucseruat:aliaalibi reperiuntur. Conscntancum rationi vidctur,
has leges , quibus tamquam fundamenlis monarchia nostra Hispana inni-
titur , per tot secula obseruatas , a multis regibus confirmatas , et a nul-
Jo hactenus abrogatas , vtraque lingua , quam fieri possit , correctissimas
edi . Praeter innumeras alias vtilitates conspicua est ea , quac in religio-
nem redundat , mirandum in modum ab his legibus confirmatam .
sinelshloTohaec Al • Quocumquc id modo expcdictur , Isidorum certe silentio praete-
illustrnri ne- rive Hon possunuis : ipsc enim eiusmodi collcctionis lcgum princeps auctor
ciueunr . est , si Llicac Tudensi fidem praebemus : collectio ipsa in Conciiio iv. To-

letano , cui Isidorus praefuit , formata , ct publicata fuit , si inscriptio-
nes , et proiogus vcrsionis castellanae non faliunt. Profecto niliil prohi-
bet,quin etiamsi Eruigius, Leouigildus, et alii reges gothi codices legum
formauerint , vti antea Alaricus breuiarium , et codicem Aniaiium publi-
cauerat , nihiiominus Sisenandus Isidoro vsus fuerit , vt nouam formam
codici, augmentumque redderet : quem rursus Chindasuindus, aliique con-

C A P V T XL. 519

secuti reges miitauerint , correxerint , auxerint . Praeterea interpretatio
plurimarum rerum eiusdem collcctionis apud Isidorum quoque similiter
quaerenda est .

4S. De historia quid attinet dicere i* quum constet , historiae no^trae Historia HL-pa»
fontes in Isidori chronicis, et historiis potissimum consistere . Postremo n!ae .
si , quaenam fuerit antiquis illis temporibus gentis nostrae doctrina in
omni scientiarum , ac diuinarum , humanarumque disciplinarum genere ,
scire cupimus , praesto est S. Isidorus , qui in suis Etymologiarnm libris
encyclopaediam conformauit , omnesque intra, atque extra Hispaniam tunc
cognitas facultates in compendium redegit : quod compendium , quibus-
dam licet naeuis respersum , nihilominus censeri debet praestantissimum
opus eorum omnium , quaeilla quidem seculaapud quaslibet alias nationes
protulcrunt .

49. Complexio horum omnium venerandae antiquitatis nostrae mo- "l'g'onish!spa~
numentorum nationi nostrae procul dubio honorificentissimum esset ; in- ""^ veteram»^
uictum traditionis fidei Hispanae argumentum in omnibus dogmatis ca- """""'^" •
tholici capitibus a primis ecclesiae seculis praestaret : ac simul supremam

ecclesiae romanae , et sedis apostolicae auctoritatem a primis euangelii splen-
doribus vsque ad nostra tempora constanter in Hispania receptam serie
chronologica demonstraret . Egregiae inductionis argumento in singulis
his rebus vti possem : sed satis erit quaedam ex his , quae ad sedem apo-
stolicam spectant, indicare : nam cetera in legitima subiectione , et com-
munionc fiJoi huius apostolicae sedis nccessario includuntur .

50. De SS. Apostolorum Petri, Pauli , et lacobi in nostram peninsu- ''^"'^'■''""'' "'3'*
!am aduentu, et praedicatione quidquid tenere libeat , certissimum est , '^^'''""''"•'''"* ^'*
ecclesiam nostram gothicam pro suis apostolis SS. episcopos a Pctro Apo- "" '

stolo in Hispaniam missos , ac propterea yJpostolkos cognominatos cele-
brasse : qui primo christiano seculo ecclesiam Hispanam Romanae rite
subiectam , atque vnitam stabilierunt . Seculo id. submissio ergasupremam
Romae auctoritatem ostenditur tam ex libellaticorum depositorum appel-
latione, quam ex angustiis , in quas romani pontificis mandata Basilidem,
Martialem , ( corrigo Sabliiurii , FeHcem ) ac clerum , et populum , qui hos
elegcrant , compulerunt . Ita enim ad incitas rcdacti sunt , vt in Africa
consilium a S. Cypriano exquirere coacti fuerint ; quod non fecissent ,
nisi legitimam potcstatem , quae eos compellebat , agnouissent .

ji. Hoc ipsum consecutis scculis comprobatur ex appellationibus , ^,(.^^^,„0 con.'/-.
consultationibus , decretis, Jegationibus, vicariatibus apostolicis , reliquia- nuata .
rum , palliique transmissione , quae in epistolis continentur Siricii ad Hi-
merium Tarraconensem , S. Leonis ad S. Turibium Asturicensem , Hyhui
ad Ascanium Tarraconensem , Simplicii ad Zenonem Hispalensem , Felicis
ad cundem , Hormisdae ad loannem Ilicensem , et ceteros Hispaniae cpi-
scopos in gcncre , ad Sallustium Hispalcnsem , ct Episcopos Baeticae ,
Vigilii ad Profuturum Bracharcnsem , S. Gregorii ad S. Leandrum , et ad
Reccaredum , denique in epistolis iam mcmoratis Lconis , et Benedicti de
subscriptione vi. synodi gcneralis . Concilio Nicaeno. non alius pracfuit ,
quam magnus Osius episcopus Cordubensis . In concilio Tolctaiio 1. cer-

310 I S I D O R I A N A

nere licet olisequium , et v^enerationem exhibitam literis S. Leonis de Pri-
scilliano , quas episcopi ad Balconium simul cum regula suae lidei mi-
scrunt . Kadem reuerentia in concilio Braciliarensi I. saepius obseruatuf
erga epistolas decrctalesS.Leonisjet \'igilii,et catliedrae Petri auctoritatem .
alia exempla . J2. Vniuersae Ecclesiae Hispanae ia concilio iiL Toletano congrega-
tae , post haeresin Arianam eiuratam , primus conatiis fuit , vt concilio-
rum , et epistolarum synodicarum romanorum pontificum auctoritas re-
ciperetur , vt ex canone i« liquet . In concilio iv. Toletano nationali ,
pracside S. Isidoro , Epistola S. Gregorii prodiicta fuit , vt quaestio de tri-
na mersione resolueretur . Denique S. isidorus in praefatione ad collectio-
nem canonicam hoc ipsum solemnibus verbis professus est : Subilctentes
eUam decreta praesulum romauorunt , In quibas pro culmine sedis aposto~
licae non impar conciliorum extat auctoritas .
,. 5;. Antiquitatum igitur Hispaniae dilucida expositio,ea methodo ,
f/on/i liirforifl- 9"'"^ congruentissimam puto , peracta , vtilitatis plunmum aneret , at-
„cf , que gloriae . Sed , vt ex dictis patct , nihil horum illustrari potest , quin

Isidorus menti , et oculis continue obuersetur . C^^iamobrem maxime in-
terest , vt operum omnium S. Doctoris noiia editio diligenter curetur,
quae editionibus Griliana , et Breuliana ampiior sit , meliorique methodo
procedat : praeterquam quod duae illae editiones rarissimae iam sunt ,
neque ab iis omnibus , qui eas expetunt , possunt comparari .
eoiUcesmss.S.I- 54. Tcrtio loco notum tibi facerc debco, opera mss. SS. Isidori , quae
sulori . fifc extant, haec esse, de quibus nunc dicere aggredior .

E/ lo lae 5^" ^" bibliotheca ecclesiae primatis plut. 15. num. 8. 9. 10. 11.

quatuor sunt excmplaria librorum Etymologiarum , duo scilicet characte-
re gothico , duo gallico cxarata . Nota temporis , quo descripta fuerunt,
carent : sed primum num. S. adeo videtur antiquum, vt probabilis suspi-
cio sit , ante maurorum irruptionem fuisse scriptum . Integrum est hoc
exemplar , magna diligcntia descriptum , versicoloribus ornatum figuris
geometricis , itidemque figuris musicis , quae in excusis desiderantur ,
breuibus vbique notis , et vocum arabicarum respondentibus significatio-
nibus refertum : ab Aluaro Gomez dc Castro , et ccteris , qui cditioncm
regiam Matritensem procurarunt, recognitum non fuit : nam ex secretiori
Sacrarii tabulario , vbi latebat , ad bibliothecam nonnisi anno 1727. trans-
iit , Patribus Benedictinis Mecolaeta, ct Sarmiento , qui codicem inspexe-
runt , id suadentibus .
nHaexewptaria. S^' Altcrum gothicum exemplar n.^.clariori , et granuiori charactere exa-
ratum , sec.xi.certe posterius non est . Tcrtium exemplar n.io. charactere mi-
nutiori gallico adseculum xi. pertinet : ex operimentis arguitur, olim fuisse
monasterii Ognensis . Quartum num. xi. grandioribus Jiteris gallicis pro-
pe finem seculi xiii., aut etiam postea descriptum est : praemittitur enim
praenotatip Braulionis , vt a Luca Tudensi, qui dimidiato iilo seculo flo-
ruit , interpolata , et corrupta fuit . In hoc eodem voJumine post Etymo-
logias reperitur liber De astris caeli ad Sisebutum regem .
Hbri Scntentia- 5^7' E°'^^'" pluteo 1 J. num. 12. asscruatur aJius codex gothicus , quo
r„^ , tres Jibri sententiarum , siue De summo bono contiaentur : initio muti-

Jus

C A P V T XL. 3ii

lus est , a cap. 7. lib. i . incipiens . In fine id notatur : /v/.vf il. Kal. apri-
lis hora vii. /"« ers dcccc* liii. Teodetnirus ac si i?id!g>u'.s scripsit .
( forte scripsi ) Orate pro me . Anno igitiir 915. finitus est . Hic est
ille ipse codex,qiieiTi Archiepiscopiis Loaisa in suis notis allegat,

5S. Alius codex membranaceus charactere gallico seculi xiit. plut.21. ^^'^'^1: Tuit-mh
num. 12. extat , qui initio exhibet v^itam S. Doctoris , longa oratione de- ^'"'^"'■'^ ■
scriptam , insertis Renotatione Braulionis interpolata , Alphabeto oratio-
nis , quibusdam eiusdem Isidori epistolis , narratione Redempti interpola-
ta , nonnuliis versibus sub lldcfonsi nomine , atque alia prolixa narratione
de translationc S. Isidori , atque eius miraculis : quod tctum LucaeTuden-
sis videtur opus,nugis rcfertum . Sequuntur minutiori cnaractere ciu-o-
nica S. Isidori , S. Ildefonsi , S. luliani , ac postremo eiusdem Lucae Tuden-
sis , qui cetera interpolauit , vt tom. iv. Hispaniae illustratae edita fue-
funt studio Patris Marianae ,cuius manu , vti etiam Aiuari Gomez de Ca-
stro , nonnulli versiculi in hoc codice scripti conspiciuntur .

<g. Pluteo 2. num. i. celeberrimum eAempInr bibliorum gothicorum ,, ., .
reperitur , quod Manana validissimis argnmentis existunauit ante mauro- "^

rnm irruptionem exaratnm . In eo suis locis inserta legnntur nonnulla
prooemia,et prophctarum elogia , quae Isidorus composuit : alia etiam
sunt ornamenta, quae retuli , quum de bibliis gothicis verba feci .

60. Plut. 51. num. 18., 19., et 20. tria volumina characteris recentis varia Isidcri
inueniuutur , quac lo. Bsptista Perez ex veteribus exemplaribus describi optra.
curauit , concilia, sanctorum opera , ct antiquas Hispaniae historias com-
plcctentia . In hac collectione inseruit S. Isidori epistolas ad Leudefre-

dum 5 ud Mussonam, ad Helladium , ad Claudinm , ad Redemptum , et ad
Eugjnium : Regulam monachorum : Versus bibliothecae , quos Tamayus
edidit , deinde Muratorius , ct modo Florezius : Alphabetum orationis :
Chronicon : Historias Gothorum , Wandalorum , ct Sueuorum : demum yI-
rorum illustrium librum, prout in editione Matritensi excusus fuit , ad«
ditis 16. elogiis dubiis ex codice Galistaeano .

61. Plut. 14. num. 2^. exemplar recens extat , iussu Loaisae descri- cr/^iewwpfiiTit.
ptum , operum Beati , lletherii , et Samsonis Cordubensis , quae in codicc

gothico eiusdem bibliothecae inueniuntur . Sequitur exemplar recens li-
brorum Differcntiarum S. Isidori vsque ad caput 58. lib. 2. , Regula mo-
nachnrum , liber virorum illustrium , vt a Loaisa in conciliorum collcctio-
ne editus fuit , ab Aguirrio rcpetitus . Sunt in hoc libro quaedam notae,
fortasse archiepiscopi Loaisae , non tamen eius manu , quam optime noui.

62. In rcgio conuentu S. loannis Regum veterem codicem vidi litcris Ubcr Dc orta ,
gallieis scriptum , quo sententiarum libri continentur : alium etiam anti- etobits Patrum.
quum membranaceum Dc ortu , et obitu Patrum,qui tamcn solum vitas

Patrum veteris testamenti complectitur , quamuis index vitas quoque Pa'
trum noui testamenti polliceatur.

65, Penes mc est exiguus codcx gothicus librorum contra ludaeos , ubri conua lii.~
qui olim fuit bibliothecae archiepiscopi D. Garsiae dc Loaisa , nunc rc- dacos •
gi:ic Matritensi destinatus .

64. Commodatum ctiam ab amico habeo codicem gothicum , ingentl^
7um, L S s

322 I S I D O R I A N'A

bus membranis , vetustissimum , sed ma!e habitum , ac discerptum , quo
Dtvir. illustr. inter alia libri nii^Tonymi , Gennadii , Isidorique de viris illustribus , nec-
non additioncs Braulionis, Ildefonsi , et luliani continentur : praeterea li-
ber allegoriarum, ct liber de ortu , et obitu Patrum , ab excusis satis di-
uersus. Suspicor,in hoc codice fuisse etiam Jibrum Isidori de haeresibus,
a Braulione laudatum . Denique dubius haereo , an Isidori sit liber qui-
dam accphalus quaestionum breuium de sacra scriptura , per interrogatio-
nes , et responsiones digestus .
Marianaeva- 65. In voluminibus mss. P- loannis de Mariana , quae in hoc Socie-
Tir.c lcctiones . tatis collegio , in quo has literas do , custodiiintur , extant exemplar com-
mentariorum in Cantica,vt in editione regia Matritensi , Braulionis Re-
notatio sincera, et alia a Luca Tudcnsi interpolata, narratio sincera Red-
empti , et , quod praecipuum est , cxemplar librorum Differentiarum ,
ab eodem Mariana ad plures mss. codices recognitorum , quorum varias
lectiones exacte margini ascripsit , codicibus per litLrarum notas indica-
tis . Hoc exemplar magno in prctio haberi dcbjt : nam in editione Gria-
liana labor hic Marianae omnino praetermissus fuit .
BuTriitii appa- 66. Quarto loco tibi denuncio , fere omnes eiusmodi mss. codices To-
'■""''■ • letanos eo consilio a me recognitos , et collatos cssc, vt paulatim , et quan-

tum aliae meae occupationes sinant , materiam , quam diligentissime pos-
sim,comparem ad nouam operum S. IsiJori editioncm aliquando perficien-
dam, quae, vt iam cxpcndi, maxime nccessaria est .
Zaccariae elo- 67. Omnes iUi , quibus cognitus sum , me et fuisse , et esse sciunt
gii*m , mearum qualiutncumque cognitionum , schedarum , et curiosorum docu-

mentorum satis superquc libcndcm . Erga P. Zaccariam magis,quam erga
quemuis aiium , ita me praestare debeo : tum quia in opus incumbit ,
quod ego vehementissime cupio, quodque tam vtile , tamquc hispano no-
mini gloriosum , vt exposui , mecum in animo considcro : tum quia Zac-
caria maxima,qua pollet , doctrina nouam editionem ad perfectionem ,
quam cgo non comprchendam , prouehere poterit : praesertim quum fa-
cile illi sit ( quae mihi facultas deest ) omnes veteres mss. codices Ita-
liae , ac reliquac Europac consulere : tum dcnique quia ad diuulgandum
cpus non illa terribilia impedimenta, et innumerae difficultates Zaccariae
occurrent , ad quas ego fortasse offendam, etiamsi tandem post pluresan-
nos laborem possim perficere .
cui BuTriclius ^^' ^crum in his , quae nunc ago,non arbitrio meo, sed alieno im-
prodesse cupit . perio vcrsor : neque ius habeo eiusmodi lucnbrationes pro libitu donahdi.
Itaque egregiis Zaccariae conatibus meam qualemcumque opem , et ope-
ram poUiceri non possum , nisi ille bonam eorum,a quorum nutu pen-
deo, veniam impetrauerit . Doctus iste lesuita iudicabit , opinor , respon-
sum hoc meum non inhumanitati esse tribuendum , sed iis conditionibus,
quibus teneor : quaeque eundem Zaccariam cogerent , vt simili mcdo co-
gitaret , ac responderet . Qiioniam vero futurum spero , vt iterum tecum
de hoc argumento disserendi recurrat occasio , scribendi finem facio : ac
denuo et Zaccariae industriae, et tuo studio singulares gratias mc habere
profiteor. Vale . Toletijdie 30. decembris anni 1754.

C A P V T XL. 323

6g. In eruditissimis his Burrielii literis quaedam anfmaduerten- Animadufrs!,,.
da occurrunt , vt sine offensione vlla legi possint . S. hidonim ""^ '" fp'stoiam
quartam psalterii translationem edidisse , legitur in BraulionisKeno- ^""'"^" •
tatione interpolata , siue vberiori , de qua dixi cap. 4. De Cano-
nibus Priscillianaeis , quos iamtum editos Burrielius ignorabat , paulo
ante sermonem habui .

70. Non expresserat Burrielius , quonam Concilio Carthaai- ^
niensi canones 20. Micaeni repetici tuennt , quamuis locum \'z- cacni .
cuum pro numero apponendo reliquerit . Ascripsi , esse Conci-
lium VI. Carthaginiense , al. v. , sub Bonifacio I. anno 419. Hoc
enim Concilium a Burrielio significari existimo . Res autem ipsa
explicatione , aut nonnuUa etiam correctione indiget : nam longe
ante Dionysium Exiguum , qui seculo vi. floruit , in exemplaribus
Ecclesiae romanae Canones Sardicenses Nicaenis vniti erant ,

et a romanis Pontificibus Nicaoii vocabantur , quia scilicet Sardi-
censes erant velut quaedam expHcatio Nicaenorum . Quum igitur
Faustinus episcopus Legatus romanae Ecclesiae in Concilio Cartha-
giniensi vi. commonitorium Zosimi Papae protulisset , quo quidam
cafjones Sardicenses nomine canctium Nicaenorum laudabantur, etPa-
tres eius Concilii Carthaginiensis in Graecis exemplaribus Concilii
Nicaeni eos non inuenissent , ad Bonifacium , qui Zosimo succes-
serat , literas ea dc re dederunt , et exemplaria authentica Constan-
tinopoli , et Alexandriae conferri curarunt . Adisis Labbeum in
collect. Concil. tom. 2. col. 1594., vt)i producuntur 20. canoncs
Nicaeni per Teilonem , et Tharistum Constantinopolitanum de grae-
co in latinum sermonem conuersi , et rursus col. 1671. seqq.

71. Narrat Burrielius , breuiarium , et missale gothicum eo Ledeus mhfnu
tempore , quo ipse scribebat, ab Emmanuele Azeuedo notis illustra- ^'"'^"■«'""'■'^■f-
ta Romae typis excudi . Res ita se habuit . Alevander Lesle us

Soc. lesu missale muzarabicuin eruditissimis notis illustrauit , quod
Romae prodiit anno 1755- lu editione curanda Azeuedum elabo-
rasse tradit Zaccaria tom.i. bibliothecac Liturg. pag. 63. Breuiarii
muzarabici editionem , quum iam coepta esset,LesIei mors imma-
tura interccpit . Extant adhuc apud clarissimum Praesulem lose-
phum Dinium , sacrorum rituum , et caeremoniarum ecclesiastica-
rum peritissimum , breuiarii muzarabici foiia , quae , recensente
Lcsleo 3 iam typis impressa fuerant .

Ss 2

siae niific omis-
sae .

524 I S I D O R I A N A

:Bas!i!des , et J2. lam In contextu animaduerti , pro BasJlide , et Martiale
Martiaits. subrogandos Sahifinm , ct Felicem . Nam Basilides , et Martialis li-
bellatici haeretici fuerunt, qui depositi ad romanam sedem appei-
larunt v His Sabinus , et Felix sufiecri fuerant , quorum electionem
Cypriauus approbauit .
Ai!ae controutT- 73. " De aliis controucrsiis , quas Burrielius excitat , quid ego
tandem sentiam , opportunior erit dicendi locus . Nunc vero , vt ca-
put hoc de Burrielii ad Isidori editionem apparandam conatibus
absohiam , literas adiiciam , quas Pctrus de Castro ad Zaccariam
scripsit , quum longiorem Burriehi epistohuTi , ahasque breuiores
fcimihares , de quibus ante dixi , simul mitteiet . Literae autem
Petri de Castro , verbis latinis ab ipso conceptae , apud me auto-
graphae sunt >.

Reuere>ulissimo patri Fravcisco Antotiio Zaccaria e S. F..
Petrus de Castro S. P. D.

S.UfritiiHaudes. 74« Pridie Cal. Decembris , doctissime Pater , h"tcras tuas accepi bene-
uolentiae in me plenas . Q.iia ratione tibi in iis , quae d„' tua Isidori Hispa-
lensis editione ad me scribis , per R. P. Andienm Burriel morem gerere
curauerim , quia quum illa magnae molis , atque ego in summis Collegii
rebus totus essem , exequi haud poteram ; quae eiusmodi ia nos huma-
nitas , quae super codcm argumento assiduitas , quae tandcm sui au.vihi
sit tibi riec;'ssitas ; ipsius epistolae , quas tibi transmitto, satis, superque
osten.iunt . Quoniam vero non indicant , a quibus ei de illis inter vos
communicandi libertatem impetrare debcas , paucis exhibeam . Quatuor
ab hinc annis doctissimus hic tuae inclytae Societatis vir , regia suftultus
auctoritate , atque stipcndio, Tcleti commoratur , vt illius primariae ec-
clesiae archiuium scrutctur . Itaque , vt coniicio , nisi pcr Serenissimum
tuum Mutinae Ducem .t Ministris regiis, a confessionibus., et statu ipsam
assequaris , te eam aliter obtinere posse , minime confido . V^eliem vtique,
vt occasionem hanc cffugere non siner.cs . Nam si a vobis , qui pene
■ ' omnes mss. codices consultos habi-tis , editio non perficitur , quis eam

aggrcdietur r Quod scribis , te velle ab aliquo viro docto de libris , qui
hic diuulgantur , certiorem fieri , id facturum in se recepit sapientissimus
vir e sacra Franciscancrum familia , R. scilicet P. F. lcseph Torrubia , cuius
iucundissima consuetudine fruor . At ipsum video ita suis scriptis occu-
patum , podagraque laborantem , vt de pollicitatione diffidam . Idem etiam
ad te mittet exemplar sui nuper editi operis , cui titulus est /^parat»
para la historia fiatural deFspaTsa; et quod a te sumiv.o ( vt hic) fauo-
re accipicndrm esse non dubito . Praefectiir.m V'ibli( thccae , quam Mu-
tinensium Dux tibi post Muri»torii obitum rectissime comniisit , plurimum^

C A P V T XL. 323

gratnlor . De te quidem certe tantus Prineeps , cuius sub ausplciis diiiul-
gata , diuulgandjque Italica Historia literaria cernitur, aliter bene raereri
non potcrat • Vale • Matriti irl. Id. lanuarii 1755;.

75. Post Zaccariae obitum inter alias virorum illastrium ad eutn AUaeephtoiae
scriptas epistolas , quas penes me retineo , reperi tres Burrieiii , pri- ^"'■nWn .
mam latinam Matriti 20. septembris 1755. , alteram hispanicam

Toleci 12. decembris 1755., tertiam itidem hispanicam ceteris lon-
giorem , et autographam Matriti 25. februarii 1759. Omissis aliis,
quae ad me non pertinent , vel si ad me quidem , certe non adhoc
tempus , aut opus , Burriehus in i.epistola sic totidem verbis ait ..
Isidorus hispa»icae sapientiaf quum ecclesiasticae , tum profanae fons
quidam , cejitrum , et origo est . Eius opera nec omnia hucusque
edita^ nec ea methodo , qua par est , illustrata habetnus . Noua
ergo operum omnlum editio , illustratioque non nisi' magno reipubli-
cae literariae commodo potest accidere . Id tantum doleo , Hispania-
rum Doctorem ah homine non hispano . sed extero illustratum iri y
natiunisque nostrae decus ab aliis , quam a nostrae nationis homini-
bus , nec sine aliquo nostro dedecore , decus -nouum accipere ,

76. In epistohs hispanicis exponit Burrielius , quod attinet Barndii stutna^
ad studia , in quae ipse incumbebat, rerum statum in curia Matri-

tensi conuersum fuisse , deiecto P. Francisco Rabago , qui Regr
a confessionibus erat , et istiusmodi hterarios conatus persuaserat,
ct promouebat : ck iis , quae ipse ad Isidorianam editionem pa-
rauerat 5 nihil omnino sine Regis bonavenia, aut praecepto ad Zac-
cariam remissurum . Addit , coUectLonem canonum gothicam ad.
quinque mss. codices a se recensitam asseruari in secretaria Status,
vt vocant : hanc quoque se hbenter Zaccariae concessurum , si
per Regem liceat . Interea Burrielius ab eruditionis studiis seposi-
tus,totum se expiicandae theologiae scholasticae , ahisque Societatis
Riinisteriis obeundis tradiderat : quamquam etiam eo tempore docta.
quaedam opera in vulgus emisit, suppresso sciHcet nomine .

77. Extat simul cum his epistohs catalogus operum Burrielii post Eiusdem epera'^
huius obitum confectus , quorum aha lucem viderant , alia mss. as-
seruabantur . Nostri instituti tst tantum referre coJIectionera ca-

nonicam gothicam , Collectioni Isidori Mercatoris oppositam to-
mis 4. in fol. , absolutam anno 1754. ms. Dissertationes mss. de hac
Collectione Canonica Gothica , et contra Cennii errores . Disserta-
siouem ras. de Bibliis , quibus Isidori actatc vsa est Hispania , anuQ.

326 I S I D O R I A N A

1759. Epistolam ms. adD. loannem de Amaya De legibusHfspaniae.
Epistolam ad D. Petrum de Castro De legibus Canonicis Hispaniae .
Forum ludicum Hlspaniae cum notis, et variis lectionibus ms.

CAPVT XLI.

Franchcus Antonius Zaccaria conspectum suae editionis
Isidorianae typis committit .

Z/iccanae cona- i- J_^on inuenio in Zaccariaeschedisj quidquam aliudinteripsum,
'"*• et Burrielium de Isidori noua editione procuranda tractatum fuis-

se . Burrielii quidem lucubrationes , vt iam ex Bayerio retuli , in
bibliothecam regiam Matritensem omnes delatae fuerunt , in eaque
asseruantur. Interea Zaccaria in suum opus non segniter incum-
bebat : ac tandem consilia sua orbi literario patefecit , conspectu
edito jCuius quidem nullum omnino apud auctorem exemplum man-
seratjuisi quoddam autographum nonnihil ab edito discrepans .
Sed ego conspectum tvpis commissum nactus munere V. C. do-
ctissimi Praesulis Reggii, huiuscemodi literariae supellectilis curiosi
indagatoris , et aequi aestimatoris , Prolegomenis Isidorianis inse-
rendum iudicaui .
ConipectHS iioaae S. Isidori Hispale/.'sls Opertim editionis , quam parat
FrauciscHS /Intomus Zaccaria SocietatJs lesu , Sereuissimi Mutinen-
siiim Ducis bibiiothecae praefectus . Venetiis mdcclmii.
ex tvpograpkia Remoridiniatia .
_,. . -. 2. Qiuim tres omnino sint omnium S- Isidori Hispalensis operum edi-

EditiO/lfS Isi- . ^r. ■ ■ „■ r. • •• r I

jg„- ^ tiones , Margarini Bignaei vna ransns 1550. ; altera , caque praestantis-

sima Matritensis loannis Grialii 1599. ;tertia demum Parisiensis lacobi
Breulii Benedictini monachi 1601., (nam quae e Colon. typogn.pliio prodiit
an. 1617., ipsa est Paris. Breulii rccusa , vt nouas inter editiones numerari
vix possit , ) queruntur tamen viri quique , sacrae , profanaeque eruditionis
studiosi, multa etiamnum desiderarijVt absolutam, tantoque Hispaniensis, at-
que adeo catliolicae ecclesiae Doctore dignam librorum eius editionem ba-
bcamus* Hanc sperare nos iusserat lacobus Hommeyus ; verum morte in-
terceptus liberare fidem minime potuit . Itaque de illa paranda cogitatum
a nobis est , vt ne literariae , christianae autem cum primis reipublicae
tantus in posterum deesset ornatus . Qiiid porro a nobis hactenus prae-
stitum sit , quid praeterea molioimur , vt editio isthaec nostra , quoad li-
cet , perfectissima sit , lubet doctis viris , hispanis cum primis, qucrum
gloria S. D. maxime interest , antequam prodeat, ob oculos ponere , vt
siqua mutanda esse censuerint , de illis nos humaniter moneant , simul-

CAPVT XLI. 327

que ea omnia , qiiae ad desideratissimi operis praestantiam , vtilitatem-
que facere existimarint, nobiscum communicent .

j. OuJinus,in eo,quem de scriptoribus , et scriptis ecclesiasticis Li- Oud!nicons!^
psiae edidit , commentario ( T. i. p. 1595. seq. ) ordinem exhibet , ad''"'"'
quem noua , siqua curaretur , Isidorianorum operum esset editio exigen-
da . Nobis alius omnino placet.

4. Itaque in quinque \olumina editionem nostram partimur . In pri- dmisio Zaccc'
mo autem , quod in duas partes tribuimus , Biblica, et Dogmatica S. D.'"'"*

opera dabimus, certa primum ; quae deinde spuria nobis sunt visa.

5. Biblica haec sunt . I. Liber Prooemiorum , praeter editiones, quas p^rs primaoo-
semper contulimus , cum tribus comparatus codicibus, Veroneasi , Caese-'"'"""*"'''"'"' '
nate, Florentino S. Crucis . II. Quaestiones, et mysticorum expositiones
sacramentorum in vetus Testamentum • £as non solum cum iis auctori-

bus contendimus , quos multa ex his quaestionibus in suos commentarios
nouimus deriuasse, Bedam , inquam , et Claudium Taurinensem, ex Pisto-
riensi codice nuper editum a CI. lohanne Baptista Trombellio ; verum
etiam cum duobus Laurentianae bibliothecae mss. exemplis , recentiore alte-
ro , altero peraatiquo ; acpraeterea cum insigiii Bononiensis Alburnotianae
bibliothecae codice , quem ad autographum ipsum Isidorianum , Toleti
tunc adseruatum , etsi non vno in loco temporum iniuria lacerum ,
Alburnotius Cardinalis mira diligentia exigendum curauit . Hinc , vt
cetera mittam , extremum quaestionum in leuiticum caput in editis
exemplis pene integrum djsiderari comperimus . III. Allegoriae , cum
Veronensi , Caesenate , et Florentino S. Crucis libris mss. collatae .
IV. De Numeris liber , quem periisse Oudinus existimabat ; lohan-
nes Albertus Fabricius vcro non diuersum fortasse a capitibus ety-
mologiarum quibusdam perperam coniecerat . Eum ex egregio regiae
Taurinensis bibliothecae ms. codice primi eruemus in xxviii. capitula tri-
butum,quorum hoc initium : A^6// est superfluum numerorum cainas In
scy:pturh sa»ctis attendere . Habent enlm quamdam scientiae doctrinam ,
■plurimaque mystica sacramenta . Proinde regulas quorumdam numerorum ,
i't i'oluisti , placuit briuiter iutimare . In principio autetn quid sit nume-
rus , dejlniendum est . Appendicis instar spurius in Cantica Canticorum
Commentarius edetur , non fusior illc , quem S. Gregorio Magno aduer-
sus Gussanuillaeum vindicarunt Maurini , illius editores ; seJ breuior ,
quem Grialius, et BreuJius diuulgarunt, quemque Isidoro abiudicandum,
multa sunt,quae mihi suadeant .

6. Altera prioris voluminis pars Dogmatica , \'ti nuper dicebam , S. Isi-iia«ii.ro?um.i.
dori opcra complecietur . Primum inter ea sibi vindicant locum scnten-

tiarum libri tres , qui et De summo bono inscribuntur . Eos autem re-
cud^mus , cum vndecim mss. codicibus comparatos, Vcronensi , Chisiano,
Barberino, Pistoriensi, Lucensi, Florentinis duobus S. Marci, tribus item
Florcntinis S. Crucis , ac nostro xui. seculi . Adcedent Jibri duo ad Flo-
rentinam sororcm , cum quinque mss. codicibus coILti , MaJatestiis duo-
bus,totidcm Florentinis , ac Luccnsi;tum Epistolae aliquae , ad Masso-
nem nempe , ( hanc cum duobus , Pistoricnsi scilicet j ct Vindobonensi

328 I S I D O R I A N A

excmplis comparauimus ) , ad Hel!a'.iiii;n , ad Claudiuin daccm , aJ
Redemptum archidiaconum , et ad Eugenium Toletanum episcopum ,
de quLirum dvd-y^Ti^ multa disputabimus aducrsus hypercriticos quosdam .
Has porro tantum heic cpistolas mcmoro ; nam quae ad Braalionem sunt
ab Isidoro missae , aliae ad Etymologiarum libros spectant , aliae ad Sy-
nonyma , aliae ad raonachoruni Regulam ; quorum quidem librorum qimm
veluti sint nuncupatoriae epistolae , non video , cur , repugnantibus fere
etiam mss. codicibus , distrahi a -suis illae Jocis debeant . De ordine crea-
turarum liber , a Dacherio editus , epistclas sequetur ; qui , etsi praeter
ea , quae Dacherius,ct Nicolaus Antonius disserunt , Isidoro ilium adiu-
dicat etiam Bobiensis indiculus , a Muratorio vulgatns , vereor, vt S. Do-
etori tribui possit . Sermones tandem aliquot volumen claudent , non
genuini illi duo De natiuitate domini , deque Sanctis Angelis, a Constan-
tino Caictano diuulg;.ti ; ( hi enim , quod editor haud animaduertit, ex
aliis Isidori libris excerpti sunt ) , sed spurii tres , quos e bibliothecis
priir.i eruimus , Isidoro pcrperam inscriptos , vnus scilicet ex Malatestio
Caescnate codice contra Arianos ; alter, a Nicolao Antonio memoratus ,
De S. Aemiliani h.udibus e Vercellensi tabulario ; tertius e Florentino
S. Marci ms. libro . Adccdet quartus , sub Eusebii Emisseni nomine vul-
gatus j De corpore , et sanguine Domini , qucm apud Martenium ( De
antiq. ecclesiae ritibus t. i. Mediol. edit. p. 410. ) Isidoro nostro tribuunt
Rothomagensis , et Pratellensis codiccs peructasti .

7. Sed in fronte prioris huius voluminis partis praeter generalem
pracfationem duae extabunt dissertationes . Aget prior de rebus, a S. Isi-
doro praeclare gestis , vbi etiam de illius monachatu Benedictino , deque
cius corpore disputabimus ; monacbatum quidem , Mabillonio duce , ne-
gantes aduersus Constantinum Caietanum ; corpus vero Hispanis adseren-
tes , Gontra quam Bononiensium rerum scriptoribus quibusdam visum cst .
Vitam quoque Sancti, a Luca Tudensi descriptam , et a BoIIandianis edi-
tam , beic recudemus cum Hcnschenii V. C. , nostrisque notationibus .
Obitum 3 a Redempto narratum , iuxta eorumdem Bollandianornm editio-
nem , quam cum Constantini Caictani exemplo , Hispaniae sacrae ( t.ix. )
ediiione, ac vetustissimo Vallicelliano codice comparani . Qnae ad Isidori
doctrinam , scriptaque spectant , ex-plicabit altera dissertatio . In ea pro-
ptcrea de scriptis ab co libris , tum qui ad nos peruenerunt , tum quos
intercidisse doiemus;de catholicis dogmatibns , ab illo propugnatis ; de
5cripturarum , quam adhibuit , versione ; de magna , quam consequutus
€st , doctrinae fama ; deque amplioribus eius operum editionibus disce-
ptabimus . illius quoque bibliothecam iilustn.bimus , vetustissimos versus
explanantes , qui Isidorianae bibliothecae pluteis inscripti feruntur , vti
apud Muratorium videre est in altero Anecdotorum latinorum voluminti
( p. 208. seqq. ) , et in Hispan. sacra ( t. ix. p. 576. ).
parsi.volum.iJ. ^' Secundum Isidorianorum operum volumen duas item in partes di-
uidimus , Asceticis libris alteram ; alteram iis tribuentes , qui ad Discipli-
nam pertinent ecclesiasticam . Primi generis sunt I. Synoiiymorum libri
, duo , cum duobus Laurentianae bibliothecae exempJis comparati . 11. De

con-

C A P V T XLI. 329

contemptii mnndi . III. Exhortatio poenitendi . IV. LamentuiTi poeniten-
tiae . V. Oratio pro correptionc vitae . VI. Oratio contra insidias dia-
boli . VII. Oratio 3 siue Confessio , a Constantino Caietano diuulgata .
VIII. Regula morsachorum , cui ex nono Martenianae coUectionis v-olu-
mine adcedet caput- vltimum, siue Regula deuotarum ; ex primo vero Be-
nedictinorum annalium tomo Pactum , quod Honoriacensis monasterii mo-
nachi ( horum gratia Regulam suam Isidorus scripsit ) abbati suo fltcie-
bant . Haec genuina sunt , quae inter locum haud damus libello De con-
uersisj quem Henricus Canisius primus edidit , recudit vero Caietanus,
non quod Isidoro abiudicandus sit,vt nugatur Basnagius ; sed quod , ipso
non difficente Caietano, ex Isidorianis senientiarum ]ibris decerptus sit .
Qiiamobrem satis erit , in animaduersionibus ad eos libros capita , ex
quibus libellus De conuersis constat , adnotare . Spuriis autem adcense-
buntur I. Fragmenta commentariorum in regulam S. Eenedicti , quae ex
Fetro Diacono, et Smaragdo inutili diligentia coliegit nuper appellatus
Constantinus Caietanus . II. De norma viuendi libellus , III. De confii-
ctu vitiorum opusculum . IV. De institutione bonae vitae Jiber, a Nico-
Jao Antonio memoratus ; nunc vero cx Veronensi codice primum diuulgatus^

9. Liturgici inter ecclesiasticae disciplinae libros primas obtinent . /"'« iJ.*'^^-'^'
Itaque duos Isidori De officiis libros post Ascetica recudemus, quos cum

mss. codicibus quatuor , Bononiensi vno , altero Pistoriensi , ceteris Lu-
censibus contendimus . Tum epistolam ad Leudefredum , et Hymnosduos
ex vcteribus editionibus dabimus . Verum maioris erit indaginis Disser-
tatio , quam de Isidoriana Liturgia addemus, veluti prodromum ad libel-
lum Orationum Isidoriani ritus , quem a Cl. P. losepho Bianchinio Roma-
riis tvpis cxcusum,cum eius, nostrisque adnotationibus iterum hoc loco
vulgabimus . Ad eamdem ecclesiasticam disciplinam spectat Isidoriana
canonum collectio , tum quae ab Aguirrio Cardinali , tum quae a Cennio
crudito presbvtero prodiit . De vtraque heic erit agendum non paucis ,
simulque dc aliis canonum coilectionibus , de quibns aliqua , fortasse hac-
tenus inobseruata , neque inutiiia , promemus . Concilia quoque duo,
quibus Isidorus pracfuit , et quorum ipsc canoncs fortassc scripsit, Hispa-
lense , et Toletanum , minimc praetcrmittemus ; sed ex Aguirrii cditionc
cum variis lectionibus exhibtbimus . Vtinam autem , quae Cl. P. Buriel
c S. I. in hanc rem Toleti collegit , liceat nobis impetrare !

10. Teitium volumcn Historica complcctetur • (^iamobrem tribus t.c..'t.-mf7: nl.
illud omnino partibus constabit , sacram , prcfanamque histcriam pars prior
cxhibcbit , nempe I. Chronicon , ad quod a mendis , intcrpolatorumque
auctariis vindicandum , praetcr Aguirrianam , Schclstrataeani , cetcrasquc
eJitiones, peruetustis quinque codicibus vsi sumus , Vaticano , Lucensi ,
Pistoriensi , Florcntino S. Marci , et Caesenatc Malatestio . (^uim auteni

:id X. secuium perductum illud in tribus codicibus inuenerimus, continua-
tioncs hasce primum in lucem dabimus non sine, vti spcramus , literato-
rum virorum fructu . II. Historiam Gothorum , quam ex Labbcana cdi-
tionc proferemus , non tamen omissis aliarum editionum variis lectioni-
bus . III. Librum de vita, et obitu patrum , qu'jm , rcpugnantibus pluri-
Toi,'2.I. T t

pars ll.iv.'.lll.

jinrs III. roMlI

Bppend'ix .

volamen tv.

i^slumen V.

330 I S I D O R I A N A

mis criticis, auctori srio vindicabimus , ad varias lectiones adhibitis codi-
cibus trihus 5 antiquissimo Veronensi , ac duobus Florentinis, altero S.Mar-
ci j altero MediCv;o-Laurentian.^e bibliothecae .

11. Ne historium quidem litcrariam neglexit S- Isidorus; non enim au-
diendum esse censemus Harduinum nostrum , qui subdititiis libris Isido-
rianum opusculum adcensuit De viris illustribus ; quin Diipinii (Praef. ad
quintum bibliothecae suae vqlumcn ) argumentis , ac veterum codicum
auctoritate innixi , paradoxon iliud explodimus . Septem autem omnino
codices euolui , quibuscum F..bricianam, quae huius libri nouissima est ,
editionem comparuui , Barbcrinum , Estenscm , Florentinos trcs , ac duos
Bononienses, quorum postremorum copi.;m mihi humanissime fecit cele-
bcrrimus F. Abbas Trombellius .

12. Est etiam inter Isidoriana opusculum , quod ad naturalem historiam
referre possis, nimirum De natura rerum libellus, qucm propterea in ter-
tia huius voluminis parte tvpis exprimendum curabimus , ad quatuor mss.
libros recensitum, Luccnsem vnum , alterum Florcntinum Mediceo-Lauren-
tianae bibliothecae Jocuplctissimae , cctcros biblicthecae item Florentinae
S. Marci .

15. Appendice pars haec tertia augebitur , atque in ea B. Isidori Ima-
ginem mundi diuulg^bimus , libellum quidcm plane a S. Isidoro , cuius
nomine praenotatur , alienum ; sed rerum copia , atque vtilitate praestan-
tem . Nos eum pri,ni edemus e ms. codice , quem humanissimus P. Ga-
briel Lagct Augustinianae illustris fimiliae nobiscum communicauit . Nam
licet Honorii Augustodunensis opus reapse sit , in nostro tamen codice ,
in quo Isidoro tribuitur , ub editis exemplis admodum discrcpat . Quare
inutile h^ud erit illud hic etiam cxhibere .

14. Rcstant Philoiogica opera . Igitur in quartum volumen duodecim
priores Etymologiarum libros conseremus .

15. In quintum vero ceteros octo cum variis Jcctionibus , quas eX
octo mss. codicibus prompsimus, Vaticano 624., Estensi, Chisiano, Bono-
jiiensi , Lucensi , Fiorcntino S. Marci, ac Malat.stiis duobus , quorum qui
vetustissimus esr , a Clariss. Viro P. lohanne Dominico Mansio ( lib. ix.
biblioth. Fabricianae mediac,et infimae latinitatis pag. 190. ) seculo vii.
adscribitur . Glossarium Etymologi..n'.m libris subiiciemus cum obserua-
tionibus, emendationibuS']ue , iam editis , ccleberrimorum virorum lohan-
nis Ludouici de la Cerda S. I. , loh. Georgii Graeuii, Theodori lanssonii
ab AJmcloueen , Barthii , Schurzfieischii, D.;umii ; atque ineditis , iisque
vberrimis , doctissimi viri loh. Salomonis Semleri , qui ilias Altdorfio mi-
sit ad me a. 175:2. summa , ac sane laudabili animi facilitate . Tandenr
Differenti.irum libros tres hoc volumine comprehcndam , collatos cum duo-
bus codicibus Luc-nsibus, ac toti.lem aliis , altero Pistoriensis capituli ,
altero Florcntinae bibliothecae S-Crucis.

16. Indices quatuor extremam operi manum imponent . Primus erit
Testimoniorum scripturae , quibus vtitiir Isidorus . Secundus Anctorum ,
quos citat. Tertius Rerum in S. D. libris ccntentarum . Quartus Rerum,
quae in adnotationibus explicantur .

CAPVTXLI. 331

17. Hactenus librorum ordinem , ac varias praeterea , quibus illustra- rc/;Wo/7M roff<j
buntur, lectioncs persequutus suni ; nunc paucis rationem editionis ipsius
exponam .

i5. Primo . In Praefationifaus , quae ante singulos Isidori iibros eden-^ ^;,.^^
tur, I. S. Doctori eum , quo de agitur , librum adseremus . 2. Editiones
eorum librorum referemus omnes , aut certe praecipuas ; in Dissertatione
enim de S. Isidori doctrina , librisque illas tantum numerabimus , quae
vniuersa opera complectuntur . 3. Codices , ad quos illos exegimus , dili-
f^enter recensebimus , deque eorum vetustate age.Tius.

19. Secundo . V^arias lectiones ab adnotationibus seiunctas volumus . var. i»:t.

20. Tertio . Adnotationcs vero , cum nostras, tum etiam aliorum non „g,ae .
ad voluminum calcem , vt moris est , reiicijmus ; sed suis quasque locis,
adscriptis auctorum nominibus , exhibebiauis .

Dabam Mutinae

£.'c Estensiu/n Prriclpum bijllotheca Kalendh laHuarih
A. 'vtdgatae erae cioiocclviii.

21. Ante hunc editionis Isidorianae conspectiim , typis editiim, /.r/orCoojiJwfuj
inuenio in Zaccariae schedis diuersain aliam editionis perficiendi
rationem, siue operum distributionem ab ipso excogitatam . Quin-

que etiam. volumina in piiori illo conspectu designantur . Primum
volumen prolegomena,et duodecim priores Etymologiarum libros
comprehendere debebat . Secundum ceteros octo Etymologiarum
libros cum variis lectionibus , Glossarium,et Diiierentiarum libros
tres . "tertiufn historicos S. Doctoris libros , tum asceticos , postremo
iibrum de naturarerum . Quartum biblica primum , deinde dogmati-
ca,tandcm liturgica opera . Quintum dubia , aut certo supposititia .

22. Inter haec supposititia tusior in Cantica commentarius re- d^ffnt a jjoste-
censetur 3 qui in secundo conspectu omittendus dicitur . Simili mo- '■'^'"' '

do prior Conspectus supposititiis annumerat testimonia scripturae,
de quibus alter Conspectus omnino silet . Verba prioris Conspe-
ctus sunt : Testimo/iia scripturae , anecdotum libellum ifi antiquis-
simo VerofietJsi codice , vnde eum primi emittemus in vulgus . Eum
Majfeius lur clariss. aliquando 'vulgare decreuerat . In schedis Zac-
carianis huius libelli nulla alia mentio occurrit . Scilicet editio-
nem Zaccaria tamdiu diffcrri non passus , eum vulgauit in secundo
volumine Excursuum literariorum per Italiam . Inter appendices
a nobis reponetur , quum V. C. Maffeio Isidorianus visus fuerit .
Vberior de eo redibit sermo cap. Sj.^vbi contrarias hincindeZac-
cariae , qui Isidori genuinum opus non credit , et Maffeii , qui illud
Isidoro asserit , rationes excuticmus .

Tt 2

33 2 I S I D O R I A N A

r.nimcd-jersio . 23. Dupinii lociis , qiio liber de vir. illiistrib. adiiersiis Har-
diiinum defenditur , ex praefatione tomi 5. bibliothecae suae in-
dicatus,non in praefatione ad tom. 5., sed ad tom. 4. in ea edi-
tione , quam ego euolui , a me repertus est. ludicium Zaccariae
de Isidori scriptis infra suis locis expendetur , quum de singulis
operibus sermo habebitur .

CAPVT XLII.

Noui Zaccariae conatus ad IsidoriaTiam editionem procurandam :

nouus huius editiotiis Conspectus . D. Petri Emmanuelis

Hernandez^bibliothecae archiepiscopali 'Toletanae Prae^

fectiyinhunc Conspectum Animaduersiones .

iVoua eonsma j . K^ iium auno 1758. Conspectum editionis Isidorianae Vene-
Zaccanc.e . jjj^ Zaccaria vulgasset , plures tamen efiluere annos passus est, quin
ad eam maturandam animum serio conuerterit •■, siue occupationi-
bus aliis magis necessariis distentus fuit, siuecalamitate temporum,
quae consecuta sunt , impeditus . Post extinctam Societatem leso
de fide,quam orbi literario dederat, liberanda cogitare coepit . Ha-
beo inter eius schedas exemplar libellisupplicis SS. D. N. PIO VI.
siue exhibiii , siue parati , vt exhiberetur , quo Zaccaria summum
Pontificem precabatur, vt Emincntissimi Cardinalis Francisci Xaue-
rii Delgado, Archiepiscopi Hispalensis, et Patriarchae Indiarum ani-
mum ad Isidorianae editionis patrocinium suscipiendum aliquo pa-
cto per Nuncium apud Regem Catholicum allicere tentaret . Id
runc Zaccaria postulabat : Riserbandosi , inquit , a supplicarla poi
di qualche ageuolez,za per consultare con agio , e senza spesa alcuni
codici della Vaticana , come otte?ine gia dalla S. Ai. di Benedetto XIV.
tirriht . 2. Cardinalidam dignltatcm Delgadus non diu obtinuit : quip-

pe in Cardinalium collegium cooptatus anno 1778. , vitam cum
morte commutauit anno 1781. Vel hac i&itur de causa, vel alia
Zaccariae spes in irritum abiit . Ac fortasse ne illae quidem lite-
rae,quas ad Eminentissimum Delgadum Zaccaria scripserac , in Hi-
spaniam missae sunt . Apud me sunt duo earum exemplaria, quo-
rum alterum totum manu Zaccariae exaratum. : neutrum diem ,
vel annum, quo datae, vel dandae erant , designat . Nolim tamen
eas intercidere : ita erpo habent :

C A P V T XLII. 355

JEminenthsime , et Reueiendissifnc Dcmlne , Domine .

3. Miraberis fortasse , PrincepsEininentissime , me,qui Tibilgiwtussim , Betgadl elogiarH
de re cjrauis momenti aJ Te auJere perscribere • Noli tamen , iil incon-

sultae temeritati tribuere , sed potius tum dignitati , quam in Hispalcnsi
Ecclesia sustines, tum singularibus virtutibus Tuis , quarum in dies apud
nos fama percrebrescit . Rem ipsam statim edisscro •

4. Anno lyjS.jCum adhuc essem Serenissimo Mutinensium Duci a Biblio- editlo IsiioTia.'
theca , pro meo in inclytam nationem Hispanam studio conspectum emisi no- na dilata.

uae editionis , quum parare cocp:ram , operum Magni tui Decossoris, Hispa-
niarumque Doctoris praestantissimi S. Isidori . Verum ab illo tempore multis
rerum difficuItatibuSjquod promiseram , praestare hactenus non potui . Dolent
enimuero quampUirimi cum nostrates, tum Exteri,tot in conferendis per
totam Italiam MSS. Isidorianorum operum Codicibus impensos a me la-
borcs inanes fuisse;ego autem cum primis doleo , qui et deinceps futu-
ros illos irritos intelligo , nisi amplissimum , et beneficentissimum Princi-
pem nanciscar, qui et ad opus perficiendum subsidia conferat , et editio-
nem , quoad ficri poterit , splendidissimam, vt tanti Doctoris , Hispanaeque
Ecclesi. e nomini , et dignitati plane respondeat , Romae , PraesiJe me ,
et correctore curandam suis sumptibus suscipiat ; nec absquc certissima
spe , exemplarium , quae 750- esse debent, venditione impensarum omnium,
quae sine dubio exiguae csse non possunt, atque ad aureorum duo millia
pcrtingent , largiter sarciendarum . Sed bcne est • Hacc mecum sacpe , nec
absque moerore animi cogitanti illud opportune venit in mentem , Hi-
spalensem sedem , cuius Isidorus decus, ct praesidium est immortalc, ab
Eminentia Tua teneri . Ad quem crgo confugcrcm l cuius patrocinium po-
tiori iure , ac firmiore , quae peterem , adscquendi fiducia , implorarem ,
tjuam Eminentiae Tuae , quae Isidorum sanctissimum , doctissimumque
Decessorem Tuum singulari pietate prosequitur ?

5. Scio equidem, nuper Matriti nouam prodiisse Isidorianorum o^z- f^;,;^ „f,j^„-^j^,
rum editionem , cuius exempla duo ad mei opcris faciliorem absolutio- nitensis .
nem pcrnecessaria cum x\'i., caeterisque consequeatibus Hispaniae Sacrae

Florezii voluminibus frustra hactenus ab Hispania expectaui . Verum si
tantum Tibi otii fuerit , vt quem Tibi subiicio, meae editionis conspe-
ctum cum ea conferas editione , statim intelliges , adeo illam conatibus
ineis non obfuturam , vt eos etiamnum necessarios ad optimam quamdam
tanti Patris (.ditionem pro Tua sapientia sis iudicaturus •

6. Age igitur , Princeps Eminentissime, me pro Dccessoris Tui ^\0' preces adhibitae
lia , atque vniuersae Ecclcsiae vtilitate laborantcm Tua bcnignitate complc-

ctere, nec pati;.ris, optatissimam editionem necessariorum subsidiorum de-
fcctu diiitius differri . Hacc enimuero si suppetant , sex post menses in-
choari ijla f;.cile poterit, ac tricnnio , fortassc etiam ciiius, pcrfici ; dum
cnim primus tcmus edetur, reliqui duo commodissimc absoluentur'

7. Ista cum legeris , Isidorum Tuum animo idcntidcm reuolue , il-

334 I S I D O R 1 A N A

lumque Tibi partiin pro me preces adhibere existima , partim pro se ipso ,

«luajVium imjj/o. suorumque librorum diguitate . Id si Emiiientia Tua cogitarit , explora-

Tciur . tum habco fore , vt Jiberalissimi , quo maxfme iudigeo , Maecenatis mu-

nus nequaquam detrectes . Vale , Piinceps Emiaeritissime, atque audaciac

in Te interpellando meae sic ignosce , vt amori, ac pietati erga Isidorum ,

obscquentissimae erga Te voluatati faueas . Romae .

Emintiiitiad Tuae

Humillimus , ac deuotissinms seruus .

no^ttsConspt- S. Ex his litcrls constat,iain tiini Zaccanae iii mentem venisse ,
''""• vt editio operiim Isidori tribus voluminibiis absolueretur , quamuis

quinque voluraina olim poliicitus fuisset . Qualisautem fuerit eius-
modi nouus conspectus, colligi potest ex co , quem paulo post ad
Excellentissimum Archiepiscopum Toletanum , nunc Eminentissimum
Cardinalem Franciscum Antonium Lorenzana , idem Zaccaria misit .
Duas habeo Zaccariae epistolas ad Eminentissimuni Cardinalem
Lorenzana , autographas quidem , sed ita frequentibus lituris , et cor-
rectionibus respersas , vt mcrito dubitari possit , an exemplum ea-
rum in Hispaniam missum omnibus in partibus consentiat . In re
ipsa certe vix vllum discrimen intercessisse crediderim . Primam
epistolam datam opinor anno 1782., quae sine inscriptione vlla incipit.

Zaccarlae epistola ad Excellentissimum Archiepiscopum 'Toletanum ,
nu7JC Eminentissimum Cardinalem Lorenzafiam .

, , _ . Q. Recreauerant me Toletanae literae , cx qiilbns acceperam , quanta

Lorcr.zaiiae . 3"""' tacilitate non sohim magnihcis istis tuis quum roietanorum ratrum ,
tum Conciliorum Hispaniae editionibus me donare constituisses , sed etiam
ad eam , quam a multis annis moiitus sum , omnium Isidorianorum libro-
rum editionem insigai nescio cuius hactenus inediti operis additamento
locupletandam , hancque ipsam , diflficillimis licet temporibus , aliquo pe-
cuniae subsidio iuuandam declarasses. Nec vero aliud mihi expcctandum
fuerat , siue amplissimae tuae sedis , quae Isidorum duorum apud se con-
ciliorum praesidem habuisse gloriatur , dignitatem , siue singulare in an-
tiquos Hispaniae Patres , quorum sane princeps Isidorus est , siue exqui-
sitissi.Tiam , qua poUes , eruditionem consideranti .
difficultas vro- '°' ^'^rum ( patere enim, Praesul Exceilentissime , vt animum tibi
jioiira . meum liberrime pandam , ) nonnihil haesi , quum postea cogitare te de

mea hac editione Toleti curanda intellexissem . Nam si repiignarem , ve-
rebar , ne aut in tantam , quam erga me praetetulisti , humanitatem in-
gratus , aut in mca petitione molestus tibi , atque importunus esse vide-
rer . Atqui tamen necesse est , vt tibi grauissimas sane causas aperiam »

C A P V T XLII. . 335

cur ab hoc te dimoueri consilio maxime cupiam . Atque illa certe inaximi
ponderis est , quae sese primum offert , magnum, quo disiungimur , Joco-
rum interualium . Nuperriine quum duorum , aut trium annorum expecta-
tione Fatigatus , tandem postremam , quae mihi necessaria est , Matriten-
sem S. IsiJori editionem Gadibus impetrassem , viginti quinque aLiburnensi
portu milliaribus p'jriit nauicula , quae meum IsiJorum deferebat . An non
codcm in itinere , aut etiam,quod non semel accidit , isthic apud ipsum
typographum , aut alio non absimili casu intercidere posset , quod ad te
mitterem, edenJum mei op.;ris exemplum f Aliud , inquies, apud te serua-
to . At nemo tc melius intelligit , quam difficile sit tres , eosque prae-
grandes tomos posse nunc excribi,ac summa deinde diligentia, vt omni-
no necesse foret , recognosci in tanta variarum lectionum , atque annota-
tionum copia : quin et diutissime protrahcnda editio cssct , et maxima
argenti vi amanuenses repenJendi.

ii- Qjiid vero si plurima quidem , ac pene dixerim innumeiri\hi\ia.in pnuchsunjijjrae-
aduersariis habeam ad editionem pertinentia, paucissima vero praelo psi- lojiamta.
ratarNimirum ca mihi semper mens fuit , vt quum Maecenatem tui si-
milem nactus essem , qui editionem suis sumptibus faciiliina imnressoruni
cxemplorum venJitione , vt decet , compensar.dis curaret , ad eam tunc
primum manus admouerem , eodemque tempore et edenda scripto consi-
gnarem , et scripta typographo imprimenda traderentur . Neque id mira-
beris , Praesul excelJentissime , qui probe intelligis , quanto mihi taeJio
futurum fuisset textum emendare , varias lectiones adiicerc , opportunis
quum meis , tum aliorum annotationibus obscura Joca explicare , quin certa
spes affulgerct tam laboriosi operis aliquando tandem in Juccm emittendi .

12. Quamohrem vides,non posse me, nisi Romae, vbi dego , de edi- J^omae eilitio
tione cogitare . Sit mihi pecunia : vno , alteroue post mense suscipietur '^°""noda.
illa , neque vnquam ccssabit , dum perficiatur .

ij. Acccdit ad !iacc,fieri non posse , quin crebrac suboriantur (\\\- oh mss.co-Jice:
bitationes, praesertim quod ad varias lectiones attinet , vix diluendac ,
nisi noua , eaque facillima co licum , qui hic magno numero sunt , con-
sult; tione . At quid si manuscriptum meum exemplum isthic esset ?

14. llae,ne iongior sim , quam par est, grauissimae causae sunt , cwv et vt cumexterU
Toletanae Romanam mihi eJitionem necessario praeferendam censeam . communicetur .
Eas pro tua harum rerum experientia si perpenderis , quiJni acqui illas,
bonique te facturum speremrNeque tamen tuum mihi defuturum auxilium
mctuo . Itaque illud primum a te poto , vt cuiusmodi sit,quod apuJ te
]aterc intellcxi , a.viKJcTov S- IsiJori opusculum , me edoceas . Hoc cnim
vbi mihi significaucris, statim nouum meae C(h"tionis conspcctum hicedam,
latc pcr Italiam , Ilispanias , Galliam , aliasque rcgiones disseminandum ,
quo docti viri ad nomen suuin huic editioni dandum inuitcntur , quin
quiiquam pecuniae in antecessum numcrent , pactum prctium , non nisi
vbi singulos tomos acceperint , pcrsoJuturi •

!<;. Doindc hoc maxime vclim , vt nc ronuas IsiJorianam hanc cJitio- suhsidlum quae-
ncni amplissimo nomini tuo inscribi . Quoniam vcro sociorum numcrum ^'""" •
satis cxpensis secundi voJuminis, ac deinceps tertii suppeditandis futurum

^$6 ISIDORIANA

non dubito j erlt humanitatis tiiac, tuique in Isidorum studii tantumpc-
euniae saltem subministrare , qaantum editionem primi voluminis et ab
amanuensibus parandam , et a typographo magnificentissime perficiendam
postulare existimaueris , ea tamen lege,quam supra indicabam , vt qi.id-
quid expenderis, exemplorum numero, et venditione tibi sarciendumscias .

fjiilogus . i6. Vide , Praesul amplissimc, quanta tecum libcrtate agam . Ne id ,

quaeso , vitio vertas . Meae primum ingenuitati id tribue : comitati dein-
de tuae , quae , vt in tc Patrcm amantissimum pcruideam , effecit . Inte-
rea sanctissimum Hispalcnsium Praesulem rogare non desinam , vt te
Hispanae ecclesiac incolumem quam diutissime seruct • Ex Vrbe .
Conspectiis ij. Meminit in his literis Zaccana noui conspectus , quem ede-

710UUS . j-g parabat . Sed breuem quemdam cbnspectum editionis Isidoria-

nae ad Archiepiscopum Toletanum deferri iam curauerat^vt opi-
nor 3 per duos Ordinis SS. Trinitatis insignes viros,alterumRomae
tunc commorantem P. Antonium Queuedo Procuratorem Genera-
lem , alterum Prouinciae Castellanae Praefectum P. Martinum Or-
tega : qui editionem Isidorianam ad feiicem cxitum prouehi vehe-
mentissime optvibant . Atque haec fortasse est causa , cur Zaccaria
existimauerit, Praesulem Toletanum velle , vt Isidori opera Toleti
excuderentur , quum potius Matritenses typos commendatissimus
Praesul ad editionem designasset . Eodem refero,quod Zaccariae
nunciatum fuerit , apudToIetanum Antistitem quoddam Isidori opus
nondum editum latere : cuius rei nuUam prorsus mentionem inue-
nio neque in eiusdem Antistitis literis , neque in obseruationibus
D. Petri Emmanuelis Hernandez , bibliothecae archiepiscopalis prae-
fecti , de quibus nunc dicere aggredior .

■eraiquo mciior . i g. Archicpiscopus Toletauus nouum , qucm indicaui , conspe-
ctum ad suum bibliothecarium remisit , vt issententiam suam de eo
proferret . Pencs me est exemplum epistolae hispanicae bibliothe-
carii Toleti die 15. decembris 1782. ad Archiepiscopum datae .
Hernandezius breuiter exponit conspectum editionis , quem Zacca-
ria I. ianuarii anni 1758. vulgauerat , cuius etiam in Memoriis
Triuultianis mense decembri eiusdem anni mentio occurrit . Prae-
fert autem nouum conspcctum , ac summopere Zaccariae studium
Jaudat, vt Archiepiscopi animum ad operis patrocinium suscipien-
dum inducat. Animaciuertit , Zaccariam iam aetate prouectum esse,
et aliunde necessarium esse , vt editio exigatur ad mss. codices hi-,
spanos , eos praesertim , qui diligentiam correctorum editionis re-
giae Matritensisfugerunt . Propterea innuit , oportere 3 vt idonei in

Hispa-

C A P V T XLII. 337

Hispania viri deslgneiitur , quibus collatio exemplarium mss. coin-
mittatur , et a Zaccaria aliquem,vel aliquos eligi , qui in idem opus
incumbant , siquid humanitus ipsi acciderit .

19. Censet Hernandezius, nouum Zaccariae conspectum non-*"^ "<""/''» i»rr.
dum perfectum . Quamuis enim bibliopola Vlloa oleum,et oj^e- ^'^'''"* '
ram in editione Matritensi recenter vulgata perdiderit , tamen ap-
pendices eius editionis locum habere debent in noua editione pro«
curanda . Praeterea conspectus pro legitimis quaedam opera exhi-
bet, quae aut spuria sunt , aut saltem dubia . De iis tamen com-
modiori tempore se acturum Hernandezius pollicetur . Promissls
stetit : eiusque latinas animaduersiones in Conspectum editionis
a Zaccaria paratae Archiepiscopus Toletanus ad eundem Zaccariaia
misit simui cum his literis , quas Archiepiscopi signo munitas. hs-
beo , et quia maxime dignae sunt , quae ab omnibus legantur ,
subiicio .

Clarissimo Domino Trancisco Antonio Zaccaria. Franciscus
Archiepiscopus Toletanus S. D.

20» Pergratae mihi fuerant tuae literac, amoris, et reirereiitiae plenae IslfhTus eeterir
¥r£;a nostriim Parcntcm ( eodem cnim afFectu copulamur ) Isidorum. , ^'spanh Pfirri-
cnius opera merito praefers aliis Hispaniarum Patribus : nam licet tlieo- ^"^ pracferer-
logus iure 'possit S. lulianus in eius conspcctu cognominari, propter omni- "**
genam tamen Isidori cruditionem ambabus vlnis tuam sententiam am-
plcctor .

2 1« Nusquam obliuioni tradiderunt Hispani eiiis miranda szn^t.2. ■, Wsp/rm hene ds
monachi praecipue de illis addiscendis , asseruandis , et Iranscribendis , eo merir! ,
nccnon de praelo mandandis sedulo, licet noa vt dccct tantum Docto-
rem , curarunt . Tu vero quasi in hac Hesperia ndtas , ct literis imhutus , Znccarid ccm-
multis ab hinc annis assiduo ca mente vohiis , eius scntentias scrutaris , mfnf.VfKr .
perquiris diligcnter mss. , cum aliis fidelissimc confLM-s , et de absolutfs-
sima omnium editione iam diu mcditaris . Laudo studium , tua aemulor
vota ; et in eundcm' finem mea collimant.

22. Ne mirerisj adhuc haererc me ea in sententia , vt Matriti , ct non ;jrrt,r,>f c^jf.^,
alibi cditio fiat . Ad id quamplures me cogunt priuatae , et pubJicae ra- da r,i,tio.
tioncs : nec exteris typographis inuidco , vna contcntus Matritensi editio-

ne : tuoque laborc plurium annorum fretus spcro ceteras supcraturam .

23. Easdem difficultates , quibus mc premis , vt tuo acquicscam iudi- ratiere'^ .
cio , pcrspectas habui , priusquam P. Ortega rescriberet suo condiscipulo

P. Qiieucdo . Pcrlege , si vis, notas, quas ad conspcctum nouae tuae cdi-
tionis meus Bibliothccarius apposuit , aliasque insuper adiiciet . Ea crit
Tom. L Y V

^SS I S I D O R I A N A

igitur acciiratior editio,non quae copiosior, sed verior , correctior, et enu-
merationi operum S» Doctoris , quam singillatim fccit eius dilectissimus
Braulius Cassaraugustanus, congruentior •
in rehus Hispa- 24. Vno tantum vcrbo auimum meum pandam . Tumctipse appellas Isi-
niae facHe ex- dorum duorum apud Toletum Conciliorum praesidem : et nos tantummo-
ten labuntur. j^ j^ jy^ praefuissc : Concilio vero,quod dicitur Gundemari , non adfiiis-
se, scd tantum ad rcgis instantiam ei subscripsisse testamur . Aliunde co-
dices mss« , qui in Italia , Galliis , et alibi asseruantur ex Hispaniis aspor-
tati,fortc cum Toletanis , et Escurialensibus non consentient ; ct dum pa-
rare volumus editionem perfectam , forte in maiorcs scopulos incidsmus .
Fides Zaccariae 2j. Eaproptcr, clarissimc Dominc, ne moreriselucubrationes tuas quaa-
'-''"''• tocius mittere : vno enim apice non discedemus ab eis, nomenque tuum ,

etsi expensis meis fiat editio, tantum personabit . Eas prius accurate tran-
scribemus,et siquid occurrerit obscurius, vel diflicilius , quod emendatio-
he ejere visum fuerit , nihil tamcn, te inconsulto , atquc inscio, immuta-
bitur : do fidem • Et interea D- O. M. obsecro , vt te diu sospitem , et in-
columem seruet . Matriti die 20. martii anni 178J,
denuo Zaccarta 2 6. Inschcdis Isidorianis Zaccariae has literas Eininentiss. Car-
tnuiiatur , dinalis de Lorenzana reperi. Post Zacchariae excessum inter alias vi-
rorum illustrium ad eum datas epistolas , quas penes me retineo ,
occurrerunt mihi duae eiusdem doctissimi Cardinalis , altera data
sexto idus ianuarii 1786. , alteraxvm. Kal. octobr. ann. mdcclxxxix.,
quibus ad perficiendam Isidori editionem vehementer Zaccariam
hortatur . Auctarium notarum bibhothecarii archiepiscopahs , quod
in descriptis Hteris promittitur, Romam ad Zaccariam missum non
credo . Habeo notas ipsas , exquisita doctrina refertas , quas huic
loco inserendas censeo , praemisso Conspectu Zaccariae, numeris,
ac literis insignito, quibus notationes respondent.

Breuis Cojrspectus nouae editionis^quam Franciscus Antonius Zaccaria
a multis annis parat , operum S. Isidori Hispalensis .

tamus 1. 27. Tribus tomis vniuersa editio constabit ; cpera tamen in septem

veluti Classcs trfbucntur .

Prima Pars Bibltca complectetur , nempe

1. Librum Prooemiorum .

2. Quacstiones , et mysticorum expositiones Sacramentorum in

vetus Testamentum »J».
5. Allegorlas .
4. T)s Numerh Librum nunquam editum , ex Regio Taurinensi

Codice •
Addetur suppositus in Cantica Canticorum Commentarius (1) •

C A P V T XLII. 339

Secunda Pars Dogmatka exhibebit . Sunt ea

!• SeKtenUarum Libri tres .

2. Libri duo ad Florentinain sororem .

Accedet dubius dti ordine creaturarum Liber (2) .

Tertia Pars ^xc^;/V«; nimirum

1. Synonymorum Liber.

2. De contemptit mundi (j),

3. Exhortatio poenitendi (4) .

4. Lamentum poenitentiae (if) .

5. Oratio pro correptione vitae (6) .

6. Oratio contra insidias diaboli (7) .

7. Oratio , siue Confessio a Gonstantino Caietano primum diuul-

gata (8).

8. Regula Monachorum , sed integra (9) •
Accedent de more spuria,nempe

1. Fragmentaquaedam commentariorum in Regulam S. Benedicti.

2. De norma viuendi Libellus .

3. De conflictu vitiorum *^.

4. De Institutione vitae liber nunc primum vulgatus , ex Vero-

nensis Capituli peruetusto codice ,vbi S- Isidoro tribuitur.
Haec omnia primus Tomus complectetur .
2S. Secundus Tomus tres item partes habebit . tomus il.

Prima Pars paucas epistolas, et sermones habebit Isidoro in mss«
tributos (10). .

Secunda Pars ^ae ad disciplinam Ecclesiasticam pertinent ^ scilicet

1. Duos de Officiis Libros cum epistola ad Leudefredum , et

hymnos duos .
Acocdet Orationnm Isidoriani ritus Libcllus (11) a CI. Blanchinio
cx Vcronensi codice editus, cui Dissertatio de Isidoriana Litur-
gia praemittetur.

2. Isidoriana Canonum Collectio tnm quae a Card- Aguirrio ,

tum quac a Cennio vulgata fuitjcum nostro de vtraque
iudicio (12) .
Accedent Concilia duo , quibus S. D. praefuit , et quorum ipse for-
tasse Canones scripstt .

Tertia Pars Historica dabit . Nempe

i' Qv.:^^ Sacram ^profanamque historiam exhibcnt, nimirum , ,

1. Chronicon»

2. Historiam Gothorum (13).

3. Librum de iiitay et obitu Patrum .

Vv 2

340 I S I D O R I A N A

2. Quae ad historiain Literariam spectant , Opusculuin scilicet
^ de 'virts illustribus .

3. (^iae ad historiam naturalem referri possunt , vt De natura

rerum I.ibellus (14).
ft.-nujiil. 29. In tertio Tomo Philologica opera recudejnus . Sunt illa

!• Etymologiarum Libri xx. , quibus Gk^ssariu}/! subiciemus cum
obseruationibus , ct emendationibus clarissimorum virorum .
2. Differentiarum Libri tres^ij).
Claudcnt volumen Indiccs quatuor .

I" Testimoniorum ScripturaCjquibus S. D. vtitur .

2. Auctorum , quos citat .

3. Rerum in eius Libris contentarum.

4. Rerum , quae in adnotationibus ilhistrantur .
Operi vniuerso binae praemittentur Dissertationes.

In prima vitam dabimus S. D.

In secunda de eius scriptis , doctrina , cditionibus disseremus ,
Omnia autem , quae dabiinus, S. D. opera ad quinquaginta celebrio-

rum Bibliothecarum Italicaruin codices exacta erunt , et notis

cum nostris , tum aliorum illustrata .

Aiiittiaduersiones D. Petri Emmanuelis Hernandez , bibliothecae ar-
^ ckiepiscopali Toletanae Praefectiyin breuem conspectum nouae

editionis Isidorianae .

jrnondunJHIii- ^o, Opcra S. Isidori parum diligentcr recusa fuerunt Matriti anno 177S;
niensis . duob. Tom. fol- Typis, et expensis BarthoJomaei Vlloa ; scd ex Append. ad

calcem Tom. il. addere dcbet Cl. Zaccaria in editione,quam parat, ea opuscu-
lajquae in notis ad eius conspectum signabimus litera y^.

Nbtae ad conspectum editionis Isiderianae a Francisco
Antonio Zaccaria praeparatae .
tJltlo vetus ji. Regiam editionein Matritcnsem anni 1599., cui «idornandae per vi-
Katnttnsis. ginti ct amplius annos iussu Philippi 11. incubuere viri praestantissimi ,
quorum meminit loannes Grialius in praefatione , oportet pro textu sequi
Zaccariam , quippe quae loiige perfectior est ceteris siue anterioribus, siue
pcsterioribus • Ad cam igitur aptandae sunt Jectiones variantes , ita vt nJsi
ope alicuius ccdicis textus ille in meliorem formam reuocetur , pracfe-
ratur sempcr aliis, quorum verba ad imam pnginam amandentur. Hocnon
obstat , quominus menda typographica, queis scatet, corrigantur ; ct opera
dubia,seu spuria^quae pro Jegitimis complectitur, in Appendicem reiician-
tur . Verum enimuero inter opera legitima Isidoriana , si librum Nume-
rcrum , quem haud vidimus , excepcris , vix nostro iudicio alia numerari
possunt praetcr ea , quae Regia continet editio , vt ex subiectis animad-
uersionibus apparebit . Quamobrem mihi videbatur,iis solum retentis , cc-
tera in Appendicibus collocare •
addenJa . jz. ^J» Fragineota addantur ex pagg. 54. et 64. A^

C A P V T XLII. 341

(i) Addesis post Commentarium in Cantic. versus paginae 50. A. BraeAtnus ep?-
(3) CoIIocetur hic , vt spurius , Liber quartus Sententiarum . A . sco^us His£>al.
Itidem et Liber de Ecclesiasticis Dogmatibus , qui licet Isidori non sit ,
vt bene aduertit Breulius , nihilominus ei tribuitur a Sigeberto , Trithe-
mio, atque Margarino de la Bigne, qui inter opera sancti Praesulis eum
edidit • Aliunde hic Jiber, cuius parens vt plurimum creditur Gennadius
Massiliensis , nos arbitramur , quod alterum habeat auctorem , quemd.in^
nempe Bracharium Antistitcm Hispalensem ab Isidoro quartum . Sed hocce
argumentum agimus in breui dissertatiuncula , quac aliquando , si Deo pla-
cet , in lucem prodibit »

3J. ( j.etc. vsque ad 8. ) Cum Liber de Contemptu Mundi de Libro ''^^':'* 9'""^'^«'
Synonimorum conflatus sit , potius ignoti consarcinatoris,quam Isidori foe- " '* *
tus erit,vt et ipse iam suspicatur Breulius . Exhortatio poenitendi , La-
mentum poenitentiae , et orationes pro correptione vitae, et contra insi-
dias diaboli eiusdem nobis videntur esse furfuris . Exhortatio fere tota me-
trica est,quod nemo adnotauit , alienamque existimo ab Isidoro mentio-
nem Cypriani Magi postea sacerdotis, et martyris, quem non commemo-
i-ant vlla Hispaniae Sanctoralia . Quare is Surius ( forte , iSjyj''/;^ , alioquin
mendum est immane ) ab Auctore Exhortationis crcderetur, et cetera de
hoc Martyre, videsis in Antuerpiensibus ad 26. Septembris. In oratione pro
correptione vitae praeterquamquod affatim vtitur Auctor vulgata versio-
ne Bibliorum, quam saeculo septimo non versabant nec sancti Patres, nec
interpretes Hispani , ex ipso Isidoro accepit ille, quicumque sit, ea, quac
de poenitentia, et satisfactione agit, videlicet, ex Lib. 6, Etymolog. cap. vlt.
et Lib. 2" Sent. cap. 13. Oratio contra insidias diaboli eumdem,sed inccr-
tum,sapit auctorem . Altera, a Constantino Caietano diuulgata,ad litte-
ram est caput, siue sect. vlt. Lib. 1. Synonvmorum . Ergo haec opuscula,
vt et liber de Conuersis ab ipso Caietano editus , digna sunt , quae ad
classem apocryphorum ablegentur.

54. (9) Quidquid sit de Praenotatione Braulionis, quae meminit Re- ^'^'"3"'^ '"""«-
gulae Monachorum inter opera Isidori , omnino suspectam habcmus di- ^„°"^'^ "' ''''
uulgatam sub eius nominc , et foetum credimus ignoti alicuius Monachi;
sed nec Hispani , Isidoro posterioris , cuius verba in cap. 21. lib. 5. Scnt.
affcrt sub nomine cuiusdam Patris cap. v- in editrone Holstcnii . Monachum
dicimus auctorem , proptercaquod hic loci ad Monachos vcrba facicns , ait:
froinde et nos llbert ab actibus saeculi esse dcbemus etc. Isidorum autera
cucullum induisse , nullus dixerit , quin obcaccatissimus et habeaturj et sit.
Ideo vcro exterum cumdem auctorem arbitramur , quoniam coenobium
Honoriacense, cui Regula scripta apparet in ead. cditione , ignotum omni-
no cst apud Hispanos , quidquid de eo dicat Ceillcrius . Iciuniorum dies
in Regula commemorata cap. 1 1. et 12« eiusd- cdition. toto caclo distant ab
eis, quos describit Isidorus cap.58. et seqq. lib. i. de Ecclesiast. offic. QuiJ
quod Auctor Rcgulac diem festum Circumcisionis bis inculcat , cuius ncc
verbum apud Isidorumrnam cius actato indictum crat pro ea die solemne
iciunitim , vt patct cx cap- 41. pracfati jib. i. j et ex can. 10. Conc. iv. To-

nuina ?

34* I S I D O R I A N A

letani . Circiimcisionis festiuitatem coepit colere Ecclesia Hispana pau-
cis annis post obitiim Isidori . Nullum monumentum apud nos hac de re
vetustius lege ii. tit. i. lib. 2. Legum Wisigothorum , quam circa annum
670. promulganit Rcccesuinthus. Denique Ciipitulorum orJo diucrsus ad-
modum apud Holstenium, Grialium , et Breulium , dupliciaque apud illum
capita, quaedam assumenta complcctentia, quibus isti carent . Haec omnia,
inquam , et alia nonnulla , quae pcnitius hanc Regulam introspicienti in
mentem venient , talia nobis videntur, vt eam Isidoro abiudicemus .

•phtolac dubtae. ??• ('^) E^ Epistolis Isidori nomine editis spuriae sunt , vt probant
Bona, Mubillonius, Nicolaus Antonius , Fabricius, Ceiilcrius, et Ballerinii
Veronenses, quae diriguntur ad Redemptum , Claudium Ducem, et Euge-
nium Episcopum . Dubia saltem propter argumenta Morini , Aguirrei , Espe-
nii , ct Ceillcrii , quae ad Massonam scribitur, licet in contrarium eant
Patres Antuerpienses, et Florezius .Altera ad Helladium sublestae fidei ap-
parebitjsi disciplinu, quam memorat , confcratur cum can. 6., et 28. Sy-
noJor. Hispalens, il. , et Tolctau. iv. , et cum tit. 13. collection. Martin.
Bracar., quibus in locis statuitur , Episcopum, Presbyterum , Diaconum cri-
mine irretitum , priusquam alterum adeat tribunal , propriae ipsius pro-
uinciae Synodi iudicium subiturum . Nihil huiusmo Ji passus est Sacerdos
Cordubcnsis . B' isidorus, vtpote canonum callentissimus , haud mitteret
sontem ad Synodum , vt ab suo dcponcretur gradu , sed vt Patres con-
firmarent, vel reuocarent sententiaai ab eo prolatam- praeterquamquoJ opus
hic non erat appellationem interponere, cum et luxuriae crimen reus con-
fiteretur, et exaugurationis poena huiusmodi nocentibus per canones in-
flicta a nemine in dubium rcuocaretur . QuiJ , quod Auctor Epistolae
homo alterius orJinis,quam pontificii videtur:' Ea verba ; Vobis soUkitu-
do pastoratis ifjcimbit , 'vestroque •iudicio delinquentitm errores discutiendos
csnsura diitina disposuit , dicens , Sacerdotes stabunt in iudiciis meis , et iu-
dicabunt inter sanctarn ^£1 pollutum ; haec , inquam , verba quis ab Episco-
po, et tantoEpiscopo Isidoro pronunciata fatebitur f Mitto supinum lapsum,
quo infectus crat vetus codex Complutensis, cuius meminit Ambrosius Mo-
rales cap. 20. lib. 12. Hisp. Chron., videlicet epistolam scripsisse IsiJorum
ad Heljadium, et Concilium Toletanum tertium : cum eo tempore Sedem
Hispalensem Leandrum , et Toletanam Euphemium tenuisse, ex ipso con-
stet Concilio. Quamobrem omnibus perpensis expungendam censemus epi-
stolam ex numero Isidorianarum . Quae manent reliquae, edantur, velim,
cum notis auctoris Tomi go. Hisp. Sacrae .

Sermoncs dubii. g6. AHos scmiones IsiJori nomine vulgatos haud viJimus praeter edi-
tos a Constantino Caietano. Horum primus caput est 26. iib. i. de Eccle-
siast. officiis;a!terius autem prima pars totum est.cj^p. lO' lib. i. Senten-
tiarum ; secunda vero ex Greg. Magn- lib' 2S. Mor. num- j. contexta est ,
si locum Danielis , quem inserit consarcinator, exceperis* Idem, aut simile
iudicium erit de sermone in natali S. Aemiliani Episcopi VerceIIensis,cu-
ius meminit Nicolaus Antonias;et adhuc aliorum , si qui sunt eJiti,vel
inediti Isidori nomine . Sed cunijVt dixiinus,ad nostram notitiam haud

C A P V T XLII. 343

venerint , eruditorum sententiam expectabimus . Ailiicias his spuriis ser-
monem de Corporejet Sanguine Domini pag. 45. yf»

37. De hymnis nullus dubito , o^uin eos abiudicem Isidoro ; de (ipisto- epjstol^ tttl Leu-
hi vero ad Leuditredum nescio quid persentiscam mali ominis . Codicum rff/rfJu/n .
mss. , qui laruati Isidori collectionem haud omnino puram continent ,

pars quaedam est haec Epistola sub titulo : Epistola Papae Spaleash Epi^
scopi ad Laudefredurn Cordubenssm,vt tradunt Ballerinii Veronenses Tom.g.
Oper. S. Leon. pag. ccxxxv. Quod in nonnullis codicibus eam complecteu-
tibus lcgitur de officio Archipresbytcri, vt in textu eJidit Breulius , et in
notis loannes Baptista Perezius , perquam alienum cuique videbitur ab
Isidori mente , et disciplina priorum octo saeculorum Ecclesiae catholicae.
Quamobrem ego iudicauerim,centdnarii hominis foetum esse ex lib. z.officior»
Bcati Praesulis infartum . -*•

38. (ii.i2.)Non repugnabo, quod in hac editione locus detur Libel- ormioriale go~
\o Orationum a Blanchinio vulgato, Canonum coIlectioni,quam cusit Aguir- thicamVeronert'
rius, et recusit Cennius , duobusque Synodis Isidoro praeside coactis ; sed "•

meo iudicio nequaquam probabimus, illorum esse parentem . Ergo Appen-
dicis loco typis denuo mandentur , prout Qnesnellus, et fratres Ballerinii
fecere in editione Operum S. Leonis cum Sacramentario , et Codice Ca-
nonum Ecclesiasticorum . Animaduerti autem oportet, Blanchinium pluri-
mum aberrasse vllis in notis , vt in ea, qua dj initio anni apud Ilispanos
agit,ductus auctoritate codicis hoc loco manifeste corrupti . Vbi enim
legitur IV. Kal* lanuarii, legi omnino debet iv. Non., ita vt diei secundae
lanuarii, non vigesimae nonae Decembris,illae aptentur orationes : ob hanc
quippe causam statim post festiuitatem Circumcisionis in codice apponun-
tur, cum ad iv. Ral. ianuarii festi loannis Euangelistae meatio fiac, quo
die nos hunc Sanctum coluimus vsque ad saeculum saltem vndecimum.

59. Collectionem Canonum nimis deturpatam in editionibus Aguirre, '■"''^'■■'''o ''^''ff-
et Cennii nos correctissimam recudemus ad calcem Tomi il. Collectio- ""^" •
nis Sanctorum Patrum ToJetanorum , vbi eius propria est sedes • Quam-
uis enim non adstipulcmur perdocto viro loanni Baptistae Perezio,qui
existimauit, eam concinnasse sanctum lulianum , nihilominus circa illius
aetatem digestam esse non ambigimus .

Pone sis, vt spuriam , Expositionem Missae pag> 54. y/. ^

(13) Historiae Gothorum praeccdere poterit iuxta uonnuUos coJi-
ces elogium Hispaniae pag. 66' A.

(14) Huius Libelli fragmentum apparet pag. <,\. A.

(15) Inter opera philologica quidni locus dabitur versibus pag.47.
et 67. A. l

40. Sin^ularem Hernandezii doctrinam , et acre iLidicium ma- ntmanitzn

. ° . . .... . laus.

ximopere suspicio : an autem sententiae eius omnino sint sustinen-
dae,quum de singulis Isidori libris agam , non perfunctorie dispu-
tabo . In conspectu nouo Zaccariae id obseruo, silentio ab ipso i^^fso mundi .
praeteriii Imaghiem mu?idi ^ S. Isidoro alicubi tributam , sed quae

544 I S I D 0 R I A N A

Honoiium Augustodunensem habet auctorem . Eam olim edere
promiserat ex codice ms. , qui ab editis multum discrepat . Verum
in eius Aduersariis nec volam , nec vestigium Imaginis mundi reperio .
Znccanae noua ^i. Quis autem crederct , Zaccariam honorificentissimis literis
pctitio. ^^ Archiepiscopo Toletano peramanter inuitatum suas kicubratio-

nes in Hispaniam mittere , obstinato animo recusasse , neque intelle-
xisse,non satis hispanos confidere, quod exterus homo , quantumaiis
doctus , res Hispaniae proprias ea , qua oportet, inteliigentia , et cau-
tione complecteretur? Atqui rationes denuo protuHt , cur Archie-
piscopo morem gerere non posset. Hae extant in autographo lite-
rarum eius exemplo , Uturis, et emendationibus referto : quod hic sisto .

Excellentissimo i ac Reueretidlsshno Domino D. Trancisco

A?itonio de Lorenz,ana Toletanae ecclesiae Pontifici

Franc. Ant. Zaccaria Felicitatem .

ZacL-anavix 42. Quas digiiatus es ad me perscribere , Archipraesiil amplissime j
quidquampTom. litcras , iii S. Isidorum Hispalensem piissimas , erga me humanissimas ,
ptum se habert y. idiis apriles accepi . Atque vtinam satisfiiccre desiderio tuo posse

m

eit

atque opera tanti Doctoris praelo parata ad te mittere , vt Matritensi-

bus elcgantissimis tj'pis excriberentur . Nihil mihi optatius , nihil hono-

rificentius foret • Verum vti me scripsissc ad te memini , etsi varias ita-

licorum codicum lectiones fere dispositas , et multa praeterea , quae ad

annotationes pertinent , in aduersariis seruo, promptum tamen vix quid-

quam habeo , quod non modo isthuc mittere , sed ne hic quideni tvpo-

grapho statim tradere possim . Statueram enim,vt postremam Matriten-

scKi editionem nactus fuissem , eam cum vetere item Matritensi confer-

, re , atque exactam ad hanc variis lectionibus, et annotationibus ipso illo

tempore , quo typographus praelo committerct , paulatim illustrare : id

cnini mihi muito commodius tuturum erat , neque iis sumptibus obno-

xium , quos nec ego ferre possem , et tamen facere necesse esset , si to-

tum opus ab amanuensibns exarandum curarem .

eoqitat de tJi' 43- Itaquc quoniam de Matritcnsi cditione , quam velles, cogitare mi-

tioTie Romana . hi vcl inuito non licet , dabis mihi hanc veniam , excelJentissime Anti-

stes , vt aliam viam ineam huius editionis hic parandae, quae sin minus

splendida, mihi saltem et facilior, ct opportunior sit . Equidem intelli-

go , quantis huiates typographi premantur angustiis : illud etiam doleo ,

me in summa difficultate esse pecuni^nria , quum tamen amanuensibus la-

boris pretium pendendum sit , atqne eo largins , quo accuratiores esse

debent . Societatis tamen beneficium , quod ante editionem publico pro-

grammate doctis viris , ac pracsertim hispanis proponetur , non leue ty-

pographis subsidio futurum spero .

44. Ad

C A P V T XLII. 345

44. Ad mc porro quod attinet, fiducia indulgentiac tuac non dubito
rem aggredi , vsus consiliis a piasclarissimo viro , qui tibi est a biblio-
tlieca , mihi indicatis , eoque libentius , quod pleraque meis sensibus, etsi
in breui meae editionis conspectu dissimulatis , plane consentiant • Agc
ergo , inclyte Archipraesul, tria vt a te exorem , pro singulari humani-
tate tua sinito • Primum illud, vt qui tam granJibus impensis Mozarabi-
ci Breuiarii, Toletanorum Patruni , Hispaniensium Conciliorum nouam
apud vos,eamque magnificentissimam edicionem curare non desinis , iii
meam Isidori editionem , quam quoniinus Matriti, vti voluntati tuae ob-
secundaturus maxime cuperem , concinnandam veiim , susccpta prohibcnt
praeteritae vitae consilia, symbolam aliquam conferre non renuas, primis
saltem necessarii apparatus sumptibus suffecturam •

45. Alterum est , vt quos sperare me iusseras libros, mittere ad inQ ^ petit avx!t;am ,
vt primum licuerit , velis . Tandem te vehementer rogo , vt septuage- Wrai , «/-3^™-
nario seni , qui te reuerentissime colit , tuosque pro hispanae nohilis- <:inium .
simae ecclesiae gIor!a,atquc vtilitatibus labores maximi facit , praedicat-

que , hoc solatii indulgeas,vt s^ia amplissimi tui nominis patrocinio Ro-
mana IsiJorianorum operum editio prodeat , tostis aotati nostrae , testis
posteritati futura meae demississimae in te obseruantiae . Id vnum si per
te mihi licuerit , magnis animis emisso statim conspectu nouo , ac satis
amplo totius editionis , ad quamcitissime inchoandam studia omnia refe-
ram • Vale , Pontifex Excellentissimc, meque sacras manus tuas osculantem
tua gratia prosequere . Romae idibus aprilibus J785.

46. Quid post has Zaccariae literas siiie ad Archiepiscopiun To- z„rcana prado
letaiuim missas , siiie eo consilio,vt mitterentiir , scriptas, de hoc P'"'"""" "'^'^

r • • • j-\ • haiibat .

negotio tractatum luerit , penitus ignoro . Quamquam ex re ipsa ,
ex duabus posterioribus epistolis Eminentiss. D. Cardinalis Loren-
zanae , quas num. 26. indicaui , satis perspicitur, nihil deinde actum
fuisse. Archiepiscopus Toletanus multis , iisque grauissimis rationi-
bus tunc impulsus editionem , a Zaccaria doctissimo quidem , seJ
rerum nostrarum fortasse non ita perito , adornatam , in Hispania
curaadam decreuerat . Id Zaccaria pracstare non poterat, nisi impro-
bun-k laborem susciperet exacte digercndi ea omnia, quae paraue-
rat,et absohiendi, quae promiserat, vt iam praelo parata in Hispa-
niam mitterentur . Senio iam ipse confectus, diuersis maximi mo-
nienti occupationibus impeditus, neque laboriosae coUationi textus
cum mss. , et editis exempkuibus assuefactus, id vnum spectabat, vt
pecunia adiutus , rem per se , ac per alios Romac maximo,quo pos-
set, commodo expedire tentaret . Sane multa Zaccaria in suis pubh-
cis programmatis poUicitus tuerat , quae perficere quidem cogita-
bat,sed nondum inchoaucrat , vt nunc distinctius expiicabo.
Tom. I. X X

346 I S I D O R I A N A

C A P V T XLIII.

App^vatus Zaccarianae operum S. Isidori editionis recensetur .
Aduersaria eius pro i . volumine .

ZaeccTia consi. i. \/ uuiTi vii' nostri teiTiporis eruditissimus Zaccaria per 40. an-
^ahn i "^""'"" ^^nosjcoque amplius nouae editioni Isidorianae apparandae

allaborauerit, incredibilis profecto doctorum hominum esse debet
expectatio dc eiuscemodi apparatu : quae tamen apud nonnuUos
aliquantulum imminuitur , quum mentem ad innumera illa omni-
genae doctirinae opera conuertunt, quae hoc ipso tempore Zaccaria
aut composuit, aut illustrauit, aut edenda curauit, quaeque ab vno
homine potuisse proficisci vix intelligitur , vt nihil dicam de pluri-
mis aliis magnae molis , aut varii argumenti operibus, quae moli-
tus, et poUicitus fuerat , et moriens in schedis reliquit . Postremis an-
nis quum de Zaccariana Isidori editione plerique iam desperarent,
mihi etiam in mentem venit, quantumuis aliis operibus excudendis
non parum occupato , animum ad nouam operumlsidori editionent
curandam conuertere : sed indignum prorsus videbatur, quod Zac-
cariac labor aut pcriret, aut, cessantibus hispanis, ad aliorum ma-
nus deueniret . Igitur mense quintili anni proxime elapsi 1794. ,sua-
dente maxime Eniinentissimo Cardinali D. Stephano Borgia, eximio
literarum omnium cultore , ac literatorum virorum patrono, Zacca-
ria omnia sua de Isidori rebus aduersaria ad me deferri concessit .
a.-iufr^nria Z.U- 2. Ea autem , vti cgo accepi , sic exponam . Praeter epistolas,
quas iam attuh , erat vita S. Isidori ex Bollandianis cum commen-
tario praeuio descripra : historia etiam translationis corporis S. Isi-
dori ex iisdem Bollandianis , manu exarata, sed neque vita, neque
historia translationis integra^et mendose vtraque descripta . Deside-
rantur notae, quas Zaccaria promiserat, ac solum sunt quaedam va-
riae lectiones ad narratlonem ReJempti de obitu S. Isidori ex quo-
dam codice Vailicellano . Nic. Antonius in biblioth. vet. Hisp. Iib.5.
duo capita, tertium scilicet,et quartum eius libri , vitae,et doctri-
nae Isidori illustrandae destinauerat . Haec igitur duo capita sibi Zac-
caria excribisimili modo curauerat , scihcet ex prima editione , adeo-
que sine iis notationibus, quas Bayerius in editione Matritensi ad-

cnritie .

C A P V T XLIII. 347

lecit, vberior in hoc arguinento ^ qiiam in plerisque aliis , quum de
operibus S. Isidori edendis ipse quoque cogitauisset. Duas disserta-
tio nes Zaccaria pollicitus fuerat , alteram de vita , rebusque gestis
S. Isidori 5 alteram de doctrina , scriptisque eiusdem : neutra inchoa-
ta erat,nedum perfecta: nisi si fortasse vitam , quam dixi, ex Bol-
landianis Actis extractam , et duo illa bibliothecae Hispanae Nic.
Antonii capica intelligebat . Voluerat etiam de Isidori genuinis epi-
stolis,deque Muzarabica liturgia, atque collectione canonum hispa-
nica disserere : sed manus operi non admouit. Constituerat singuhs
libris S. Isidori praefationes praefigere , sed vnam tantum inuenio
adumbratam ad librum Prooemiorum , et alteram ad librum De vir.
iUustr. , quas edam , quum de his libris agam . Quum ipse Prooe-
mia primo loco excudere cogitasset, prologum huic operi appara-
re studuerat . Librum vero De vir. illustr. simul cum tota BibHo-
theca ecclesiastica Fabricii edere decreuerat : hinc prologum habe-
mus ad eum librum .

3. Statuerat quibusdam in locis notationes suas antiquis alio-'"^*"" ^'« '«-

. < 11 • • I • • 11 • • • - choatui :

rum addere : nuUam istiusmodi notationum absohitam inuenio , nisi
paucas ad librum De vir. iliustr. , et quorumdam auctorum loca in-
dicata , ex quibus lumen posset haurire , siquando eum L^^borem sus-
ciperet . Post eius excessum acquisiui editionem Regiam Matriten-
sem S. Isidori , cuius margini simili modo nomiiia quorumdam au-
ctorum, et loca appinxerat .'Collegerat, praesertim vero per ahos, pki-
rimorum codicum varias lectiones , quas ordine dispositas textui
subiicere cogitabat . Sed improbum hunc laborem aggressus , in ipso
limine substitit . SciHcet propositum illi fuerat hbrum Prooemiorum
ante ahos omnes edere,vt nuper dicebam , et ex conspectu eius
editionis patet : sic ergo variantes lectiones adornare coeperat . VA-
RIAE LECTIONES . /. B. E. Liher Prooemlorum , Beato Isidoro au->
ctore . Br. E. In no?nine sanctae Trinitatis incipit liber Prooemiorutn
B. Isidori de libris veteris , ac noui testamenti . C.C. Incipit liber Prooe-
miorum de lihris noui , et 'veteris testamenti Sancti Tsidori Spalensis
episcopi. V. C. In nomine Patris , et Tilii , et Spiritus Sancti . Auxilia'
trix esto mihi Trinitas sancta . Orditur liber praemiorum (sic) dia-
logus Sancti Ifieronymi preshyteri .

4. Haec tantum Zaccariae ipsius manu cxarata erant in magno i^od !pse quo-
chartarum purarum Lisciculo ad varias lectiones parato . Notae ],-i. «""^ M'"^*

X x 2

34« I S I D O R I A N A

dicant Bigjiet , ct Bretdli editiones , Caesenatensem , et Veronensem
codices, vt in prologo , quem dixi, ad lihruni Prooemiorum ipse ad-
uerterat . Vides igitur, Zaccariam praeter congestam quamdam re-
rum siluam nihil aliud ad editionem expeditum habuisse : quod ipse
in literis suis ad Eminentissimum Cardinalem Archiepiscopum To-
letanum plane fcuetur . Supercst, vt codices enumeremus, quos a se
coUatos Zaccaria in suo programmate affirmat , et seruato ordine ,
quem ipse sibi praescripserat . Sed praemonendum censeo,quod suis
deinde locis distinctius obseruabo, paucos a ZaccarLi per se ipsum
codices, plerosque ab aliis fuisse collatos . Sed quamuis optandum
esset, vt Zaccaria ipse opera cdita Isidori ad mss. codices exegis-
set, nihilominus iis diuitiis, quas rehquit, contenti esse debem.us.
Nam vere diuitias censeo magnam copiam iUam collationum, qua-
rum nonnullae satis in se ipsis exactae apparent , quaedam etiam
e niss. exemplaribus vetustissimis sunt collectae .
var. lection. j, PROOEMIA , a Zaccaria primo loco edenda , erant collata
cum tribus codicibus, Veronensi, Caesenate, et Florentino S. Cru-
cis . Eos descripsit in praefatione , quam suo loco inseram . Habeo
varias lectiones horum trium codicum,sed non a manu Zaccariae j
nisi in primis capitibus codicis Caesenatis .
Qa^estior^es ir: 6. QVAESTIONES in vctus testamcntum , collatae cum duo-

vetus tcstrtm. ^^^ ^^^^^ bibliothccae Laurentianae Mediceae, et cum insi^ni codi-
ce Albornoziano , siue, vt ipse vocat, Alburnotiano Bononiensi . Ho-
rum trium codicum collatio ad me delata est , simul cum attesta-
tione Andrcac Petri lulianellii, Laurentianae bibliothecae pro regio
bibliothecario vices gerentisj qui affirmat, codicem primum seculo
forte XI. scriptum in forma quarti plut. .\ix. num. 51., et alterum
plut. XXI. n. 18. membranaceum seculi xv, in fol. fuisse a diligentissi-
mis alumnis Florentini CoIIeoii Societatis lesu ro^atu doctissimi
Francisci Zaccariae collatos , eodem lulianellio duce , et aliquando
scripturae imcrprete ^ praeclpue , ita pergit, /« codice 3 i. •venerandae
antiqiiitatis , qui certe secundum locum obtinet a codice membrana-
ceo seculi vm. , qui in Toletana bibliotheca asseruatur charactere qua-
drato . Hunc a se fuisse collatum mihi narrauit Canonicus Barcino-
nensis Bayerius , qui editionem Aluari Gomezii de his commentariis
instaurare meditatur , et illustrare .

eodd.rr.ss. y. Pj-q Aluaro Gomezio reponendum est nomen loannis Gria-

C A P V T XLIII. 349

lii,qiu editionem regiam Matritensem curauitj notisque suis hoc
opus ilhistrauit . Bandinii verba , quibus eandem de codice Toleta-
no a Bayerio collato narrationem texuit, recensui cap.39.5 rationes-
que attuU, cur ea mihi dubia videatur . Aha addit Bandinius tom.i.
codic. bibhoth. Medic. Laurent. , sciUcet codicem 3 i . plut. 1 9 . membr.
in 4. minori, in fine diuersa, sed item antiqua manu suppletum,
constare foliis scriptis 1 93. ^ad eremum Camaldulensem oUm per-
tinuisse, vt videtur . Post inscriptionem Ubri Quaestionum in vetus
I testamentum subiicitur tabula capitum ^i.PostUbrum Isidori se-
quuntur in eodem codice Anonymi commentarii in Genesin, inPa-
rabolas Salomonis, in Ecclesiastem , et pag. 184. Interpretationes ser-
monum,seu locorum veteris , ac noui testamenri . Incipit : iVcw/;/^
fiuminum , quae de paradiso exeunt . Desinit : et corruptione veteris
nequitiae delectatur .

8. Isidoriani operis inscriptio est , In ftemine Domini . Incipit co-'"^<^"^''<''
dex a beato Isidoro Spalense Episcopo de quinque libris Moysi ■> et ce-
terorum librorum veteris testamenti explanatus , atque de diuersis au-
ctoribus ifi vnum collectus , lucuienterque expositus . Incipit prologus.

In schedis Zaccarianis legitur explanatum . . . coilectum . . . ex-
positum . hc fortasse ita habet codex .

9. Codicem 18. plut. 2i.sic describit Bandinius . Codex mew\- Taioms opus
branaceus in fol. seculi xvi. ineuntis , nitidissimus cum effigie aucto-

ris, stemmate Leonis X. , numismate Antonini Augusti in prima pa-
gina liceris initiaiibus elegantissime depictis , et illuminatis . In schc-
dis Zaccarianis , et attestatione lulianelUi ad seculum xv. codex per-
tinere dicitur . Num. i. est Caii ( legendum Taii ) "vel Taionis cog-
nomento Saorohelis , 'uel Samuelis Sententiarum libri v. Epistola ad
Quiricum . Tabula capitum librorum v. Liber i. incipit , Solus deus
in semetipso incorhmutabilis est . Liber vltimus desinit, videbimus^
sicuti e/?. Subiicitur epistola Quirici ad Taionem ■, En beatissime vi-
rorum etc. \n fine : Explicit liber Sententiarum Samuelis episcopi .

10. Edidit quinque hos Sententiarum libros clarissimus con- editum a Risco.
tinuator Hispaniae sacrae Riscus tom. 31. •, sed mutilos in fine , vt

cap. 47. fusius dicam . De Taione agit Nic. Antonius lib. 5 . c. 7. bibl.
vet. Hisp. , et Bayerius in notis, qui de Taionis cognomento Saoro-
hel, siue Samuel penitus silent ^ quaedam ego cit. cap. 47. aducrtam.
Quod autem ait MabiUonius in Analectis sius^primum sibi videri

3 50 I S I D O R I A N A

Taionem, nd cuius exemplum alii cum Petro Lombardo collectio-

nes huiusmodi condiderint, oblitus fortasse erat, ante Taionem tres

Sententiarum libros ab Isidoro tuisse conditos, quem certissime Taio

imitatus fuit , vt vtrumque legenti constabit : de quo iterum redi-

bit sermo cit. cap. 47.

thuius Quae- II. Numero 2. huius codicis sunt quaestiones S. Isidori inve*

stionum. ^^^^ testamentum : Hunc sibi cudicem , ait Bandinius, confere7idum cutn

editis curauit Cl. Fravc. Atttonius Zaccaria anno 1756. mense fe-

bruario . Tituhis est : In nomine sanctae , et indiuiduae Trinitatis in-

cipit libellus , quem Isidorus Spalensis episcopus de diuersis opusculis

Patrum collegit . De expositione Historiae .

imagohut;cco- 12. Vellem , Bandiuius annotasset, cuius auctoris imago initio

''"■'^ • codicis appicta est , an Taionis , an Isidori , an vtriusque . In nonnul-

lis veteribus codicibus id obseruatur , vt auctoris , siue auctorum,

quorum excribuntur opera, imagines exprimantur : de quo argumen-

to distinctius in his Prolegomenis agam cap. 105.

todex Aiborno- ij' Dcscribcndus nnnc estceleberrimus codex Albornozianus,

tianus . num.xi. in bibliotheca Bononiensis Hispanorum Collegii Clemen-

tini . Est membranaceus in fol. secuU xui. Praemittitur expositio

psalmorum incerti auctoris : sc(\wit\u : Breuis , et perutilis expositio

Sancti Tsidori episcopi Tspalensis in eptaticum , id est , in quinque

libros Aloysi ^ losue-^et ludicum .^ et dehinc in Ruth ■, ad 'ultimum Re-

gum .Tsidorus episcopus Hispalensis super Genesin . Omittitur prae-

fatio . Desideratur etiam commentariils in libros Regum . Vltimus

est liber Ruth, qui ita concluditur, cum quo est illi honor ^ et glo-

ria in secula seculorum amen . Collatus est , vt potuit .

frnrjmentum de j IHico eadcm manu , eodemque atramento subiicitur hoc frag-

veste sacerdota- i • i ^ • i \ i i i i

i; _ v(\tr\X.\x\x\:lapis adamans ( corrigo adamas ) colorem liabet aereum: nunc

portabat sacerdos , quum ingrederetur Sancta Sanctorum : sed ter in
anno , in pascha., pentecoste ^, et scenopegia ^ id est , erectio taber?iaculi .
Kam super podere sacerdos ponehat superhumerale ^ in quo erat lapis
iste ante pectus . Superhu?nerale quidem parum descendebat sub pecto-
re : quippe 'unius palmi ^ et dimidii erat longitudo elus a dextris ,
et a sinistris super 'vbera., ( obscurum id ) in quo duo simul eranf
scota ( fortasse legendum j-fH?^ , vel scutula ) cum singulis smarag-
dis . Inter 'vtraque ( obscure ) scutula erat adarnas . Inter humeros
vero hinc , et inde xii. lapides pretiosi . Quum sacerdos itaque ora-

C A P V T XLIII. 351

ret pro populo , et oratio eius non esset acceptabilis deo , color ada~
mantis aliquando vertebatur in fiigro , et mortalitatem signijicabat
in_ populo : aliquando in sanguineo , et gladium signijicabat super po-
pulumj^ut in I e remi a : Ciinctas habitationesaccedant, qui in morte
ad mortem , qui in gladio ad gladium , qui in pestilentia ad pesti-
lentiam , qui in captiuitate ad captiuitatem • Si autem in alhum ver^
tebatur color lapidis ■, sciebat sacerdos -ypopulum liberum esse a pec-
cato : et agebant solemnitatem in gaudio . Vnde Propheta : Solemniter
age , luda , solemnitates tuas.Redde deo vota tua.Abstulit Domi-
nus iniquitates tuas: liberauit te de manibus inimicorum tuorum .
Regnabit Dominus in medio tui, et non videbis mala . Itaque quum
Zacharias pater loannis Baptistae primus sumpsisset sacerdotimn se-
cu?idum annialem 'uicem , lapis factus est albus , significahatur S. lo . . .
cum . . . in extensi staret in Sancta Zacharias , et populus "valde
timeret ^ alius sacerdos ingressus est Sancta ■, et superhumerale popu-
lo ostendit . Quare omnes cognouerunt , Zachariam •visianem angeli-
cam "vidisse . Excriptor codicis haec post fragmentum subiungit :
Qui scripsit , scrihat , semper cum Domino njiuat . - Viuat in caelis Ho-
mo bonus nomine felix .

15. De veste sacerdotali in lege agit Isidorus lib. 19. Etym. //ArariwBonw-
cap. 21. ,et in Expos. EKodi cap. 59., quocum haec conferri pos- '^<'""'*
sunt . Verba leremiae videntur esse ex cap. 15.V. 2., vbi in Vulga-
ta : Haec dicit Dominus : Qui ad mortem , ad mortem , et qui ad gla-
dium , ad gladium , et qui ad famem , ad famem , et qui ad captiui-
tatem,ad captiuitatem . Apocryphs. sunt,quae de sacerdote /«/'fr-
humerale populo ostendente narrantur . Adamantem gemmis rationa-
lis adiectum , cuius fulgore deus consulentibus respondebac, tradunt
Epiphanius De 12. gemmis, et Suidas verbo Ephod . Procopius ,
Arias Montanus , aliique duas gemmas eam in rem adiiciunt, quae
fortasse sunt duo scutula, ab hoc auctore indicata . Adisis Calme-
tum verbo Vrim,et Thummim. Eius^qui codicera exarauit, nomen
duobus vltimis versiculis exprimitur Bonus homo , vel Homobonus ,
quo cognomine celebris est apud nos Dominicanus Altonsus Bo-
nushomo , qui eodem seculo xiv., quo Albornozius , floruit , et , vt
nonnuUi existimant, in eadem vrbe Conchae,in qua Albornozius ,
natus fuerat: qua in vrbe multis post seculis mansit familia eius cogno-
menti Euenhombre . Qi\n}ii\i autem coniiciamus , hunc ipsum Alion-

55 £ I S I D O R I A N A

sum Bonumhominem codicis excriptorem fuisse ? Video , codicem
ad seculum xin. referri : sed consutne certo,ad seculum xm.potius,
quam ad sequens esse referendum? Rochus Menchaca, quimeo ro-
gatu codicem inspexit , eum potius seculi xiii. , quam xiv. vidcri
existimat : sed rem in dubio relinquit .
to.hx eou^tus 16. IUud autem vtilius,si spes affulgeret , inuestigandum esset,
ni AWonwzio. quocum exemplari hic codex ab excriptore collatus dicitur . Zacca-
ria in suo programmate affirmat , Albornozium hunc codicem ad
autographum ipsum Isidorianum , Toleti tunc asseruatum , exigendum
curasse . Sed, vt ex variis lectionibus colligitur , ipse Albornozius
exegit . Nam idem Zaccaria , vti etiam alii , qui codicem contule-
runt , obseruant, varias lectiones manu Albornozii esse ascriptas,
qui interdum notat : [sidorus in Originali , vel Dicit Isidorus in
integro originali . Magnum profecto pretium huic codici accedit ex
eo,quod tantus vir scripturam eius cum autographo ,siue originali
Isidoriano contulerit. Adhuc tamen scire vellem , vnde constetj^tw-
tographum opus tunc Toleti asseruatum fuisse .
an r.,1 autvnra. I ?• Hac etiaui iu re amici mei Rochi Menchacae consilium , et iu-
f/ium liStioi!? dicium exquisiui : qui quum diligenter codicem inspexisset , et Hispa-
norum Bononiensis Collegii rectorem D. Simonem Rodriguez , qui
pro ea, qua ipse pollet,doctrina, ad Isidorianam editionem peragen-
dam humanissime vetera sui Collegii exemplaria obtulit, conuenisset,
in hanc rescripsit sentcntiani : legi in meinbranis aliquando Tsidorus
in integro originaii, plerumque Tsidor. in original. i characteres istius-
modi notationum aetate codicis non multo posteriores vidcri, neque
admodum dissimiles esse charateribus Albornozji , qui in scholiis ad
quemdam librum lustiniani conspiciuntur,in quo notatum est , eam
esse manum Albornozii : liquido autem non constare , varias lectiones
codici Isidoriano ab Albornozio fuisse ascriptas , aut Originale exti-
tisse Toleti.
var. tect. jg. Quod attiuetad varias lectiones inde excerptas, nonnullae

sunt Zaccariae manu , aliae aliorum trium , vel quatuor , qui laborera
inter se distribuisse videntur . Dubito etiam,an alicubi sit manus
D. Petri de Castro , de quo iam dixi 1, certe ex literis nuper laudati
Rochi Menchacae intellexi , notim nunc in codice apparere , quae
indicat , eum anno 1752. a D. Petro de Castro collatum fuisse ,
dum in CoIIegio Albornoziano sodalis esset . In editione quidem

Matri-

C A P V T XLIII. ^n

Matritensi recenti caput 17. in Leuiticum ex codice Albornozia-
no suppletum fuit , apographo D. Petri de Castro exemplari adhi-
bito . Denique animaduerto , non vulgari diligentia praestantissimum
hunc codicem fuisse , vt mihi quidem videtur, collatum : ac fortas-
se nonnuUam partem in his variis lectionibus habent P. lo: Aloisius
Mingarellius , et D.Pons eiusdem Collegii alumnus , postea Archi-
diaconus Dertusensis , qui anno 1748. in hoc , aliisque Isidorianis
exemplaribus conferendis coUaborarunt , praesertim in opere ety-
mologiarum seculo xv. exarato, in cuius fine sunt brcuiaria singu-
lorum 20. iibrorum .

19. ALLEGORIAE : collationem trium codicum ad hoc opus AHr^onrjf.
Zaccaria promiserat,scilicetFlorentini S. Crucis, Veronensis , etCae-

senatis : qui iidem sunt , de quibus supra in PROOEMIIS dictum.
in Florentino S. Crucis post Prooemia: lUm Isiderus ad Orosium .
In fine h\\^2,'^n2.vwn\: Explicit liber Primorum (Prooemiorum) Isi-
dori Sancti ad Odorosium (sic). Innuitur , vtrumque opus Orosio
dicatum esse Prooemiorum nomine . Iii Veronensi : Incipit opuscul*
Sancti Isidori . In Caesenatae : Explicit vita , vel obitus Sanctorum ■,
qui in Domino praecesserunt . Incipit epistola S. Tsidori ad Orosium
preshyterum .

20. DE NVMERIS : hoc opusculum in 27. capita tributum , t,-sn-r»<r«s-
non in 28., vt in conspectu editionis Zaccarianae legitur , manu ne- '«"■''■

s-cio cuius descriptum penes me est,suo loco edendum . Descriptio-
nem codicis Taurineasis, ex quo extractum fuit,exhibeo ex Cata-
logo codicum mss. bibliothecae Regii Taurinensis Athenaei , aucto-
ribus Antonio Riuautella, et Francisco Berta, part. 2. pag. i2.cod.
lui. d. IV. 30. Membranaceus seculi xi. constans foliis 201. continet in-
tegrum S.Isidori Hispalensis Originum^seu Etymologiarum opus , in
decem , et septem libros dispertitum . . . in nostro codice nihil de-
sideratur . Immutatus est dumtaxat capitum ordo etc. Alagna est por-
Yo lectionis discrepantia etc. Notant Auctores Catalogi , inter episto-
las praeuias esse etiam Isidori epistolam , quae incipit : Omni deside-
rio . Specimen variarum lectionum exhibent .

21. Fol. 193. eiusdem S. Isidori Hispalensis Liber numerortim ^ dcscriHtttr ,
praemisso capitum indice. Aduertunt auctorcs Catalogi , Dupinium

libri huius nullam fecisse mentionem , Oudinum,et Caueum , pe-
nitus e manibus hominum euanuisse , existimasse . Integrum , per-
tom.I. Y y

3 54 1 S I D O R I A N A

gunt , iios forturiMitihus Superis in codiee nostro habemus 3 et integrafn
iccirco eiusdetn analysin hoc loco tradere operae pretium existimaui^
mus-ydonec aut inter anecdota puhlici iuris faciamus ^aut nouamhu-
ius ms. codicis ope paremus S. Isidori editicnem . Aeri incisum re-
praescntant specimen characteris ex initio libri .Numerorum.De omai-
bus Isidori operibus edendis videncur cogitasse . Zaccaria in Histor.
litcr. Ital. tom. 2. lib. 2. cap. 5. affirmat, Riuautellam in animo ha-
bere , librum Numerorum typis committere : quod fortasse ex pe-
culiari aliquo nuncio acceperat, nam hoc loco , quem expressi, edi-
^ tio libri ab auctoribus Catalogi indicatur vel inter Anecdota, vel

i\\ noua Operum S. Isidori edirione procuranda .
fragmcnta isi- 2 2. lu codem codicc Taurineusi fol. 20. pag. 2. est perbreuis

'''"■' ' tractatus De alleluia , et amen . Alleluia in latinum sonat , Laudate

Dominum .To\. 202. Figurae , quae apud auctores plerumque in-
ueniuntur ; £«<^/W^'/« est figura^quando wia res diuiditur itiduo^
interposita coniunctione . AuctoresCatalogi ex stilo coniiciunt , vtrum-
que hoc opuscuhim esse foetum Isidori . Extat pnmum opusculum
inter fragmenta, post Etymologias a Breulio edita . Alterum ad sche-
mata,siue nguras pertinet , de quibus Isidorus lib. i. Etymologia-
rum edisserit. In fronte codicis PhilibertusPingonius, ad quem ohm
pertinuitjscriptum rehquit , se iihim dono accepisse a celeberrimo
Cuiacio anno salutis humanae mdlxvii.

mCuntica. 23. Vkimum opus primae partis erat COMMENTARIVS bre-

uis in Cantica Canticorum , supposititius : de quo in Aduersariis

Zaccarianis nihil notatur . Eum editum habemus in editione Gria-

liija Breulio recusum .

i.!brt Senten. 24. SENTENTIARVM libri tres adpartem secundam primi vo-

tiarum . luminis referebantur . Varias lectiones ex vndecim mss. poUicitus fuit

Zaccaria . Inueni varias lectiones trium codicum Sanctae Crucis Flo-
rentiae, quorum primus est membranaceus in fol. secuh fortasse x. ,
aut certe xi. , in quo praeter eos libros sunt Dialogi S. GregoriiPa-
pae vrbis Romae, num. 230.

Codicts mss. 25. Alter est seculi xiv. membranaceus in 4. n. 233., de quo

vide praefationcm Zaccariae ad librum Prooemiorum infracap. 62.

Tertlus est seculi saltem xii. membr. in fol. num. 231., in quo post

I libros Scntentiarum sequitur hber Exhortationum beati Augustini

ad quemdam Comitern charissimum sibi . Hi tres codices pertinent

\

C A P V T XLIII. 3 5)

ad eundem pluteum , scilicet banc. xx. ex parte ecclesiae . Abest ab
his omnibus epistola ad Massonam, quae libris Sententiarum prae-
mittitur in editione Bignaeana : quacum hi codices coUati sunt ab
aliquo Zaccariae amanuensi, seu amico, cuius manus in aliis etiam
coUationibus obseruatur . Is animaduertit, eas tantum notari varias
lectiones , in quibus hi tres codices aut concordant cum Lucensi
codice,aut certe ab editione dissentiunt.

2(5. Codes num. 2^0. Rnk: Explicit feliciter liber n\. Deo gra- Aincodiccs.
tias amen . Codex 233. Explicit feliciter liber tertius Sancti Isidori .
Deo gratias amen . Diligentia in diuersa codicum scriptura anno-
tanda non magna videtur fuisse .

27. Codicis Lucensis , de quo nuper , eadera raanu exaratae CodcxLucensU,
sunt collationes cum editione Bignaeanajet alia antiquiori horum
librorum , scilicet anni 1483. Codex est bibliothecae Capitularis
Lucensis membranaceus m fol. seculi xi. plut. 2. num. 56. Conti-

net etiam Ubros contra ludaeos , De officiis ecclesiasticis , et librum
Differentiarum j praeterea libros Alcuini de Trinitate cum epistola
ad Carolum imperatorem , et epigrammate j 0 rex etc. Titulus co-
dicis est : In nomine Domini nostri lesu Christi incipit prologus San-
cti Tsidori Spalensis episcopi ad Masonem episcopum . In editione an-
ni 1483. deest hic prologus . Post prologum, et indicem capitum :
Incipit liber primus Sancti Tsidori episcopi. Iii fine : Explicitus est
libcr Sententiarum Sancti Tsidori episcopi Hispaniensis . Deo gratias
amen . Plurimae , insignesque sunt in hoc Lucensi vcteri codice
scripturae varietates .

28. Cum duobus mss. codicibus bibliothecae Florentinae S. Mar- Fiorentini eadi-
ci eadem, vt videtur,manu collati sunt libri Sententiarum . Primus <^« •
codex antiquior seculi xi. haec continet, B. Prosperi libros tres de

vita Contemplatiua ; ( verus auctor lulianus Pomerius : ) tractatujn
S. Ambrosii de poenitentia in libros duos distributum •, Sermonem
S. Augustini ds ^ocnkenthi , Poenitentes ., poenitentes ,si tamen estis
poeniteates , et non estis irridentes . HISIDORI de poenitentia : Ex eo
■vnusquisque iustus esse incipit , ex quo sui accusator extiter>t j So-
liloquium Aurelii Augmtini, Volenti w//i/ j Rctractationes S. Augu-
stini;Librum Ambrosii episcopi de paradiso dci , item librum de
Cain, et Abel, et hbros S. Hisidori ^, n\min\m Sententiarum . Codex
est membranac. in fol. , in duas columnas distributus ; tituU capi-

Yy z

Varid e^era

Ephtoln
Masionam ,

ad

PislOriensis eo-

4cx .

Veroncnses co-
diies •

356 ISIDORIANA

tiini minio notantur . Qaod Isidori veliit distinctum opus aliquod
indicatur De poenitentia ■, nihil aliud id est , vt ex primis verbis ai'-
guitur 5 nisi excerptum ex lib. 2. Sentent. cap. 15.

29. Alter codex membranac. in 8. seculo xii. ad finem ver-
gente conscriptus , multa continet , nempe libros Sententiarum Isi-
dori , epistolam huius argumenti margini ascripti : Quid fuerit ante
creationem miindi , et quid post iudicium futurum sit , et de ipso fi'
nali iudicio . Incipit : Dilectissimo fratri Adae peccator monachus hu-
milis in Domino salutem . Sequitur breuis Expositio super quod in
libris Regum legitur , quod Dauidfugietis Saul , ingressus est spelun-
cam ad purgandum -ufw/rifw . Epistola,seu liber Brunonis Signiensis
episcopi dilectissimo fratri G. Magalonensi episcopo ^ de consecratio-
ne ecclesiae , de sacramentis , et vestibus sacerdotalibus . Excerptum
ex epistola Clementis Papae , Qualiter ordo ecclesiasticus perfici de-
beat . Breue fragmentum Gregorii Papae ad Honoratum diaconum
Salonitanum de cura archidiaconali . Sermo super lacobi verbis : No-
tite iurare . S. AutJUstini liber de sancta vir^initate . Eiusdem liber
de litera , et spiritu . CoUectanea quarumdem auctoritatum SS. Pa-
trum , et legum .

30. In codice vetustiori : Incipit prologus S. Tsidorus ( sic )
Spalensis episcopi ad Masonem episcopum . Codex recentior omittit
prologum . In vtroque praemittitur index capitum . In vetustiori :
Expliciunt capitula : incipit liber primus S. Tsidori Episcopi . In fine
vetustior : Explicit liber Sententiarum Sancti Isidori Hyspaniensis
episcopi . Deo gratias amen . Recentior : Explicit liber Sententia-
rum 5 siue de summo botio S. Isidori Hispalensis episcopi . Discre-
pantia scripturae praesertim cx vetustiori exemplari accurate in
schedis animaduertitur .

31. Pistoriensis cum Lucensi supra recensito plerumque con-
sentit . Ex Pistoriensi Zaccaria sua manu plerasque varias lectiones
ascripsit , sed post prima capita libri i. vix aliud annorat , nisi
Pistoriensem cum Lucensi cohaerere . Reperitur etiam in Pisto-
riensi epistola ad Massonam , libris Sententiarum prologi vice prae-
fixa , et post libros Sententiarum libri Difterentiaruin , et Otficio-
rum S. bidori , qui vocatur Tsidorus .Hispanensis episcopus .

32. In programmate Zaccariae sermo fit vnius tantum codicis
Veronensis . In schedis inuenio varias lectiones duorum codicum

C A P V T XLIII. 357

hoc titiilo : Libri Sente7Jtiarum editionis Madritensis collati cum
duohus codicibus , altero miitila j cuius initium a capite 2 i . libri pri-
mi seculi fortasse noni , altero seculi xv. Vetustior diligcnter colla-
tus , ex altero ta-ntum quasdam varias lectiones excerpsimus .
Hi duo codices cuius bibliothecae essent , quum dubirarem , iii-
cidi ia epistolam loannis Francisci Seguier Veronae 6. martii 1755.
ad Zaccariam datam , qua exempLiria mss. Isidori Veronae asseruata
recensentur cum descriptione latina , quam eruditissimus Maffeius,
iamtum vita functus , reiiquerat . Exhac epistola colligo , vtrumque
hunc codicem esse Veronensem . Vetustior codex num.. 23. ita
a Maffeio describitur .

3 3 . Partim maioribus , partim minorihus , partim celeribus li- des(r;ptio ,
teris perscriptus , singularisque ex hoc capite propterea liber , de an^
tiquis characteribus agenti mihi multum ?nemoratus est . Isidorl
Hispalensis libros ccntinet Sententiarum , 'vel de summo hono . Li~
bro cuicumque index suus praemittitur . Nec operis i^iscriptio -^ neque
auctoris nomen superant . Auolarunt quaterniones primi :, initiumque
nunc est , Exercitium super vniuersam terram , lib. i. cap. 21.
in eximia editione afini 1599. Alatriti peracta tom.i. pag. 26,
Subsequenti capiti verhis illis testimonium datur Jinis imponitur ,
et ad xxiii. transitur . Illa ergo exulant Pro solo originali reatu
luunt in inferno , et reliqua . Vbi de praedestinatione ^ idem error
in ms. cuhat , qui in editis , exteriora delectentur : legi enim de-
bet , sectentur . Libro 2. cap.^g. editi , De fornicatione : ms.^De
kixuria . Vltima in ms. verba , non qnos caelestis aula laetifican-
dos concludit .

34. De hoc ipso codice Canonicus lo. lacobus Dionysius v^t- obsematioats,
ba facit in literis ad Zaccariam 25. lulii 1781. Veronae datis ,
et ait , codicem ita finire : Qui legis , in mentem habete scripto-
res , si haheatis deo datori . De eodem Maffeius , vt ipse indicat ,
ante disseruerat in Bibliothecae Veronensis mss. part. i. pag. 88.,
cuius verba in praetatione ad Prooemia veteris , et noui testamen-
ti , quam postea expromam , inseri Zaccaria voluerat . Mendum ,
quod emendare Matfeius voluit , exteriora delectentur , nescio ,
an v^otius , sit Isidoriani seculi propria locutio pro exterioribus
delectentur : codicum mira est constantia in ea lectione exteriora
delectentur . Locus extaf lib. 2. Sententivarum cap. 6.

5 58 I S I D O R I A N A

AUiis coJex Ve- 35. Rccentior codex num. 54. 2. , qui inter Maffeii libros

Tonensts . adhuc rcperiebatur , sed bibliothecae Capituli Veronensis iam desti-

natus , sic a Maffeio recensetur : Membranaceus in 4. de notio ac-
cedit . Incipiunt capitula libri primi ; post quem^ Explicit liber pri-
mus beati Isidori archiepiscopi Ispalensis de summo bono , a 'uerbis
prioribus hebraeorum more denominatus . Post librum tertium , Ex-
pUcit die primo deccmbris 1467. Incipit eiusdem De institutione
bonae vitae liber primus , et vnus : Dilecte fili , dilige lacrymas etc.
Breui opusculo allato : Incipit prologus Synonymorum Sancti Isidori .
Horum codicum varias lectiones Zaccaria sua manu notare coepe-
rat : sed a cap.i 2. lib. i. alteri perscribendas commisit, qui , vt vide-
tur, pon ea diligentia, quam Zaccaria expetierat, vsus est. A codice
recentiori abest epistola ad Massonam : vetustior initio mutilus est .
Quid sit opuscuhmi De institutione bonae vitae ^ dicam cap.82.
Chisiani codi- 36. E bibUothcca Chisiaua vnus codex Sententiarum nomina-

"* tur in programmate . In schedis phu-es commemorantur, sed in ge-

nere tantum cum editis colhui . Sciiicet in bibUotheca Chisiana A 6.
I 64. codex membranaceus in 4. secuU \in. , in quo Sentenriarum
libri continentur . Subucitur index capitum^o. libri primi fere ,
vt in editis . Codex membranaceus in 4. secuU xiv. A 6. 159-
Isidori Sententiarum Ubri . Ordo Ubri primi , vt in superiori codi-
ce . Sequitur Uber Cypriani martyris ( alterius potius ) dc duode-
cim abusionibus secuU . Codex membranaceus secuU xv. A. 3. 74.
Sententiarum Ubri , vt in praecedcntibus . In tribus his codicibus
cap. 3. Ub. I. legitur , vt in editis : Humanitas a Christo suscepta y
qiiae tertia est in 'trinitate persona . Consule notas ad eum locum .

iescribuntur. 37. luitio tcrtii huius codicis Cardiualis Boua clenchum opuscu-

lorum in eo contentorum ita descripsit : Continet hic codex diuersa
opuscula , ad Ascesin pertinentia , a 'uiro religioso in vtium collecta ,
quae omnia typis edita sunt y exceptis 9. 19. 20. ^ quae nuUius mo'
tfienti sunt . i . Occurrunt libri tres Sententiarum , quas S. Isidorus
ex S. Gregorio Magno maxima ex parte excerpsit , nonnulla adiufi-
gens ex S. Augustino . In editis notata sunt ad marginem loca
SS. Patrum . 2. S. Ephrem Syri aiiquot sermones , interprete Ambro-
sio Camaldulensi . Excusi sunt Argentorati anno 1509., et Coloniae
anno 1547. Omnia autem opera Ephrem edidit primum Romae Ge-
rardus Vossius Tungrensis tribus tomis in fol. anno 1593. 5 • CoM'

C A P V T XLIII. 359

petidium vitae S. Hieronymi , post quod sequuntur epistolae Eusebii
Cremo7i€fisis , et ipsius Hieronymi , sed falsae sunt , et supposititiae ,
plenae erroribus , fabulis , et anachronismis , vt quidem viri docti
obseruarunt . 4. Soliloquia S. Augustlni : extant tom. 9. operum eius y
sed in appendicem reiecta , ^«/^ f^' eiusdem cotfessionibus , aliisque
opusculis consarcinata sunt . 5. Eidem Augustino tributus liber
de confiictu vitiorum , £■/• ^oirtutum ex eadem*'appendice tom. 9. ,
qui etiam ascribitur S. Leoni . Verus auctor crcditur esse S. JSIDO-
RVS Hispalensis^ inter cuius opuscula reperitur . 6. S. ISIDORI
Soliloquia edita sunt inter cetera ipsius opera . j. S. Bernardi Ab'
batis de 'uita Contemplatiua : in editis sic inscribitur , Meditationes
ad humanae conditionis cognitionem . Perperam nomen Bernardi
praefert : est primus liber de anima inter opera Vgonis de S. Victore .
%.Excerpta quaedam ex libris Vgonis de claustro animae-, qui editi
sunt . 9. Decretum Gratiani abbreuiatum : est index rerum omnium ^
quae a Gratiano notantur , continens singulorum capitum argumenta .
10. Liber S. Bernardi de conscientia pseudepigraphus . In editis
Bernardi inscribitur , De interiori domo . hiter quatuor libros ,
De anima , Vgonis de S.Victore tertius ordine liber est . 11. Episto-
la S. Bonauenturae , extat 2 . tom. opusculorum eius . i 2 . S. Antonil
' expositio decalogi . Excerpta videtur ex libro eius edito de erudi-
tione confessorum . 13. Exempla quaedam ex 'uariis libris transcri-
pta , qui omnes editi sunt . 14. Libri quatuor de imitatione Christi ^
olim tributi loanni Gersoni , nunc Thomac a Kempis . 15. Tracta-
tus S. Bernardi , qui dicitur Scala caeli j reperitur etiam tom.g.
S. Augustini , est autem Guigonis maioris Carthusiae Prioris, qui obiit
anyio 1137. 16. Bernardi formula honestae 'uitae . Est Bernardi Sil-
uestri monachi Cisterciensis ., cuius est etiam inter opera S. Bernardi
epistola de re familiari bene administranda . 17. Epistola Petri Da-
miani de die mortis . 18. Breues quaedam oratiunculae ante^et post
communionem . ig.Oratio ad Angelum Custodem . 20. Epigramma
de Sacramento Eucharistiae .

38. Hactenus elenchiis opusculorum , a Cardinali Bona pev- suhscrij>tio
scriptus . De Conflictu vitiorum , et virtutum, et Soliloquiis Isidori
suo loco disputabitur . Aetas codicis colHgitur ex fine Scrmonum
S. Ephrem, vbi legitur : Die swu iunii 1481. manu propria F. lo.
Gaii Ordinis S. Dominici .

S6o I S I D O R I A N A

Cedtjc sgnoius . 3 <?• E codicibus a Zaccaria in suo programmate mcmoratis solum
mihi desunt collationes codicis Barberinii, et Mutinensis, nisi si forte
ex eorum alterutro excerptae sint quaedam variae lectiones codi-
cis mihi ignoti , qui ita describitur : Codex secundus plut. i^. a si-
fjistra higredientium rnefnbratiaceus iti fol. paruo inscriptus : Soli-
loquia Isidori Hispaletisis , cotititietis tiempe SetJtetttiarum libros .
Initio mutilus est codex ; nam a capite duodecimo libri primi du-
cit initium • Mutilus etiam est sub finem : nam quum tertius liber
67. capitibus constare deberet , sub medium 2 2.capituli desinit .
Pauca etiam extranea adduntur , nempe planctus beatae Virginis
Mariae secundum B. Bernardum : Dicat Domitja mea , dic etc. '■>
Epistola S. Dionysii de morte Pauli ■■, Summula parua de cometis j
ac tandem oratio pulchra , et deuota .
CodexMuti' 40' Fortasse in hoc codice praecesserant Soliloquia S. Isidorij

ntmis. vnde inscriptio remanserit, quae Sententiarum libris minime con-

gruit . Zaccaria in Conspectu autographo suae editionis non no-
minat codicem Mutinensem , sed post decem alios addit : Ac tatJ-
dem tjostro x:ii. seculi , quem ab erudito Augustitiietjsis familiae
viro P. Laget dotjo accepimus . Suspicari possumus , hunc ipsum
esse codicem Mutinensem , neque diuersum ab eo , cuius varias
lectiones habeo , seculo xin. exarato , qui a Zaccaria in bibliothe-
cam Mutinensem illatus fuerit .

CoJex Montis 41. Ex litcris ad P. Dominicum Troili Soc. lesu a quodam ami-
co lesuita , qui non subscribit , datis , coUigitur , in oppido Mon-
te Politiano asseruari codicem ms. librorum Sententiarum , quem
sibi conferri Zaccaria expetierat . Sed codex recentior visus est,
ac solum speciminis loco caput 13. al. 15. lib. i. ex eo describi-
tur De sensibus carnis : neque enim h\ eo oppido repertum fuit
opus editum Sententiarum S. Isidori.

£'Af De sum- 42- Inter quosdam codices mss. Pistorienses indicatur L/^f//«j

mobono. de summo bono seculi xiv. , qui ad nostrum Isidorum nihil attinet,
vt ex initio patet . Cap.i. Qualiter naturalis rationis ducatu deum
'unum mens humana repererit . Summum omnium principiutn deus
est 3 quem tam inuenire difficile est , quam inuentum digtje profari .
Scholasrici hominis liber esse creditur .

Coiex Pisonus. 43. Spem alterius Sententiarum codicis conferendi fecerat
D. Carolus Maria Orsinius , qui literis ad V. C. Trombellium ,

22. Se-

CAPVT XLIIL s'oi

t2. Septembris 1752. Pisis e Carthusiensi coenoblo scriptis , affir-
mat, extare in eo coenobio , vt puto , codicem inscriptura Senten^
tiae S. Isidori , ctDiadem^ monachorum , et alium , Symnymet S. Isr-
dori y c[UOs ad eum legitima cautione adhibita perferri curabat :
Trombelhus Zaccariam de his codicibus certiorem fecit : sed nihil
aliud praeterea actum reperio .

44. CONTRA IVDAEOS iibri duo ad -Florentinam sororem LWn contra ■u-
ad quinque mss. codices in conspectu editioiris Zaccarianae dicun- '^"'^oi •

tur recogniti , scilicet ad duos Malatestios , duos Florentinos ,
et vnum Lucensem . Codex membranaceus m 4. bibliothecae Ma-
latestiae Caesenatis plat. i. ex sinistra ingredientium exhibet Euan- " "^' ''^*"

i O nates •

gelimn S. loannis cum glossulis scriptum seculo xn. , glossulae au-
tem seculi sunt sequioris . Item Isidortts Florentinae sorori suae .
hicipit liber co?Ura ludaeos de Christo . Pauculas varias lectiones
Zaccaria ascripsit j ceteras , n-ec mtiltas -illas quidem , alius vsque
ad cap. 9. lib. i., vbi obseruat ; ^t vides , codex iste epitome quae-
dam est potius librorum , quam iib-,'i ipsi . In fine porro libri 2-.
pro capite 28. est praefatio , quae habetur pag. 256. editionis Mct^
tritensis . Hinc selegi has 'variantes . Codex alter Malatestius est
ille ipse , in quo Prooemia , vt dixi , et plura alia Isidori opera
continentur . Post sermonem contra Arianos , Dominae Sanctae
sorori Florentiae 'Toletanus Tsidorus episcopus . In fine : Explicit
liber Tsidori Tuletani episcopi contra ludaeos : amen . De hoc er-
rorc , quo Isidorus Toletanus cpiscopus ineptc nuncupatur , mox re-
curret sermo .

45. E duobus mss. codicibns Elorentinis alter est Laurentia- Fior/ntini
nus , alter S. Marci . Lauren-tianum , in schedis Zaccsrianis breuiter
descriptum , vberius , et distinctius recensebimus ex catalogo Ban-

dinii tom. i. cod. lat. plut. 23. cod. 14. Membranaceus est in foL
min. seculi xv. , nitidissimus cum litcris initialibns librorum aureis.
In ipsa codicis fronte descripti apparent in quatuor aureis circulis
variis ornamentis , et emblemmatibus distinctis operum tituli : in ai-
tcra pagina Mediceum stemma . Sunt auteiTi haec opera . i.Beati
Prosperi De vita contemplatiua cum ej)istoIa lacobi Becchetti ,
qualem habet codex bibliothecae S. Marci . Haec edita fuit a Z-c-
caria in Itin. liter. per Italiani pag. 54. 2. Isidori liber Primorum
(corrige Prooemiorum ) De librerum etc. 5. Sine inscriptione Alle-
Tom.I. Zz

362 I S 1 D O R I A N A

goriae : Domim sancto , ac reuere^jdissimo fratri Orosio Isidorus etc,
In fine hoc opus inscribitur Liber Vrimorum , vel Prooemiorum ,
sed male . 4. Liber Differentiarum capitibus constans 42. ,quorum
tabula librum praecedit . Hic cst liber secundus Differentiarum
Grialii , Inter deum , et hominem etc. 5. S. Augustini episcopi liber
de quatuor virtutibus , seu proprietatibus charitatis ; Desiderium
charitatis vestrae a nobis exigit etc. ; finit non folia laudis . Inter
opera S. Augustini non extat . 6. Isidori Sententiarum libri tres,
praeuia singulis capitum tabula . In fine : Explicit liber Sententia^
rum , siue de sur/tmo bono S. Isidori Hispalensis episcopi . Floruit
Isidorus tempore Heraclii Imperatoris , cjui coepit atino Domini dcxiv. ,
et regnauit a-nnis xxx. , sicut ait Vincentius in Speculo part. 3. cap. 5 i.
Succedunt Isidori contra ludaeos libri duo , indice capitum sin-
gulis praemisso .

iescripri . ^g, TituUis opcris est ^ Incipit praefatio ^ 'vel recapitulatio Jidei

catkolicae , siue superdictio operis Isidori Hispalensis episcopi ad Flo-
rentinam sororem suam . Sanctae Florentinae Isidorus Toletanus
episcopus . ^Juaedam etc. Quum Isidorus primum dicatur episcopus
Hispalensis , ac ^osteaToletanus episcopus , fortasse interpoJator co-
dicis intellexit , patria fuisse Toletanum , vt clarius cernitur in co-
dicc 10. plut. 21. a Bandinio sic descripto . Ccdex membranaceus
seculi XIII. ineuntis cum titulis rubricatis , et initialibus coloratis .
S. Isidori Toletani , Hispalensis episcopi , libri duo contra ludaeos :
et in Malatestio etiam contra ludaeos, quem nuper recensui : vt fa-
cile inteUigas, tres hos codices ex vno , eodemque fonte infecto
originem trahere . Illud pro certo habendum , errorem hunc esse
ab aliquo Hbrario interpolatore , vel per oscitationem immissum .
Notat Bandinius ad codicem 14. plut. 23., multas se variantes
lectiones ms. exemplaris ab editis Isidori operibus animaduertisse :
sed non nieiriinit variantium lectionum , quas ex duobus contra lu-
daeos libris Zaccaria nescio cuius ope,et manu sibi comparauerat .
s.Augusuni 47, Alter riorcntinus codex est S. Marci, membranaceus in 4.

quaedam. minori , scculi XV. , iu quo scripta S. Isidori episcopi Ispalensis ad
Florentiam sororem suam de Passi^ne Dominica , collecta de pluri-
bus^^et ex testimcniis prophetarum . Praeterea Augustinus ad Ere-
mitas simplices, et indoctos de regimine eorum , ne in simplicitate
eorum cadant in laqueos erroris . Excerpta alia ex Augustino .

C A P V T XLIII. 353

Liber beatl Augustini de vera , et falsa poenitentia dlstinctus per
plura capitula . Liber Augustini de igne purgatorio : Audiuimus ,
fratres charissimi , Apostolum dicentem , quia fundamentum aliud etc.
Item de laude dei , et poenis purgatorii : Resurrectio , et clarificatio
D. N. I. C. Eiusdem de gratia noui testamenti , et de quinque
quaestionibus . Liber beati Augustini de fide rerum inuisibilium .
In fine : Explicit opusculum Isidori Ispalensis ad Tlorentiam soro-
rem suam de Passione Dominica . Hic codex ab eodem coUatus
est,a quo superior codex Laurentianus , vt ex charactere apparet .

48. Eiusdem quoque manus sunt variae lectiones codicis Lu- *"'''^''' ^•'"''■""''"'
censis . Inscriptio est : In nomine domini nostri lesu Christi inci-

pit epistola Sancti Isidori lunioris episcopi ad sororem suam Tlo'
rentinam in libro testimoniorum prophetarum de Christo . Proloso
succedit capitum Index . In fine haec adduntur : His xii. vitiis
offuscatur iustitia in terra . Adolescens absque obedientia . Femina
absque pudicitia . Sapiens absque operibus . Populus absque lege .
Senes absque religione . Dominus absque virtute . Diues mendax .
Pauper superbus . Christianus contentiosus . Rex iniquus . Episcopus
negligens . Haec eadem in alio Pistoriensi codice reperiuntur . Con-
fer librum De duodecim abusicnibus seculi inter opera suppositi-
tia S. Cypriani, et infra cap. 85. num. 4.

49. In programmate Zaccariae mentio non fit codicis Barbe- BarOenniui
riniae Bibliothecae, cuius tamen varias lectiones in eius Aduersa-

riis inuenio . Codex est membranaceus in 4. seculi fortasse octa-
ui : eodem enim charactere scriptus est , quo Orosius Laurentianae
bibliothecae praenotatus num. 2 3o.,qui olim fuit Fratrum S. Sal-
uatoris de Septimo Cisterciensis Ordinis , ac deinde Caroli Stroz-
zae , Thomae fihi . Titulus . In nomine D. N. I. C. , et B. Alariae
semper virginis incipit praefatio , siue superdictio operis ad Floren-
tinam sorore-m suam . In codice Laurentiano nuper recensito simili
modo haec praefatio dicitur superdictio operis . Quaedam de hoc
codice cap. 66. animaduertam . .

50. Sequuntur homiliae aliquot S. h\i^\\sx.'\.m--,homiHa S. Tau- '^'^'^^''''•''"' ^
stini de Theophania: Proxime est\ iterum homiliae Augustini jitem

dc transitu S. Martini ex epistola, quam Sulpicius Seuerus scripsit
ad Bassulam socrum suani j homiliae aliquot S. Gregorii \ Admoni-
tio S.Basilii episcopi ad monachos; libri S. Ephrom diaconi de die

Z z 2

364 I S I D 0 R I A N A

iudicii ; eiusdem de compunctione cordis •, S. Augustini liber Dog-
matum ecclesiasticorum : subiungitur explanatio symboli , Dum d&
symbolo cajiferre 'volumus . Deest autcm in hac explanatione arti-
cijlus , VLtam aeternam .
vBTiaopern, 5 1- Sequitur libellus inscriptus , Qaae sunt instriimenta hono-

riim . In primis Dominum Deum diligere etc. Dicta S. Ephrem
de fine mundij£f consummatio seculi ,et conturbatio gentium . Di-
cta S. Methodii episcopi . Mutilus est in fine codex . Liber dog-
matum ecclesiasticorum Augustino affictiis , Isidoro etiam tribuitur,,
vt cap. 85. exponam . Eruditus ahquis in vsum , vt opinor , Zac-
cariae qunsdam variaslectiones ex Barberinio hoccodiceannotauit, ita
praetatus : Aliqua hinc excerpsimus , conferendo libros ad Florenti-
nam sororem editionis Parisiensis 1601.
liherVe ordine <^ 2 . Dc ordinc creaturarum librum dubium vocat Zaccaria ,
creatararum . Yie(\ue a sc , vel ab aliis in suae editionis vsum collatum indicat .

In schedis eius nihil de hoc libro rcperio .
Syr.oKyma . ^,, SYNONYMA : pro coUatione huius operis duos mss.Lau-

rentianos Zaccaria in programmate indicauerat : sed m Aduersariis
trcs Laurentianos coHatos manu eiusdem, qui alios codices Floren-
tinos contulit , inuenio . Primus codex membranaceus in 8. pkit.20.
num. 46. secuU XIII. , aut xiv. Bandinius refert ad seculum xv.,et
Mediceo stemmate iusignitum animaduertit : deesse etiam prologum
primum , et ahquid aliud in corpore : ac librum 2. desinere , /jfr
futuram age mercedem:, vt in editione Matritensl pag. 390. col.2^
vers. 31. Est enim mutilus in fine . Inscriptio : Incipit liber Syno-^
tjymarum Domini Isiduri SpalensJs episcopi . Venit nuper ad manus
meas quaedam caedula ( schedula ) Ciceronis efc.
Fibrtatiar codi. 54. Laurentianus alter codex est membranaceus i'n 4. seculi xin..
pkit.2o. n.49. Bandinius ait , codicem esse partim sec.xii., partim xm.
Duo sunt prologi,vt in editione Matritensi . Titukis videtur esse :
Isidori Ispalensis Synony.morum . S.equuni.ur quaedani miseellanea ,
ac praesertim liber Ecclesiastis , et epistolae septem canonicae , li-
ber lob cum glossis . Sequitur annotatio : Ab incarnatione Domi-
ni I 2 I 5 . celebrata est san-cta •vniuersaiis synodus Romae in ecclesia
S. Saluatoris , quae Constantina ( forte Constantiniana ) 'uocatur ,
mense no.uembri ^praesidente domino Innocentio III. Papa pontificatus
eius 18. anno , in qna Juerunt episcopi 412.. etc. Sequitur iibeUus
de officio ludicis..

f«.

C A P V T X-LIII. 3^5.

55, Terdus codex Laurentianus membranaceus In fol. Tphit. 2 ^ , descrmntar ..
nura. 23. in fol. min., seculi , vt putat Bandinius, vndecimi , opti-

me seruatus . Continentur in eo sententiae SS. Patrum , Liber Mar-
tini Dumiensis de quatuor virtutibus , Sermo S. loannis Chryso-
stomi de patientia . Sequitur, hi fiomine dei summi incipit liber
Sancti Hysidori Hispaniensis ( sic ) episcopi , id est , Syno^iyma . In
fine : Explicit Syno7iymae Domni Isidori liber secundus <► Post alia
sunt libri tres Prognosticwn S. luliani Toletani .

56. Nihii habeat Zaecarianae schedae de Contemptu mundiyde pti^ra isU^ri
Exhortatiofte poenitendi ■, de Lamento poenitentiae .^ de Oratiotie pro
correptio7ie 'vitae , et contra insidias diaboli , de Cojifessione , de Re-

gula monachoru?n , de Fragmentis in regulam S. Benedicti , de Con~
fli<:tu "vitiorum . Spuriis pariter recensetur liber De institutione bo^
nae vitae ^ c[\.\om ex codice Veronensidescriptum reperio . De ope-
re seorsum agam : codex describitur in praefatione Zaccariae ad
librum Prooem.iorum suo loco referenda ►

C A P V T XLIV.

Apparatus Zaccariae ad secundum 'uolumen siiae editionis

S^Isidari ..

1. An secund"o vokimine primum locum Zaccaria epistolis destir ^-Ts^Joriep:'
nancv^it: sermonibus item , Isidoro in mss. tributis . Epistola ad Mas-
sonam in programmate collata dicitur cum mss. PistorieiTsi , et Vin-
dobonensi. Ex codice quidem bibliothecae Vindobonensis inte-
^ram epistolam descriptam inuenio : ex codice vero Pistoriejisi va-
rias lectiones ad marginem exemplaris Matritensis . Neque vero., qua-
Hs sit Vindobonensis codcx , exprimitur . Ceteras epistolas ex
editionibus Zaccaria recudere coi^itauerat .

2. Praeter sermonem De corpore ^et safjgui^ie Dotnini suhEmis-^^^onfS'
seni nomine vulgatum , et apud Martenium Isidoro a duobus per-
uetustis codicibus tributum , tres spurios nondum editos Zaccaritx
promiserat, primum contra Arianos e Malatestio codice, alcerum de
S. Aemiliano e Vercellensi , tertium e Florentino S. Marci sine ti-
ttilo . Sermo contra Arianos extat in codice Malatestio , in quo.
sunt etiaui Prooemia veterisjet noui testanienti, vt exposi tum fuit

366 I S I D O R I A N A

capite praecedenti . In Catalogo monasterii Pomposne seciili xi. hic
sermo iam Isidoro ascribebatiir, vt infra cap. 46. dicam . Vtrobi-
qiie incipit : l'e»i , Domine lesu Christe Redemptor . De hoc , ac
sequentibiis duobus sermonibus quid ego sentiam , cap. 72. aperiam.
Scrmo \n inu- 3. Sermo in laudem S. Aemihani transcriptus est ex antiquis-
dirm^ ■^•^""'-simo ms. codice archiuii S. Euscbii Vercellensis hoc titulo : Ifi fui-
tali S. Aemiliaru episcopi ycrcellensis sermo B. Isidon . Vir eclesia.'
sticus etc. Tertius sermo cst contra guLam , cupiditatem , et super-
biam , inscriptus , //tfw///^ S.Isidori episcopi . Fratres , oportet nos sa-
tis timere etc. Huius Florentini S. Marci codicis vberior descri-
ptio ita refertur .
Tiorentinus co- ^. Codcx mcmbranaceus in 8. seculi xiii.,in quo aliquot ho-
mihae : sequitur : /;; nomine Patris incipit epistola de die dominico ,
a Deo missa : Diem sanctutn dominicum etc. De septimo throno ve-
nit epistola in ciuitatem Gazam a DomifK? transmissa , "jbi S. Petrus
episcopatum accepit . Contra hanc , aut similem aham epistolam ex-
tat epistoha Liciniani episcopi Carthaginiensis in Hispania seculo vi.
exeunte ad Vincentium Episc. Ebositanae insuLie : Inter varias etc.
In principio ipsius epistolae legimus , vt dies dominicus celatur etc.
Edita Gst tom. 5. Hisp. sacr. append. 4. Exphcatio breuis oratio-
nis Dominicae . Ahae homihae . Tractatus quidam de bestiis, qua-
rum in Scriptura mentio . Expositio missae quibusdam versicuhs
in hanc sententiam :

Est ratio , quod pars altaris dextera missac
Prnicipiion .^fnemque tenet ^mediumque sinistras
Dextera ludaeos , Qentiles laeua Jigurat .
Coepit ab his ■, transfertur ad hos , refertur ad illos
Nostra fides , et erunt sub tfiundi ftne fideles .
Hoc animus recolat ^hoc tua lingua sonat ,
Videtur legendum referatur ^qx. sotiet ^xo refertur ^ et sonat .
describitur . 5 • Scquitur Introitus missae : Introitus autem missae nuncu-

patur etc. Tractatus de vestibus,de Liudibus missae , iterum desa-
cris vestibus , de missa : Celebratio missae in cvtnmemoratione pas-
sionis Christi peragitur . In hoc capite citatur Isidorus : item fit
mentio diaconi,qui post Euangehum dicere debet : Siquis est Ca-
- techutnenus , procedat furas . Sequuntur aha de missa , et de exposi-
tione symboh , ac passio S. Margaritae . Expositio simihs missae ex-
tat in codice vat. Pahitino ij/S.^vt cap. 84. dicam .

codex Bono—

C A P V T XLIV. 367

6. Haec de sermonibus spuriis Isidori , quorum Zaccaria me- "" ^i"^'"'" ^'"*

. . * , . . Sermones ?

mmit. An autem pro certo ponendum sit , eos esse spurios , suo
loco 5 vt monui, distinctius inuestigabitur .

7. DE OFFICIIS libri duo ad quatuor mss. codices recogni- ?i'i"V*q^ci7«.
ti , nimirum Bononiensem , Pistoriensem , duosque Lucenscs . Bono-

niensis estcodex Albornozianae bibliothecae Collegii Maioris S. Cle-
mentis Hispanorum , membranaceus in foL num. 10. saltem secu-
li XI. In 60 est liber beati Hieronymi presbyteri contra louinia-
num haereticum . Liber S. Isidori Ispallefisis ecclesiae episcopi de
origine officiorum . Liber S. Augustini episcopi de disciphna chri-
stiana. Altercatio Lanfranci , et Berengarii decorpore, et sanguine
Christi : Lanfrancus misericordia dei catholicus Berengario catholicae
ecclesiae aduersario . S/ diuina pietas cordi tuo inspirare dignare-
tur . Dialogus est Lanfranci cum Berengario . In fine : Explicit
conjiictus Lanfranci-^et Berengarii de corpore ■, et sanguine Christi .

8. Libri duo de ori"ine officiorum inte^ri sunt , cum praefatio-
ne,et mdice capitum . Huius codicis memimt Bayerius in not. ad
lib. 5. bibl. vet. Hisp. num. 147. Memini^ me olim vidisse Bono-
niae in cel. S. Clementis Hispanorum collegio insignem Ojficiorum
ecclesiasticorum codicem , qui vulgatis aliquanto auctior videhatur .
At variae lectiones Zaccariae manu ex hoc codice cum editione
regia Matritensi comparato collectae minime indicant , eum vulga-
tis auciiorem esse . Hunc autem codicem , vti alios omnes Isido-
rianos Collegii Hispanorum Bononiensis anno 1748, a Mingarel-
lio, et Ponsio collatos fuisse , ex notis ascriptis , aliorumque rela-
tione perspcctum habeo .

9. Pistoriensis codex est ille ipse , in quo sunt hbri sententia- Pisfonensis^.
rum , de quo supra . Inscriptio : Incipit prologus in lihro Officio-

rum edito a beato Isidoro episcopo . Est etiam Index capitum .
Manu partim Zaccariae , partim alterius primus libcr coUatus ap-
paret : in cuiusfineZaccariaascripsit : Hucusque contuli anno 17^^.
Cetera cursim annotaui . SciHcet pauca quaedam ex lib. 2.,incuius
fine : Expliciunt libri Officiorum duo . Incipiunt capitula libri Dif-
ferentiarum .

10. Duo Lucenses codices accurate, nescio a quibus , collati ^«<^"'«"
sunt: manus cnim duorum apparet . NuUa nota codices inter se
distincti sunt . Pro eorum altero haec est epigraphe : Collatio S.Isi-

3C3 I S I D O R I A N A

(iori Hlspalensis de diuijiis officiis cum ms. membrartaceu codiceCa-'
nonicoriim maioris ecclesiae Lucanae . Tituliis ms. codicis est . /;;-
cipit prologus in libro officiorum edito a beato Isidoro episcopo : qui
omnino consentit cum prologo codicis Pistoriensis modo recensiti^
Post prologum est index capitum .
■de^cripti . II. Pro altero Lucensi codice sic titulum Zaccariapraescripsit:

Libri de officiis ecdesiasticis editionis Parisiensis 15S0. collati cum
codice Lucensis Capituli ^de quo Alansius totn.^'). Caloger. Sequun-
tur variae lectiones chai-actere alterius , quo in istiusmodi collatio-
nibtis saepissime vsus est Zaccaria. Tom. cit. 45. Caloger. coUect.
P^g-73' cominentarius lo. Dominici Mansii extat De insigni codi-
ce Caroli Alagni aetate scripto , et in bibliotheca Canonicorum ma^
ioris ecclesiae Lucensis seruato . Codex est membranaceus in 4.
charactere inodo italico minutissimo, modo italico grandiori, modo
quadrato : siue ab vno , siue a pluribus mendosedescriptus . Scioli
cuiusdam medicam manum expertus , saepe grauius viilnus accepit .
Quaedam praeterea a codicis scriptor<; confuse exarata sunt,etin-
■tcr se commixta . Aetas codicis hac notatione veced designatur :
A resurrectione Domini nostri lesu Christi 'usque ad praesens ( sic )
annum Carali regis in Langobardia , in mense septembrio , quando
sol eglypsin patuit , Ind. x. anni sunt dcclxii. m. v. Indicatur annus
Christi 787. CoIIigit Mansius , in scribendo codice isto aliquot
annos fuisse impensos : nam inter alia est excerptu-m Epistolae
Leonis III., qui anno 795. Pontitex esse coepir ,
stchstriptio co- 12. Dubitare tamen aliquis possit, num notatio de anno 787^
Aictim^ ab excriptore ex alio codicc, vt fieri soiet, descripta tuerit . Aeta-

tem quidem Caroli Magni codicem refcrre Mabillonius , qui codi-
cem inspexit, indica-uit, vt Mansius refert . Continentur hoc co-
dice i.Chronicon Eusebii, latine a S. Hieronvmo redditum , et con-
tinuatum. 2. Antiphonae nonnnllae per anni circulum . ^.Isidori
Chronicon . 4. Libri duo Isidori de officiis , a Mansio collaticuni
editione Cochlei . Desunt in codicc dao postrema capita De suf-
fragiis etc. , vt etiam in editione Cochlei^et in collectione de ca-
thol. eccles. offic. Coloniae 1568., et \\\ aliis. ^.Historia ecclesia-
stica Eusebii ex Rufini interpretatione . 6. Epistola S. Gregorii Ma-
gni ad quaestiones Augustini anglorum apostoli , editis exemphui"
bus auctior . 7. Libri Hieronymi , et Gennadii de vir. ilKistr.

3. Ro-

C A.P V T XLIV. 569

8. Romanorum Pontificum vitae sine auctoris noraine , quae Aiia-
stasio bibliothecario alibi tribuuntur . 9. Fragmentum Isidori de
Haeresi , et schismate ex lib. 8. cap. 3. Etymol., quod Isidori no-
inen non praefert , et olim fragmentum operis alicuius Hieronymi
credebatur . 10. Regulae ecclesiasticae Apostolorum, siue noti^o.
canones . 11. De Musiuis opus iam ex hoc codice a Muratorio
editum tom.2. dissert. med. aeui pag. 668., quem tamen duo alia
eiusdem codicis in vacua pagella fns,erunt ^ De fahrica ifi aqua.Qi
De Multa . 12. Versiculi Gregorius praesid meritis ^ et nomine di'
g7j«j , plures, et correctiores, quam apud Vezzosium in not. ad^.
volumen oper. Ven. Thomasii . i^.Incipit de dogmatibus ecclesia'
sticis sedis Ge?j?7adii episcopi Maxiliertsis ( sic ) . 14. Nugae quaedam
superstitiosae de numeris . 15. CoUectio quaedam Cauonum ,
16. Liber B. Augustini de quinque haeresibus, falso ipsi ascriptus.
Praeter plura alia sequuntur Excerpta Canonum ex quihusdam ec-
clesiarum Hispaniae codicibus , et tragmenta lib. 7. , et 8. Etymo-
logiarum Isidori .

13. Pro secundo volumine promiserat Zaccaria libellum o)::\.~ Orar.onaie s"-
tionum Isidoriani ritus a Blanchino editum , praemissa dissertatione ''"^'""' ^'"'^'
de Isidoriana liturgia : Isidorianam Canonum collectionem Aguir-

rii , et Cennii cum suo de vtraque iudicio : et Concilia duo , qui-
bus S. Doctor praefuit , cum variis lectionibus . De his omnibus
nihil ab eo inchoatum , ncdum perfectum inuenio: ac solum mihi
in eius schedis occurrit Scipionis Maifei iudicium de codice Ve-
ronensi sexti, aut septimi seculi , quo breuiarium gothicum conti-
netur:de quo ego infra plura disseram .

14. CHRONICON pertinebat quoque ad secundum tomum, c/trcr;co,i.
ad quinque mss. codices recognitum , videlicet Vaticanum , Lucen-

sem , Pistoriensem, Florentinum S, Marci , Caesenatem Malatcstium
cum auctario e>c tribus codicibus ad seculum x. Desiderantur col*
lationes codicis Vaticani . Adsunt variae lectiones Chronici Isido-
riani editionis Breulianae collati cum ms. codice Lucensis Capitu-
ii,de quo agitur in collectione Calogeriana opusculorum cit. t.45.
Inscriptio est a manu Zaccariae : reliqua ab alia . Mansius loc. cit.
titulum refert: ChronicaEsidori episcopi . Addir, sehoc chronicon cum
editione Loaisae contulisse , ex quo vberem vari;intium lectionum
messem collegit : et inter alia notat, Heraclium in editis an. 5814.
Tom.l, Aaa

370 I S I D O R I A N A

assignaii , in ms. cum anno 5813. componi . Existimo tamen ,
Zaccaiianam lectionis varietatem non Mansii , sed alterius esse .
Cnmpendium 15. E codice Capituli Pistoricnsis descnbitur compendium quod-

CAronw, . dam Chronici Isidoriani 5 quod incipit: D^k;V/ rf^«<?«/V ann.w.. Sa-
lomon etc. Finit : Heraclius dehi?ic quintum annum agit imperii .
Tiunt igitur ab exordio mundi 'usque ad praesentem eram ^hoc est ^
in anno quinto imperatoris Heraclii , et quarto priticipis Sisebuti
anni quinque millia octingenti xni, Post, interposita vacua pagina,
sequitur auctarium : Adoloaldus etc. vsque ad annum mxxvii. 1

Fiorcnnnus cct- i6. Codcx Floreutinus S. Marci est membranaceus in 4. sec.xi.

^'^ ' de hered i tate jVt imtio not^tav ■, Nicolai Niccoli Florentini . Titulus :

Incipit liber Chranicorum S. Hisidori Hispalensis episcopi ab exor-
dio mundi -vsque ad Heraclii imperium , et Sisebuti regis gothorum
principatum , qui regnauerunt circa annum Domini seimila secento :
quae duo italica verba is,qui codicem contulit, pro numeris ro-
manis , vt puto , ascripsit : ac fortasse eos non intellexit . Nam Isi-
dori Chronicum ad annum mundi 6000. non pertingit . Multum
discrepat codex ms. a Chronico edito . Finit : Explicit liher Chro-
nicorum , siue de temporibus Sancti Hisidori archiepiscopi Hispalensis .
Cor.r,namio ij. Prosequitut alius Chronicon vsque ad Leonis imperatoris ,

Chronic, . ^j^jj Michacli successit, imperium : ac notandum , auctorem huius
supplementi , vbi de Nicephoro imperatore , Leonis antecessore, lo-
. quitur , ita habere : Sic redargutus Nicephorus ab auaritia sua ces-
sauit , . . . et octo annorum praeteritorum redhibitiones a princi-
pii ( sic ) dvmibus exigere ; et erat lamentum magnum . Haec Do-
minus tiouit . Ipse ego conscriptor horum njiua 'uoce audiui a Theo-
dosio . Sequitur auctarium , Alhuinus decimus rex Longobardorum etc,
vsque ad annum mu.

mointcstiuico- 18. Malatestius codex post Prooemia , et alia Isidori opera
Chronicon hoc titulo refeit : Incipit Chrvnica S. Tsidori episcopi
Spalensis , describens historiarum breuiaturas ab exordio mundi .

Aihanius. 19. In programmate Zaccariae mentio non fit codicis Alba-

nii,et Mutinensis •, e quibus tamen varias lectiones , aliena manu
exaratas , in eius schedis inuenio . Albanius est codex chartaceus
num. 4.,cuius initio haec legas : Isidori Hispalensis de ijiris illustri-
hus . Ildephonsus archiepiscopus Toletanus de 'uiris iliustribus post
Isidorum . De ortu , et obitu Sanctorum Patrum , sed nullo auctoris

C A P V T XLIV. J7I

3 /

t

-fwrnine designato : opusculo tamen altera manu praemlssum extat •■
Isidori Hispalensis Junioris . Isidori Hispalensis chronica breuis ab
initio mundi vsque ad HeracUum imperatorem . Librum hunc sic
transcriptum dono mihi dedit Illustriss. et Reuerendiss. Domiius
meus D. Cardinalis Sirletus , cui plurimum me debere fateor . Rc-
mae xxii. iunii m.d.lxxvi. B. Cardinalis Lomellinus . Inscriptio in
codice est : Incipit liber Chronicorum Isidori Hispalensis episccpi
ab exordio mundi vsque ad Eraclii Augusti imperium , et Sisehuti
regis principatum . Praefatio . Chronicon , multis in locis interpo-
latum ab aliquo scriprore Gallo , apparet descriptum ex exemplari
anno xl. Lotharii Francorum regis , et xiv. Heraclii imperatoris
exarato , vt ex postremis verbis colligitur .

20. Mutinensis codex quibusdam in locis €st mutilus . Titu- ■"^"""«'s'* •
lus est : Incipit liber Chronicorum S. Isydori episcopi . In fine com-
putantur anni vsque ad xxvii. Caroli Magni, qno tempore descri-

prus codex videtur . Atque hanc aetatem arguit specimen chara-
cterum , quod apud me habeo . Orthographia codicis est , Euseuius^
condedit , adque , reperit , morui ^ inlustris , Spanias , nomi pro numi .
Verba extrema operis sunt : A quinto 'vero anno Heraciii impera-
toris vsque ad 'uigesimum octauum Luiprandi Regis Langobardo-

rum , et meam infelicis lohannis aetatem subputantur an~

ni cxMv. Dehinc vsque ad xwu. Christianissimi , et piissimi Domni
Caroli Alagni regis Erancorum , et Longobardorum in Ita.Ha . . . ,
inueniuntur anni lxii. CoUiguntur ergo omnes anni ah Adam vsquc
ad praesentem viii. indictioncm -^quo ( sic ) pascha hebraeorum idus
aprilis , pascba 'vero nostra tertio decimo KaJendas Aladias , ( sic )
principium mundi quarto idus aprilis , luna condita idus aprilis ,
homo ad imaginem dei factus septimo Kalendas Madias , complen-
tur anni .... Residuum ergo seculi tempus humana inuestiga-
tione incertum est .

21. HISTORIA GOTHORVM : de hac nihil annotauerat Zac- uhterir. «o.
caria, nisi eam edendam cum variis lectionibusex Labbeanaeditione . '^"'"'"^ •

22. DE VITA,ET OBITV PATRVM libcr: ex mss. codici-

bus , Veronensi , ct duobus Florentinis , variae lectiones collectae,, /„/,/,„ ^„1
quae in programmate Zaccariae promissae sunt , in eius etiam sche- "■""'- •
dis apparent . Codex Veronensis plura Isidori opera continet , ac
sic describitur a Marchione Maffeio in epistola Seguierii ad Zac-

A a a z

372 I S I D O R I A N A

cariam , cuius antea memini . Codex Capituli Veronoisis /lum. uy.
scriptione mi/Juscula veteri , rubricatis titulis , ipsisque , et prioribus
opuscutorum versibus maiorum literarum decore effictis : quatuor ad-
ueniunt eiusdem Isidori lucubrationes . I. Orditur liber praemioruni
dialogus Sancti Hieronymi presbyteri . Nec praemia memorat ^nec
dialogus est ^ sed Hispalensis illud^de quo 5;*^«//(? , Prooemiorum
librum vnum . Editiones : In libros veteris , ac noui testamenti
Prooemia : sic Matritensis to?n. 2. /^.310. Pust illa tesfamenti ve-
teris ms. liber ^liQm praefationes librorum noui testamenti . Ad
Euangelistas non habet ms. scilicet Matthaeus , scilicet Marcus , sci-
licet Lucas, quae ex ora librorum in textum irrepsere . Penetrat ,
ms. compeaecrat. Post digessit editi x.x. versus addu?it ., quibus ms.
caret . Caret etiam periodis quibusdam i?i D. Pctri epistolis .
CoJtxVero- 25. Secundo 1 0 co ylncipk vita, vel obitus Sanctorum , qui in

nensis iiescnbi- DQy^^ly^Q praecesserant . Tertio Incipit opuscula Sancti Lsidori Do-
mino reuerendissnno Orosio Isidorus . Liber sequitur ^ quem tomus
secundus Matriti cusus hoc titulo exhibet : Allegoriae quaedam sa-
crae scripturae . lde?nest^ ac ille .^ De nominibus legis , et euange-
liorum , qui a supposititio Flauio Dextro perperam Corduhensi Isi-
doro tribuitur . Hoc titulo eum donauit Braulio , puto , quia incipit ,
Quaedam notissima nomina legis , et euangeliorum . Guilielmus Caue
inter deperditos recensuit , immo nunquam extasse suspicatur , qu.um
ambigat , a?i idem sit cum libro Prooemioru?n : sed Matriti editionem
non 'viderat . Quarto loco in ms. maxi?nis literis , Incipiunt testi-
monia diuinae scripturae , ( et Patrum etiam quorumdam . ) Isido-
riana , et i?iedita collectio est , quae non inutiliter inter anecdota , si
otium suppetet ^proferetur .

tituUs . 24. Qui codicem hunc Veronensem cum editione Matritensi

contulit,ita exhibet titulum : Isidori^ Incipit 'uita^vel ohitus San~
ctorum, qui in Dvmino praecesserunt . In fine notationem hanc
^subiecit : Quum in hoc codice primus libellus Prooemiorum Hiero-
nymo tribuatur , opusculum autem hoc nullo auctoris titulo praenotC'
tur^etsi satis antiqua manu Isidori nomen supra marginem ascri-
ptumsit,quae autem sequuntur ■, hunc titulum habeant, Incipit opu-
scula Sancti Isidori ^^/idetur primus amanuensis hoc opusculum Isi-
doro abiudicare . Sed tantum colh"gitur , amanuensem primum for-
te ignorasse , cuius auctoris sit liber De ortu , et obitu Patrum . Quod

C A P V T XLIV. 575

parum obest > praesertim quum idem amanuensis librum Prooemio-
rum dialogum inepte vocauerit,et S. Hieronymo afrinxerit . Opu:>
in ms. codice post elogia Patrum noui testamenti dcsinit : Expli-
cii vita , 'uel obitus Sanctorum , qui i^i Domino praecesserunt .

25. Primus codex Florentinus est Laurentianus plut.67. n. r z. , viarentini codi-
membranaceus in fol. , seculi xv. , in quo est Eusebii , et Rufini "^
historia ecclesiastica , Chronicon Bedae , Gennadius , Lsidorus ,
et Ildefonsus de viris iikistribus : quos tres hbros de viris illustri-
bus a se collatos testatur , qui varias lectiones collegit ex libro
Isidori De ortu , et obitu Patrum , qui libro Gennadii succeciit .
Inscriptio est : Liber beati Isidori Hisualoisis episcapi de ortu ,
•uita , et obitu sa^ictorum Patrum . Incipit prologus . In flne : Liber
Isidori de ortu , et vita , et obitu Patrum explicit .

2 6. Ex Bandinio tom.2. Catalogi cod. latinor. biblioth. Laurent. descrifti,
discimus , hoc vohimen nitidissimum , et ornatissim.um esse cum
stemmate Mediceo . Liber Isidori , vt idem refert , constat ^S. ca-
pitibus , quorum primum est de Xysto , vltimum de Seuero : phira
occurrunt menda . Sequitur additio BrauUi , siue Praenotatio ope-
rum Isidori . Ildefonsi Hber de vir. illustr. diuersum capitum ordi-
nem seruat , ac hber editus a Fabricio . Primum caput in ms. est
de Asterio , siue Astirio , vt in ms. scribitur . Opus desinit : S. Leo-
cadiae tenet habitationis sepulcrmn . Sequitur Anonymi additio
de S. Ildefonso : Ildefonsus memoria etc. Haec est luhani Toleta-
ni, c]uae tamen in nonnuUis mss. Fehci ascribitur .

27. Alter ras. Florentinus codex Qst bibhothecae S. Marci char- ^- '^""<irdi

, .quaedam ,

taceus secuh xv. Initio iegitur : Hic uber est conuentus S. Marci
de Florentia Ordinis Fratrum Praedicatorum :, quem scripsit frater Leo^
nardus Ser Vberti de Florentia eiusdem conuentus filius , qui ubiit
Romae die xxv. maii 1481. In hoc sequentia sunt . Tractatus beati
Bernardi de spirituah exercitio , scihcet lectione, meditatione, ora-
tione, et contemplatione . Verba S. Bernardi de passione Domini :
Ab initio conuersationis meae fasciculum . Epistola beati Bernardi
ad quemdam suum deuotum de honestate vitae , et reh'gione : Petis
a me ^ mi frater charissime , quod nunquam , et nusqu.im .

28. Epistola beatiBernardi ad quemdam de exercitio rehgiosi , ,p;jfe;ce .
et de gradibus pertectionis : Quoniam^dilecte mi frater ^ inDomino

adhuc me in praesentia tibi posito . In fine de hac epistola notatur :

Varir. apcra

374 J S I D O R I A N A

i^uae quldetrj licet hona sit , et ijtilis , miftus tamen sapit , quia
rtec scnsum , nec eloquentiam videtur redolcre Bernjirdi . Epistola
beati Bernardi ad paientes ciiiiisdam nouitii dolentes eum , quasi
perditum : S/ fiUum vestrum . Eiusdem ad eosdem in persona
dicti nouitii : Sola causa , qua non licet . Eiusdem ad quemdam ,
qui exierat, et differebat iterum ordinem ingredi : Doleo si4per te ■,
fili mi Gualfrede .

29. Epistola beati Ambrosii episcopi ad quemdam suum disci-
pulum de moribus, et honestate vitae : Dilecte fili , dilige lacrymas .
Hoc videtur esse opusculum de institutione bonae vitae , Isidoro
in quibusdam mss. libris tributum , de quo nos cap. 83. Liber
beati Augustini De spcculo animae . Expositio Hugonis S. Victoris
super regula beati Augustini episcopi . Eiusdem Hugonis opus de
claustro animae .
Pe u/r. m-jstr. 3 o. Liber S. Isidori Hispaknsis archiepiscopi de viris illustribuSj
qui post Hieronymum , et Gennadium scripsit . I.iber beati Hilde-
fonsi archiepiscopi Toletani de viris iUustribus . Liber Sancti Isidorl
Hispalensis episcopi de ortu , 'uita , et chitii Sanctorum Patrum , qui
in veteri , et nouo testamentv virtutihus claruerunt .

^ I. Libcr Chronicorum Bedae . lacobi Antonii Marcelli ad Re-
natum Regem Siciliac praehitio in quamdam historiam de sacerdo-
tio lesu Christi . Sequitur haec historia , quae dictis Sanctorum
uon congruit , de qua nos alibi . (^uaedam de Sibylla Erythraea .
Epistolae Lentuli , et Pilati de lesu Christo . Epistolae S. Anasta-
siae , et S. Chrysogoni . Legenda S. Roberti episcopi Vormacensis .
Vita S. Athanasii episcopi Alexandrini , incerto auctore . Astro-
logia nauaHs Aristotehs .

32. Tractatus loannis Gerson de celebratione missae . Tracta-
tus Bartholomaei Lapaicii Ord. Praedicatorum , episcopi Coronen-
sis , de glorificatione sensuum in paradiso : cum elogio anctoris.
Historia de excidio Constantinopoleos , scripta ex Chio die 13.
augusti 1453. Sermo in coena Domini habitus in capitulo con-
uentus S. Marci Florentiae .

33. In extrema pagina notatur , excriptorem codicis Fr. Leo-
nardum Ser Uberti peste obiisse Romae in conuentu S. Mariae
super Mineruam die xxv. maii 14S1. Chronicon Bedae in hoc co-
dice auctius est edito . Inscriptio operis Isidori est : Incipit iiber

Chronica

M isctUnnea

Tieilnc ckroni
e^in .

C A P V T XLIV. 3 75

S. Isidori Hispalensis episcopi de ortii , Hjita , et ohitu Scmctorum Pa-
triim 5 qui in njeteri , ac nouu testamento -virtutibus claruerunt .
In fine : Amen . Laus Deo . 22. nouembris i^l^. Explicit liber
S. Isidori etc.

34. In Aduersariis Zaccarianis est liber de ortu , et obitu Pa- Ccmpendhm
trum in compendium redactus , de quo in eius programmate nuUa '''■"'' ^/ '"■'" »
fit mentio . Extat in codice membranaceo Capituli Veronensis ''^^/^"

in fol. seculi x. num.58. plut. Q.^in quo libri septem forteBedae,
aut Rabani . Simillimus huic est codcK Regio-Vaticanus 309.,
quem cap.io. describam . Lib.i. num. 8. Incipit de ortu ^ et obitu
Patrufn . Est , vt dixi , compendium libri Isidoriani , quod coUa-
tum est cum alio codice eiusdem Capituli num. 6^. plut. P. , vbi
Bedae Martyrologium Blanchinianum, cuius scihcet variantes lectio-
nes Bhmchinus in suis ad Anastasii tomum 4. prolegomenis pro-
tuht . In hoc codice 63. post elogium Titi additur . Item nomina
eorum , quorum ignorantur sepulcra . Abel filius Adam etc. , vl
apud Isidorum . Lot flius Arametc. ^-vt apud Isidorum . Phinees sa-
cerdos etc. , vt apud Isidorum . Machabaei septem fratres etc. , vt
apud Isidorum . luuac credere , haec verba 'ut apud Isidorum in ipso
ms. codice legi, non ab eo esse addita , qui opuscuhim ex veteri
codice transcripsit .

35. Habeo etiam in schedis Zaccarianis variantes lectiones co- Codcx Aiba-
dicis Albanii , in quo est Chronicon Lidori , vt paulo ante ex- "'""" *
pHcui . Inscriptio est ; Isidori Hispalensis iunioris de ortu ■> vita^

et obitu SS. Patrum , qui veteri ^ et nouo testamento virtutibus cla-'
ruerunt , liber incipit . Praefatio . Quod Isidorum iuniorem audis ,
non ahum a nostro celeberrimo Etymologiarum auctore putes :
nam idem Isidorus in codicibus modo senior , modo iunior dici-
lur , iis de causis , quas cap. i 6. protuli . In eisdem quoque schedis
sunt variac lectiones ex codice Malatestio, in quo sunt Prooemia,
et aha Isidori opera : Incipiunt capitula libri Tsidori Spalefjsis
episcopi de vita , ortu , vel obitu Sanctorum Patrum . Post Indicem
capitum ex veteri, et nouo testamento : Incipit liber Tsidori de vita,
ortu , vel obitu SS. Patrum , qui in scripturarum laudibus referun-
tur : in primis de Adam .

3 6. DE VIRIS ILLVSTRIBVS liber , pro quo Zaccaria col- ubcr Dc vir.
lationem septcm codicum mss. , Barberinii , Estensis , riorentiaorum nfustr.

3 7^ I S I D O R I A N A

tiium 5 duorumquc Bononiensium promiserat . Non inuenio , nisi
varias lectiones duorum codicum Bononiensium , quas eruditissi-
mus vir loannes Chrysostomus Trombellius ad Zaccariam misit .
Eas autographas serno cuni eiusdem Trombcllii literis ad Zacca-
riam , quibus discrepantiam etiam scripturae in libris Hieronymi ,
ct Gennadii de viris illustribus poliicetur , die 3. iulii i754. datis ,
De his Bononiensibus codicibus nihil notatum est , nisi vtrumque,
vel certe eorum alterum esse bibliothecae communis monasterii
S. Saluatoris Bononiae .
CodexAtu. 37' Qiium codicem Laurentianum de ortu , et obitu Patrum

r/ui. paulo ante descripsi , obseruaui , eum , qui illud opus contulit ,

librum etiam de viris illustribus contulisse . Is autem qualiscumque
labor ad nos non peruenit . Eius loco reperio varietatem lectionis
ex codice Albanio supra descripto , quum de Oironico verba
feci . Omittit hic codex prologum Quamuis superius etc. , atque ita
incipit : Isidori Hispalejjsis de viris illustribus . De Xysto Papa :
atque ita deinceps : De Macrobio diacono etc. Seruat editionis Ma-
tritensis ordinem .

prncfatio Zac- 3 S, Rcperio ctiam paratain a Zaccaria praefationem in hunc

carme. librum , sed , vt puto , antc confectam , quam de editione omnium

Isidori operum cogitarct . Videtur enim ita esse. comparata prae-
fatio , vt ad bibliothecam ccclesiasticam Fabricii recudendam de-
seruiret . Fabriciana editio libri Isidori ad plures ah'as editiones,
non ad mss. exemplaria, recognita apparet , notis variorum , et qui-
busdam etiam Zaccariae illustrata . Pracfationem suo loco edam ,
quum scilicet de hoc libro ngam -, notasque , quum excudetur li-
ber , recensebo . Et Zaccariam quidem de noua bibliothecae eccle-
siasticae Fabricianae editione adornanda cogitasse , ex supellectile
eius literariapostipsius obitum intellexi , vt supra iam monui .

L;i>er De nntu- 39. DE NATVRA RERVM Liber, cum qnaruor mss. codi-

ra rerum . cibus collatus , videlicet vno Lucensi, duobus Florentinis S. Marci,
vno Florentino Laurentiano . Collectae extant variae lectiones
ex his quatuor exemplaribus . CodexLucensis est S. Mariae Curtis
Orlaijdingorum , sine Orlandigorum membranaceus in 4. seculi xii.,
aut xm. , Incipit liber de astris caeli S.Tsidori Ispalensis episcopi .
Incipit prohgus . Dornino fratri etc.

riorentini ctdi- 40, E duobus Fiorentinis S. Marci codicibus alter est seculi ix. .

'" in quo

G A P V T XLIV. 377 /

In quo etiam est liber S. Hieronymi de scriptoribiis ecclesiasticis .
Incipit Hisidori presbyteri sermone nitidiori ( sic ) . Omittitur pro-
lot^us . Plura etiam capita iu hoc eodem codice omittuntur . <

41. Aker codex recentior est ad seculum. xii. pertinens . Exhi- j^j.-rr^^; .
bet Etymologiarum opus in 23. libros diuisum j quorum postre-
mus est hic liber de natura rerum . Titulus ergo est , lncipiu7it
capitula libri xxiii. Post prologum est index capitum .

/J.2. Bibliothecae Laurentianae codex ^g. plut. 29. est mem- FiV« <-/:mf;<z-
branaceus in 4- seculi xm. , in quo praeter librum Isidori de na- """"'"'
tura rerum contiaetur Carptum de historiis orientalium ecclesiarum
de eo quod magna est fides christianorum , et immobiles sermones
domini nostri lesu Christi , qui dixit , Quodcunique ligaueris
super terram , erit ligatum et in caelis ; et quia non soli Petro
apostolo sit data haec potestas , et cunctis apostolis , 'ucrum etiam
et otnnibus sacerdotibus , qui recte credunt , et praedicant verhum
'ueritatis . Item Expositio orationis dominicae : Canones poeni-
tentiales : De concurrentibus epactis , et alia .

43. Isidoriani Hbri inscriptio est : Incipit liher de astris caeli wscni:th> .
S. Isidori Spalensis episcopi . Incipit prologus . Domino fratri Side-
buto Hysidorus . Desinit , quinque existimauerunt , cum circulari
tabula trium mundi partium , vt nos docet Bandinius tom, 2,
cod. latin. bibiioth. Med. Laurenc.

CAPVT XLV.

Variae lectiones ex mss. codicibus ad volumen iil. editionis
Zaccarianae paratae . Obitus , et elogium Zaccariae .

i. XZj TYMOLOGIARVM libros primUm , et praecipuum opus EtymciagUit .
voluminis tertii editionis suae Zaccaria esse voluerat, ad octo mss.
exemplaria emendatos , nimirum Vaticanum num. 624., Estense ,
Chisianum, Bononiense, Lucense , Florentinum S. Marci , et duo
Malatestia . Desunt variae lectiones Vaticani, Rononiensis,etEsten'-
sis : adest tamen codex Capituli Mutinensis, mutilus, et semiustus,
secuU IX. Incipit a praefatione libri ul. Desinit cap. 3. libri ix.
Habeo specimen characterum huius codicis .

2. Chisianum exemplar est membranaceum in fol. , sienatum C^o./^ Chhia-
tom.I. Bbb ^ ""'

3 7S I S I D O R I A N A

A. 5- 5 5- seculi xiv. Incipiuni capitula lib. Isidori iunioris Spa-
mnsis episcopi ad Braulianem Augusfinum ( sic ) -vel ad Sesibutum ,
suum scilicet dominum ^etjilimn scripta . Pluriimim diftert ab edito,
quum in ipso librorum ordine , et serie , tum in rebus ipsis, quae
aliunde ab interpolatore aliquo vidcntur insertae . Liber i. De gram-
matica . Lib. 2. De rethorica . Ibi cap. 21. ab illo verbo Anadiplo-
sis vsque ad finem capitis omittitur . Lib. 3.DC dialectica. Lib. 4.
De arithmetica . Lib. 5. De geometria . Liber 6. De musica .
Lib. 7. De astronomia . Sequitur . Incipit liber de medicina secun^
dum Isidurum . Cap. 4. post vltima verba additur : Logici ratio-
nem etc. , quod fragmentum alibi inter appendices proferemus .
Sequitur liber de legtbus, cui praemittitur epistola ad BrauHonem.
In fine libri de legibus post breue Chronicon additur : /;/ Hispa-
nia ludaei baptizantur . Explicit hic Chronica secundum S. Isido-
rum . Hoc tempore fuit S. Isidorus .

dcscriiitur.. ^- Subiicitur auctarium Chronici : Theodosius anno iv. etc.

Desinit : Otto IV. annos vii. Hic depositus fuit per Innocentium ,
€t assumptus est Fridericus II., qui nunc imperat . Seculo igitur xiii.
ineunte, interpohuum fuit exemplar Etymologiarum , ex quo Chi-
sianum descriptum videtur . Liber 14. totus plane immutatus est,
duobusque auctus capitibus , altero de terra sancta , zker o de Hie-
rusalem gloriosa metropoli . Hinc ad operis finem omnia ex arbi-
trio immutata : sequitur enim de haereticorum schismate, Indicu-
lus haereticoritm , qui Hieronymo tribuitur : Simon quidam ma-
gus etCi caput de philosophis gentium , de poetis etc. Indicukim
haereticorum ex antiquioribus ahis membranis nos exhibebimus .

Luceash codex, 4- Luccnsis codcx est plut. 2. num. 55. collatus cum editione
Bignaeana,et alia antiquiori anni 14S5. Est niembranaceus in fol.
seculi XI. , quo haec initio codicis ascripta sunt : Iste liber est
beati Martini Lucensis episcupatus : quem si quis furatus fuerit ,
aut fraudulenter retinuerit , ex auctoritate huius matricis ecclesiae ,
quae caput est omnium ecclesiarum Lucani episcopatus , et Canoni-
corum consensu anathema sit in perpetuum , nisi reddiderit . Amen ,
fiat , fiat ^fiat ., fiat , fiat , fiat . In codice nuUus est pro epistolis
tituhis . Post epistoLas Index capitum hbri primi . Tum Incipit liber
primus de grammatica , et partibus eius . In fine . Explicit liber
FJymologiarum Domni Tsidori episcopi . Deo gratias . Amen . Va-

C A P V T XLV. 379

riantes lectiones satis copiosas coilegit amanuensls aliquis , vel so-
cius Zaccariae 5 qui frequenter , vt iam obseruaui , operam suam
in huiusmodi conferendis mss. CKemplaribus contulit .

5. Aiia manu scriptae sunt variae lectiones non ita vberes co- F/orwfiVuj .
dicis Florentini bibliothecae S. Marci, qui membranaceus est in fol.

seculi fortasse vndecimi^in quo Etymologiarum opus in viginti duos
libros distributum est , et liber de natura rerum pro libro vigesi-
mo tertio subiungitur . Ihscriptio : Incipiunt textus epistolarum
Tsidori , et Braulionis ad Tsidorum de petitione libri Etymologiarum .
Multa , quae Lucensi codici peculiaria sunt, in hoc etiam S. Marci
reperiuntur .

6. Maiatestium Etymologiarum exemplar antiquissimum plut.xxi. Mainresriusnn'
num. 5. hunc praefert titulum : In nomine domi-ni nostri lesu *'i'^'°^
Christi : incipit liber Etymologiarum etc. Incipit epistola etc. , ^ci-

licet epistola Isidori , Omni desiderio etc. , et Braulionis : 0 pie Do-
mine etc. Sequitur: Incipiunt libri Hysidori lunioris Spanensis episco-
pi ad Braulionem Caesaraugustanum episcopum scripti . Incipit pro-
logus . En tibi etc. Incipiunt capitula libri primi .

7. Praestantissimum hunc codicem sic describit Mansius in addit. desrr-bitur .
ad biblioth. medii aeui Fabric. verbo Isidorus : Veniam peto ab aequis
lcctoribus ., si eorum sub oculis hic repraesentem omnium •, quotquot
'unquafn audierim , vel legerim , vetustissimum codicem FJymoloqia-'

rum S. Isidori ^ quem seruat bibliotheca Malatestarutn Caesenatensis ■)
librum quem credo scriptum seculo vii. Continet vero ille libros xxv. ,
jjempe v. vltra numerum , qjietn editi praeferunt . Id vero discri-
men non inde prouenit , quod addita sint quaedam siipra edita ,
sed ex diuersa tantummodo disponendi operis ratione . Ita ergo
distribuitur . Quatuor priores libri sunt , vt in editis , excepto quod
libri IV. caput xiii. de initio medicinae deest . hi libro v. variat
nonnihil Chronicon Isidori , quod incipit in hoc codice Ordinem tem-
porum . Reliqui dein libri vsque ad caput xxvi. ( legendum cap.xvi. )
libri xvin. pari passu cum editis procedunt , sed initium capi-
tis xxvix. ( legendum cap. xvu.) in editis est in codice initium li-
bri XIX. •, tum caput xx. libri xviii. in editis est ibi liber xx. •, liber xxi.
incipit a capite lii. libri xvin. , liber xxn. est caput l\. libri xviii. ,
liber xxiii. exorditur a capite vu. lihri xix. •, deniquc liber xxv.
libro XX. editorum cohaeret .

Bbb 2

58o I S I D O R I A N A

Var.Uetion. 8. Additametita illa,quae in editione Parisiensi 1601. pag.26g.

seorsum dantttr , hic etiam , sed non omnia comparent ad margi^
nem descripta , vt talentum etc. , mina etc. , obolus etc. , siclus etc.
Su7it vero haec addititia alterius , et paulo recentioris manus , quam
reliqua omnia . Variantes quaedam occurrunt non conte?nnendae ,
auas tamen ego maiori diligentia annotare ex tejnporis angustia
prohibitus sum . Vnum hoc tantummodo non neglexi . Quo loco
in edito lib.xix. cap.xix. legitur canteiium , gablaia , guuia, ibi cm-
teria lingulina . Denique in fine libri eadem ^ ac cetera , manu versus
isti leguntur :

Vt est labor agricolis vomere proscindere terras ,
Est mihi arundineus calamus sulcare nouales .
Ille etiam tostas congaudet cernere messes ,
Sic et ego finem lecto concludere versum .

suhscrijitie t 9. Descripsit quoque Zaccaria hos versiculos : sed in primo

melius legit : agricolis proscindere •uomere . Redundat ^/;,vtstet
versus . In secundo versu reponendum erit arundineo calamo .
In vkimo versu rectius Zaccaria letor pro laetor : nam lecto apud
Mansium nihil est . Pro versum praestiterit legere 'versu . Zaccaria
ex eodem codice hnec addidit : Rogo , honi lectores , vt rogetis
pro Petro scriptore , si deum habeatis protectorem . Explicit . Deo
gratias semper , amen . Penes me est specimen characterum huius
codicis : quem antiquissimum esse , facile credam : ad secuhmivii.,
quoscilicet Isidorus obiit , pertinere, Mansio non ita facile assentiar.

mVa dfscnptie . 1 o, loseph Maria Mucciolus edidit Caesenae anno 1780. Ca-
talogum codicum mss. Malatestianae Caesenatis bibliothecae , Fra-
trum Minorum Conuentuahum fidei , custodiaeque concreditae .
Tojn. 2. pag. 141. seqq. describit hunc ipsum codicem plut. 20.
num. 4. S. Isidori Etymologiarum lihri xxv. Adaiusculis , et quadratis
characteribus ad primam codicis paginam haec epigraphe : In no-
mi?ie Domini nostri lesu Christi incipit liber Ethimologiaru?n editus
ab Isidoro luniore Hispalensi episcope ad Braulionem Caesaraugusta-
num episcopum scriptus . Primo codicfs tegumento interius firmiter
adhaeret membranaceum folium , quod rerum in codice tractan-
darum indicem continct : Vt 'ualeas , quae requiris etc. .

Mucciou obser- 1 1. Deiudc epistolaeamoebaeae Isidori, etBraulionis . Obseruat
Mucciolus, epigrnphem codicis esse : hicipit liber Ethymologiarum ,

ualto

C A P V T XLV. 381

quia 5 inquit , Isidorus ipse in libros no7i disposuit , sed , Isidoro
defuncto , Braulio vltimam operi manum dedit , itique xx. libros
distinxit , addiditque multa 'Vtilissima ex ■variis , optimisque scripto-
ribus collecta , scitu digna , quae alibi -vix reperiri poterant .

12. Verum quidem , Isidorum opus in libros non diuisisse •.reucimr,
verum etiam , Braulionis esse distinctionem librorum . At Braulio-

nem aliquid operi addidisse , aut inseruisse , neque Braulio ipse
refert , neque aliunde constat . Diligenter idem Mucciolus singula
in codice contenta exponit , quia , vt ait , tanta est codex vene-
randa antiquitate praeditus , -vt •viri doctissimi , qui multas Europae
bibliuthecas periustrarunt , fateantur , nec audiuisse , nec legisse codi-
cem hoc 'vetustiorem . Quumque nouam operum Isidorianoriim edi-
tionem multi meditentur , ad plenarn , accuratamque lectionem plu-
rimum conducere potest . Expectant 'viri scientiarum amatores
ex animo editionem omnium operum S. Isidori vel iam paratam ,
'vel propediem parandam a cl. Abb. Erancisco Zaccaria . Vtinam fata.
eius consilium non praeuertant .

13. Iterum de antiquitate codicis haec obseruat : Codex 've- vctustascodicu.
tustissimus est omnium , quos insignis bibliotheca Malatestiana Cae-

senas seruat . De huiusmodi codicis antiquitate si ea consulamus ,
quae excusa sunt in additamentis cl. Mansii ad bibliothecam Fabri-
cianam , seculi vii. est , . . . licet in pagellis mss. huius nostrae
bibliothecae legamus ab amanuensi ( Mansii ) scriptum , codicem esse
seculi IX. Seculi pariter ix. esse codicem sentit eruditissimus Abb.
7.accaria , cuius iudicium per literas mihi ailatum est a studioso
iuuene Caietano Marinio . Addit Mucciolus Zaccariae iudicium ,
quod huiuscemodi est . In celcberrima , quae Caesenae est , biblio-
theca Malatestia duo extant Isidorianarum Etymologiarum codices
membranacei ^ alter secu/i xi. , vetustior alter num.^., et fort.isse
seculi IX. Vterque multis nomimbus cummendandus , quum 'vberri-
mam 'variarum ab editls exemplis lectionum segetem suppeditet .
In 'vtroque codice notandnm maxime est Isidori chronicon , quod
positum est pro lib.v. cap.^j. in Matritensi anni 1599. editione
inscriptum : De discretione temporum : nec parum ab impressis
eiusmodi chronici libris discrepat . In recentiore vero exemplo illud
singulare est , lib. v. capita iv. , et v. S. Isidori de haeresibus prae-
termitti , /';; eorumque locum suffici totidem capitulis Indiculum Ilie-

382 I S I D O R I A N A

ronpni He haeresibus , ex quo multa emendes in inquinatissitna Pa-
risiensi eiusdem operis editione , quam pritnus curauit Claudius
Menardus .

rorae rr.artjwn- j ^^ Hacc cx Zaccanac literls Muccioliis ^ qui praeterea not.it ,
in marginibus multa esse verba addita , a librario omissa, aut in-
dicantia , quid peculiare ibi agatur : libro 5. praemitti praetatio-
nem de quatuor sequentibus disciplinis , et aliam praefatiunculam
libro 13- ■> quae duae praetationes , quod sciamus , inquit , haud-
quaquam in editionibus occurrunt . Parum attente editiones legerat :
nam in vulgatis Etymologiarum editionibus obuiae sunt eiusmodi
praefatiunculae .

mhii iiecst . 15, Mansium deceptum Mucciolus aduertit , quod in addit.

ad Bibl. med. Fabr. scripserit , deesse lib. 4. caput i^. De initio
medicinae : siquidem titulus huius vltimi capitis extat , et per er-
rorem librarii legitur , De initium jnedicinae : immo in ipsius ca-
pitis margine dextro , et interiore visuntur annotatiunculae , qua-
rum vltima verba sunt , Camticum , Calasticum , Aiartiatu . Neque
ita facile iudicari potest , aliquid deesse .

AUa cpira. 1 6. Post Etymologias sequuutut in eodem codice Homiliae

nonnullae S. Augustini , et quaedam quaestiones de sacra Scriptura
per interrogationes , et responsiones , mutilae in fine . Initium :
Quia 'video , te de scripturis contendere %ielle ctc. Inter anecdota
a Mucciolo editae sunt pag. 249. seqq.

MnnsU iiid!- ij. Pap. 287. Mucciolus profcrt indiculum mss. codicum bi-

cium. bliothecae Malatestiae , quem olim Mansius confecerat . De hoc

codice notatum cst,esse in eo quaedam Augustini , sed apocrypha.
Addit Mansius •, Codex iste omnium , quotquot sunt , /« hac hiblio-
theca praestantissimus est, quum scripturam praeferat seculi ix. . . .
Annotationes habet nonnullas in margine additas manu paulo recen-
tiori , ac praesertim lib. 5 . , "vbi duo leguntur Imperatorum consti-
tutiones , quarum priorem desumit auctor ex lib.i, Constitutionum ,
Has leges nuspiam nactus sum . Affirmat Mucciolus pag.i^^.jAddi-
tamenta , quae in editione Parisiensi 1601. seorsum sunt excusa,
siue in marginibus , siue in textu codicis omnia conspici , vt ta-
lentum etc. , mina etc. , obolus etc.

vnr. lection. jg_ Discrcpantiam scripturac celeberrimi Malatestii codicis

ab editione. Matritensi tribus primis libris Zaccaria annotauit.

C A P V T XLV. 3S3

alium codicem Malatestium recentiorem simul conferens. Hucusque ^ praecSpueGuni-
inquit in fine j.libri , contuli Ma.tritensem editionem cum 'vtroque
codice Caesenatensi . Porro quurn Caesena discedendum mihi esset ,
ceteros libros conferendos reliqui cum editione Veneta anni 1483.
Francisco Gualterio presbytero .

19. Contulit reipsa Gualterius vtrumque codicem Caesenatemj Codex recenthr

. . ,. , , . c- TT -1 Melatestius ,

et ex recention indiculum haereticorum b. Hieronymo tributum
excripsit , in cuius fiine sic notatum inuenio : Franciscus Gualterius
sacerdos Caesenas excripsit idibus Septe?nbris an7io reparationis hu-
manae 1755. lam codex hic recentior Malatestius phit. xxi. n. i.
seculi XI. hanc praekrt inscriptionem : In nomine domini nostri
lesu Christi incipit Etymologiarum Isidori Spaliensis episcopi liber
primus . Sequitur , praetenr.issis epistolis vulg.o editis j index ca-
pitum libri primi .

20. GLOSSARIVM : praeter plurium iam editas in Glossa- '^'''"'"■'"'"*
rium , quod Isidori nomine circumfertur , obseruationes, Zaccaria
poUicitus fuerat vberrimas loannis Salomonis Semleri notas , quas

ab auctore ad se missas anno 1752. testatur. Inuenio in schedis
Zaccarianis autographas has Semleri obseruationes cum literis ad
Marchionem Mafteium mense martio anni 175 2. datis, quibus suas
animaduersiones typis edendas mittit . Sed quum a Mafteio Sem-
lerus intellexisset , Zaccariam in nouam omnium Isidori operum
'editionem incumbere , vltro assensus fuit , vt suae in glossarium
notae ad Zaccariam deferrentur : immo quasdam alias in Etymo-
logiarum libros obseruationes promisit , vt colligitur ex eiusdem
literis ad Matfeium mense augusto eiusdem anni 1752. scriptis .
Re vera adsunt etiam nonnullae Semleri animaduersiones in libros
Etymologiarum : sed tam ditBcili charactere exaratae sunt notae ia
glossarium , et in libros Etymologiarum , tot praeterea lituris in-
quinatae , vt non magna vtilitas inde sperari possit . Tempus , in-
quit ipse , in altera ex epistolis ad Maffeium , impediebat , quomi-
nus iterum describi curare putuerim , licet liturarum multitudo id
fere ej^agitaret .

21. Enimvero enitar , quantum potero , vt eruditis Semlerl SemUri obser-
lucubrationibus in Isidorum respublica literaria non omnino ca-
reat . Ipse tituhim hunc apponi iusserat : Glossarium latinum, quod
Isidori nomine aliquoties est editumyvariis doctissimorum hominum

uationes

384 I S I D O R I A N A

eme7idat'ionlbus , et aliis nouis illustratu?n a lo. Salom, Semlero PP.
Historiarum , et Poeseos in academia S. R. I. liberae reipublicae No^
rimbergensis Altdorfiria , Societatis Latinae lenensis membro honora-
rio . Opus Marchioni Maffeio sic imcdbnh^t : Illustr., Excellentis-
simoque Domino Domino Scipioni Alajfeio Marchioni , de omni re
literaria bene meritissimo , celeberrimo viro , Glossarii huius hanc
editionem , quam luculeiitissime ipse adiuuit , D.D.D.lo. Salom.Semler.

LibTi trcs v.ffe- 2 2. DIFFERENTIARVM libri tres, cum duobus mss. Lucen-

rcntiarum . sibus , vno Pistorieusis Capituli , ct altero Florentino bibliothecae
S. Crucis . Ita referebat Conspectus editionis Zaccarianae : sed in
eius Aduersariis solum existunt variantes lectiones codicis vnius
Lucensis , et ajterius S. Crucis : neque eae pertineut ad duos libros
ditferentiarum verborum , siue de proprietate sermonum , sed ad
solum librum differentiarum rerum . Codex Lucensis est ille ipse,
in quo contineri etiam dixi libros contra ludaeos . Titulus : Inci-
piunt capitula libri dijferentiarum Tsidori Hispalensis episcopi . Post
indicem capitum , /«c//'/V liber dijferentiarum Ysidori episcopi .

Codiccs mss. 23. Fiorcntinus S. Crucis codex num. 233. plut. 20. exhibet

etiam prooemia Isidori , ac proinde in praefatione Zaccariae ad
Prooemia describetur . Praesentis operis inscriptio est : Incipit liber
Diferentiarum S.Isidori episcopi Ispalensis . Collati sunt hi duo codices
cum editioneBreuliana : sed illud perincommodum in huius operis ,
et quorumdam aliorum Zaccarianisrecensionibus accidit , quod ver-
ba editionis non excribuntur , sed solum numerus notatur, quiva-
rianti editionis verbo eodem numero similiter distincto respondeat .
Quum autem editionis illius Breulianae exemplar , cui istiusmodi
numeri appicti sunt, ad inanus non sit, immo, neque vbinam as-
seruetur j compertum ego habeam , necesse prorsus est,vtnon nisi
improbo labore codicum vera lectio inuestigari , ac saepe etiam
nullo modo inueniri possit .

>""■■ ii^^-i^on. 24. Nonnullae sunt variantes lectiones ex codice Malatestio,

in quOjVt saepe monui, prooemia, aliique Isidoriani libri conti-
nentur . Inscriptio : Incipit liber differentiarum Tsidori Spalensis
episcopi . Hae sunt differentiae rerum . Sequitur : Explicit liber pri-
mus . Incipit secundus de dijferentiis •verborum . Solum ex prologo
notatur discrepantia scripturae .

Codcx Vatu. 2 5 • Etsi autem in programraate Zaccaria varias lectiones codi-

cis

C A P V T XLV. 585

cis Vaticani 624. noii memorauerit, quasdam tamen ex eo codice
in Aduersariis inuenio pro libro dirferentiarum nominum , siuc
verborum . Erunt fortasse,qui scire cupiant , cur tnm pauca Zac-
caria e mss. exemplaribus bibliothecae Vaticanae excerpserit : siqui-
dem ipse in volumine sui itineris literarii per Italiam sibi per otium
mss. codices vaticanos consulere licuisse narrat .

26. Verum si narrationis eius seriem expendimus , colligemus zaccnria v;r.
potius , nullum ipsi fuisse otium, vt bibliothecae vat. mss. exemplaria <=o<^''"\ Vatic.
excuteret . Refert part. i. Itiner. liter. per Italiam cap. 6. , se an-'"^^"^^'
no 1754. ,dum Florentiae consisteret , a Serenissimo Mutinensium
Duce Francisco III. accersitum , vt Atestiae bibliothecae praeesset .
Tum haec addit .

27« V^eriim antequam Mutinam proficiscerer, Romam petendam mihi elus Romac
esse intellexi , vt Vaticanos, aliarumque Bibliothecarum , quae in princi commorc.tio ,
pe illa terrarum vrbe magno nuniero sunt , Mss. codices consnlerem ad
eam , quam paro , Isidorianorum operum editionem . Itaque a P. Ignatio
Vicecomite , Societatis nostrae tunc Genei-ali Praeposito , facukate impe-
trata , Septembri mense Romanum iter agressussum . Qui e nostris Romanis
sociis mihi maxime amicitia adiuncti sunt , Lagomarsinius, Nocetius , Con-
tuccius, Carpanius , Mazzolarius, Lazerus, Boschouichius , Cunichius , Fau-
rius , aliique bene multi , de literis optime meriti, quorum nomina pcrcensere
longam omnino esset , ii\ Tusculano omnes rusticabantur . Ne tamen Roma,
iiiuisis illis , discederem , vt Vrbem ingressusfui , Bibliothecas statira adire,
et IsiJorianos coJices conquirere vndique constitui , vt eo demum labore per-
functus , Tusculum ad eos amplectendos excurrerem • Quarc \ t Vaticanae
Bibliothecae , cuius potissimum Codices in animo erat conferre cum
editis Isidori exemplis , facilior mihi pateret aditus , Fabio Danzetta , So-
cietatis nostrae doctissimo , ac sapientissimo viro , auctore , duce autem
Hieronymo Lombardio, et ipso nostrae Societatis Prcshytero pererudito ,
ad Benedicti X\V. P. O. M. pedes me supplex aduolui • Incredibile di-
ctu est , quanta me clcmentissimus Pontifex bcnignitate exceperit , multa
de meorum studiorum ratione , atque consilio cxquisierit , atque omncm
mihi opem promiserit , praestiteritque . Ilkul ctiam ad cetera tantae cle-
mentiae officia acccssit , vt semel ia singulas , quibus Ro nae morabar ,
hebdomadas diebus \'eneris Pontificem ipsum adirc mihi licuerit , eiusque
doctissimis colloquiis frui .

28. Pontificia igitur auctoritate ad Vatiamam me contuli Bibliothe- orfr/pafjorw .
cam,immensum illum vetustae eruditionis thcsaurum; atque ab eius do-
ctissimo aeque , atque humanissimo Praefecto Assemanio facile impetra-
ni , vt Isidorianos omnes Codiccs per otium consulere mihi liceret . Lii-
strata Vaticana Bibliotheca, Ghisianam , et Barberiniam adii ; VaI!ice]Ian;.m
quoquc excussi . Pcr tempus mihi non Jicuit in illis vltra IsiJorianos
Codices cxcurrcre . Interea qua cst humanitate , Pctrus Lazerus , Romani
Tu>/i. I, C c c

386 I S I D O R I A N A

nostii Collegii Bibliothecae Praefectus, relicto tantisper Tusculo , ad Vr-
bem venit , vt Bibliothecam illam a meo post Theologica studia Roma
discessu mirifice auctam ,Dominici Franchinii Rectoris studiis potissinium,
atque auspiciis , cxornatamque mihi ostenderet . Atque ex ea sane non
pauca potuissem in hoc volumine cdenda mutuari • Quum tamen paucis
antc mensibus primum misccllnneorum ex illius Mss. Codicibus librum
Lazerus ipse , litcraria plaudente Republica, protulisset in lucem , nolui in
alienam , vt aiunt , messem falcem immittere . Quare in mentem venit
Bibliothecam potius Domns nostrae Professae excutere , et siquid in eius
Mss. delitesceret , notatu dignum in aduersaria referre , in hoc deinde li-
bro publicis formis excudendum . Atque consilio huic meo potissimum
fauit praeter Societatis nostrae , qucm antea memorabam , Gencralcm Prae-
pobitum P. Ignatium Vicecomitcm , Dominicus Turanius Siculus praestan-
tissimus Sacrae , vt aiunt , Poenitentiariae Theologus . Laborem hunc ta-
men distuli , dum redirem Tusculo , quo cogitabam ; incredibile enim me
tenebat Sociorum meorum videndorum desidcrium . Tusculum igitur me con-
tuli , vbi etiam apud Lagomarsinium , qui tum podagra laborabat , me
perhumaniter inuisit Benedictus Stay,pocta elegantissimus ; hinc ad Ca-
strum Ganduiphi,et Aibanum quoque diucrti , vnde rcdiens doctissimum
Abbatem Rodulphinum Venutium rusticantem conueni • Paucis tandem
Tusculanae commorationis el.-ipsis diebus, aegre ab amicis diuulsus , quos
inter accesserat Prosper Buttarus , Auximas nobilis, ac praeclarissimae in-
dolis iuuenis , Romam contcndi .
Emwer.ths. Ze. 29. Praesulcm illustrissimum , multisque mihi nominibus memoran-
ladae elojium , dum , Franciscum Xaucrium Zeladam ab expeditione, nescio qua , redeun-
tem exspectabam . Rediit enim vero citius , quam credideram . Qiiarequos
dcinceps Romae trausegi dics , inter ipsum , et Domus nostrae Professo-
rum Bibliothecam partitus sum • Scd ad Codices Mss. huius Bibliothecae
vertendus est sermo . Hi sunt etc.
,, . 20. Neque hunc solum librorum mss. catalocum Zaccaria suae

Znccnritt Mutt- J T :}

ncm ytoficisc:- Romanac commorationis tempore contecit , sed et nummorum ali-
^"'■- quot Romae paulo ante inueiitorum notitiam acquisiuit , ac dili-

genter descripsit . Atqui quum iter romanum mense septembri ag-
gressus fuerit, vt vidimus , nihilominus mense nouembri eiusdem
anni meunte,iam Mutinam adieratjVt narrare pergit eod. cap. 6.
Sed Roma tatidem deserenda fuit , immo et Florentia , ad qttam -vr^
bem recto itinere contendi , 'vt rebus meis collectis Mutinam profici-
scerer . Igitur Mutinam •veni sub nouembris initium . Non ergo
mirandum , si ad editionem , quam tunc maxime parabat , Isidoii
operum pauca e bibliotheca Vaticana collegerit . V. C. Aloysius
Cuccagnius in Vita Zaccariae , quam nuper edidit, nonsinemagna
diligentiae laude ex variis monumentis collectam , num. 3 6. ex nass.

C A P V T XLV. 387

schedis colHgi posse piitat, Zaccariam starim atque Praefectus biblio-
thecae Atestiae fuit renunciatus, Mutinam se contnlisse , antequam
iter romanum aggrederetur : sedvel ex ipso titulo cit. cap.6. Itineris
literarii conrrarium pater : Mense augusto Mutinam adcersitus au-
ctor a Serenissimo Duce Francisco III. , vt yltaciae bibliothecae
praesit . Antequam eo migret , septembri mense Romam adit etc.

31. Quam ergo Zaccaria anno 1758. suae editionis Isidoria-pcac^ .^«af^or.
nae Con'-pectum ediderit, scilicet postquam vetera bibliothecae va-^^ imiotheca
ticanae exemplaria inspexerat, et in eo vix quidquam e bibliothe- "'""" '"^''^'*
ca vaticana se deprompturum promiserit, consequens est, vt cre»

damus, non multa eum ex hac bibliotheca excerpsisse , neque ab
alio sibi excerpi impetrasse . Nihilominus septem paginas characte-
re nescio cuius exaratas in Zaccarianis schedis reperio , ad ipsum ,
vt opinor , post editum programma delatas , qnibus variae , quas
dixi, lectiones Differentiarum sermonum annotantur , er nonnulli
alii codices vaticani,in quibus Isidoriaaa extant opera , scilicet vn-
deuiginti breuiter recensentur ,alicuius scripturae varietate in vno,
vel altero descripta , veluti speciminis loco . Hacrenus de lirerario
Zaccariae apparatu ad Isidorianam editlonem , cuius industriae,
et laboribus hac in parte hispani maxime grati esse debemus .

32. Atque hic esset locus , vt , quoniam iam sine adularionis E/osjuMi^acM.
nota doctissimum virum laudare possumus , elogium eius texere- '''"^ '
mus. Sed quam latus sese aperiret dicendi campus? Et nos quidem

ad alia festinamus . Viram eius pro dignirare, vt modo innuebam,
V. C. Aloysius Cuccagni,qui id negorium in se suscepit , posteri-
tati commendauit . Ea ego proteram , c|uae Z-accaria ipse de pri-
mis suis studiis anno 1750. , aut seq. scribebat , vt bibliothecae
lesuiticae insererentur, omisso magno operum catalogo, quae iam-
tum ediderat . Cognomen eius non vno modo in schedis mss. ad
bibliorhecam Icsuiticam pcrrinentibus exararum reperio,Zac<:.7r/.r/,
Zacharias , Zaccaria . Hoc posrremum ego ex idiomare iralico retineo .
35. Zaccaria Franchcus Antontui . Venctiis iiatus est anno 1714. 27.
Marcii. Vicnnae Austriac Socictatem in^rcssus est anno 1731. Octdbri ^r/miKr/iii stxi-
mensc : hinc absoluto tirocinio (joritiain missus , humaniores literas qua- j/n ,
tliicnnio docuit , ad Theologiain vcro audieniJam euocatus est Romam :
deindc Mediolani solemnem quatuor votovum profcssionem misit ( forte
en.jsj!,') ij.Augusti anno 1747. Nunc per Italiam Concionatoris niu-
nete fungitur . Eminentissimus (^Juirinus in epistohi ad P. Ilieronymum
Lagom;irsinum 13. Augusti 1749. pcrscripta p. 12. do co sic loquitur .

C cc 2

588 I S I D O R I A N A

liiuJfs Zacca- J4. DernuK te rogo , Hleronyme , 'vt notnine 7neo salutem plurhnam
riae , dlcas Frauc- Ant. Zaccariae , Sodalt tuo , tecumque in praesens Florentiae

moranti , ac certura eundem facias, magni me aestimare ipsius eruditioftem ,
(juam testantur plures ab eo in tucem editae lucubrationes . lllustrissimus,
idemque doctissimus loannes Baptista Passerius dissertationem de veterum
ossilegio Patri Zaccariae inscripsit , quae Florentiae edita est anno 1747.
t. I. monumentorum Societatis Columbariae Fiorentinae . Clarissimus au-
tem Antonius Franciscus Gorius t. 1. Symbolarum literariarum pag- 34«
ait : Summa cum laude memorandi quoque sunt e Societate lesu Fresbyteri
eruditissimi Etmnanuel de Azeuedo Lusitar/us , eiusque socii in aerumnoso opere
edtndo , nempe Thesauro Liturgico , Fetrus Lazerius , et Fronciscus Antonius
Zaccaria . Percrcbucrat nimirum fiima , eum Romam accersitum iri Patris
de Azeuedo socium,atque id quidem ferme coastitutum fuerat , sed cer-
tis de causis consilium hocce immutatum est .
fpitaphium y 35. Haec,vt dixi,extant in schedis mss. bibliothecae lesuiti-

cae,quas Franciscus Oudin , et loannes Ludouicus Courtoisjdum
Societas lesu staret , accuratissime collegerunt . Multa ex iis mo-
numentis misere perierunt : scd mnlta adhuc penes me asseruan-
tur , quae iUustrandae prope omnium scientiarum , ac nationum hi-
storiae literariae vtilia esse possunt, et , vt sint, operam,si potero ,
oliquando dabo . lam elogium funebre , quod polHcitus sum,Zac-
cariae tumulo insculptum hoc est . Franciscus Antonius Zaccaria ,
patria Vetjetus , Sacerdos Societatis lesii , cuius institutum , quamdiu
extitit , candide professus est , pluribus copiose , docte , orthodoxeque
editis libris , de literis ^de scientiis , de religione optime meritus . Vixit
ami. Lxxxii. mens. vi. dies xiv. Decessit adw. Idus Octobris mdcclxxxxv.

1795-
P. Q.

eiiud epita- ^ ^_ Addo aliud epitaphium , a V. C. huiusfacultatis peritissimo

magistro Stephano Antonio Morcelho compositum , quodtypis edi-

tum circunifertur . Sed in vtroque corrigendum vixit annos txxxi.

prO LXXXII.

Quieti , et memoriae Franc. Antonii Zaccariae , domo Venetiis ,
cmnihus llteratorum muneribusfuncti ^ religione ^et doctrina darissimi
hi quo Ecclesiae studium , et rccte sentientium amor enituit , labor
scribendi ^ iudicium , delectus summa putantur . Pius vixit ann. lxxxii.
m. VI. d. xiiii. aetatem operum numero supergressus . Amici scfii opti-'
mo mitissimo F. C

3

ISIDORIANA

S I V E

PROI. EGOMENA

IN EDITIONEM OPERVM

I S.ISIDORI HISPALENSIS

P ARS 11.

DE SINGVLIS S. ISIDORI OPERIBVS , EORVMQVE PECVLIARIBVS

EDITIONIBVS .

CAPVT XLVI.

I

Recensentur opera S. Isldorl ex 'veterlhus bibliothecarum

catalogis ,

n antiquissimis bibliothecarum catalogis , qui ad nos peruene- Cntahj! vete-
runt , interdum opera S. Isidori indicantur : quae commemorare >"" •
operae pretium erit, quum vt melius inteliigatur , quanti olim Isi-
dorus habitus fueritjtum maxime vt de veris eius operibus secu-
vius iudicare possimus .

2. Fuldensis monasterii celebre nomen est . Eius bibliothecae Fu?Jrnii'i .
antiquissimus catalogus extat in codice Vaticano-Palatino 1877.
seculi X. circiter , sic inscriptus : Quot ■, et quorum lihri fuerint in
lihraria Fuldensi . Etsi autem post quosdam HieronYmi Hl^ros rc-
censitos manu notatur, Index bibliothecae Laurissanae ^ tamen cla-
re perspicitur, catalogum Fuldensem continuari : namindexbiblio-
thecae Laurissanae iam in hoc volumine praecessit , et diuersus ab
hcc Fuldcnsi est . Ibi : Isidori libri Etymologiarum xxi.etc, vt in
catalogo mox referendo bibliothecae Laurissanae , ex hoc eodem

3 00 I S I D O R I A N A

codice . Hic legitur De yiatiuitate , non de ciuitate-, et non indicatur
liber 2. adFlorentinam . Desinit : apostolorum Petri , et Pauli . In fine
catalof^i : Descriptio Arculfi de situHierusalem , et locorum sanctorum
iii circuitu eius , et Isidori de ordine creaturarum in vjno codice .
Videtur scriptum creatura , aut creaturae .

laurUfanas . ^^ Codcx Vaticano-Pahitinus 57. niembranaceus in 4. seculiix.

circiter initio exhibet Indiccm vetusrissimum Hbroruni monasterii
S. Nazarii in Laurissa,ex quo plures codices per varia rerum di-
scrimina in bibliothecam PaLatinam , atque inde in Vaticanam trans-
ierunt . In hoc indice enumc):a.ntur Libri Isidori Etymologiarumxxi.
in vno codice . Eiusdem libri tres : ( Sententiarum : ) Primus sic i^i-
cipit : Quod deus summus , et incommutabilis sit . Eiusdem de natu-
ra rerum liber , et liher Dijferentiarum . Eiusdem ad Florentinam so-
rorem suam de ciuitate ( lege de natiuitate ) Domini . Eiusdem Prooe"
miorum , et Chronica . Breuiarium eiusdem super diuinae historiae li-
bros . Isidori de origine ( forte de ordine ) creaturarum in quater-
nione . Sententiae , et Chronica in quaternionibus . In hoc indice prae-
ter Hbros bibUcos pleric|uc codices referunt opera SS. Patrum ; in
his Bedae quoque, et Albini . Notatur etiam libellus Quinti lulii Hi-
larionis de origine mundi in -vno codice : item Expositio lusti episco-
pi ( Vrgellitani ) /";/ Cantica canticorum : item liber Prognosticorum
luliani episcopi , sciUcet Toletani i cuius , vt puto , est etiam liber ,
qui appellatur Anti Cymenon •, quippe legendum est Antikcimenoon ,

ai.as inuHssa- 4. AHus catalogus eiusdcin bibHothecae vberior describitur in
cit. cod. vaticano-palatino 1877. Consonat praecedenti recensio
operum S. Isidori vsque ad incommutabilis sit : pergit : Secundus de
sapientia . Tertius de flagellis dei in njno codice . Eiusdem de natu-
ra rerum ( supra,/W est ^liber Rotarum ) liber ;et liber Dijferentia-
rum I. Et de origine officiorum libri il. , et Synonyma eiusdem libri il. ,
et quomodo accipiendum sit , Nolite iudicare , et De trabe , et festu-
ca-i haec omnia invno codice . Eiusdem ad Florentinam sororem suam-y
De cluitate ( natiuitate ) Domini ^ passione ^ resurrectione •, regno .,
atque iudicio liber i.,/iber il. de gentium 'uocatione in njno codice.
Eiusdem Prooemiorum ■, et chronica, et eiusdem de significatione no-
minum ad Orosixim in 'vno codice . Breuiarium eiusdem super diui-
nae historiae libros , et -versus , qui scripti sunt in armaria sua ab
ipso compositi , et in eodem libro Sermo S. Augustini in natali S. loan-

II Ui

C A P V T XLVI. 391

fiis Baptista-e ^et hi natall Apostolorum Petri ^et Pauli . Isidorl de ort-
gine ( ordine ) creaturarum etc. , vt supra . Prope fineui : Item liber
glossarum , et Chronica Isidori; et sententia ( sic ) Senecae in vno
codice .

5. In alio codice Vaticano-Palatino 235. chartaceo in folio ''^'' '^'"''%' •
pag. 294. ex catalogOjVt videtur , alicuius veteris bibliothecae re-
censentur Isidori libri tres de summo bono , et libri xx. Etymologia-

rum 3 et Isidorus de officiis ecclesiasticis , cuius finis : sententiis firma^
retur^vi in editione Grialii.AHi quaedam addunt . Continet hic
codex flores ex operibus S. Augustini coUectos . Eiusdem bibhothe-
cae Vaticano-Palatinae codex 225. chartaceus in 4. seculi xv. ea-
dem Isidori opera simili modo repraesentat, sed extrema verba li-
brorum de ofticiis ecclesiasticis omittit.

6. Pezius tom. 3. Thesaur. Anecdot. part. 3. col. 609. ex noti- GheUe re^wat
tiis antiquis monasterii Benedictoburani haec refert : Describuntur ''^''''

libri , quos ecclesiae S. Michaelis ad Quochalum tradidit Kisyla mo-
nialis^regali Francorum progenie edita . Kisyla per suos sacellanos
scribi eos libros fecerat , scilicet per Engilhardum yChadoldum,Tra-
cholfum Frisingensis ecclesiae episcopum , Rudpertum , Racholfum . In
his est liber Sy^o^y^*^, scilicet Isidori : nam libri donati a Kisyla ,
siue Giselajaut Gisala vxore Cliilderici regis Merouingiorum vlti-
mi a suis depositi , ad monasterium Benedictoburanum postea de-
lati sunt . In catalogo autem librorum monasterii Benedictoburani
seculi XIII. apud Pezium loc. cit. recensentur : Isidorus Etymologia-
rum . . . Sententiae Isidori .yitem alius liber sententiarutn . . . ///-
dolus ( sic ) de synonymis . Notatur , Etymologiarum codicem esse
bonae notae,seculo x. scriptum .

7. Carolus Meichelbeck Ordinis Benedictini tom. i. Hist. Pri- ^^"'^''''''"""""'^-
sing. part. i.sub losepho episcopo iil. Frisingensi sic narrat: Vxor

illius ( Childerici depositi ) Gisala inter religiosas moniales Par-
thenonis ad Cochelum Boiariae lacum nuper instituti , ae Benedicto-
huratio monasterio subiecti se recondidit . . . Eiusdem Gisalae nje-
tustissimi codices hodieque in dicto monasterio Benedictoburano ex-
hibentur illaesi . Inter hos igitur reponenda censeo Synonyma Isido-
ri , quae proinde seculo viii. exarata fuissc dicendum erit . Hinc etiam
coiligitur , quam falso nonnulli tradiderint , Childericum caelibem
fuisse : immo Mabillonius Annal. Benedict. lib. 12. pag. 1 54. n. 5 5.

3 92 I S I D O R I A K A

ex Fontinellensi chronographo refert , filium Chikierici , e regno de-
iecti , Theodoricum clericum etfectum fuisse .
eHi indices li- 8. In praefatione ad i. tom. Thesauri Anecdot. num. ^j.Pe-
roram . ^.^^ ^^ catalogo Hbrorum monasterii Weinhenstephenensis seculixi.

circiter profert : Isidorus de summo bono . Et iterum num. 71. ex ca-
talogo hbrorum seculi'xni., qui in Canonica S. Nicolai Parauiae exi-
stebantjsed anno 1395. combusti sunt, exhibet : Isidorus de sum^
mo hono ^lsidori epistolae . Ibidem num.45. bi bibliotheca) zit, Ca-
nonicorum Trisingensium quidam codices ad mille annos proxime ac-
cedunt . Gregorii Magui ■, Hieronytni , Isidori etc. opera non sine stw
pore spectauimus . Orosius seculi circiter viii. etc. Eodem tom. i.part.
3. ex libro loannis E^'onis de vir. illustr. monasterii Augiae diuitis
cap. I 2. constat, Kerardum monachum seculo ix. Synonyma vno vo-
luinine comprehensa conscripsisse : quae Isidori nostri Synonyma
esse , facile sibi quiuis persuadebit : sermo est enim de librario, non
de auctore libri . In dissertatione isagogica eiusdem Pezii ad tom.z.
pag. XI. e< codice seculi xii. referuntur libri, Gotwiciensi ecclcsiae
ab Heinricio donati , vt Eucherius de hcbraicis nominibus . Isidoras
breuiter super totam bibiiothecam ( intelligo in totam sacram scri-
pturam ) . Itein Sententiae Isidori de vtroque testamento etc.
Pomposae cata- ^. Montfaucouius iu Diario Italico cap. 6. indicem libroruni
"■^"^ " monasterii Pomposae seculi xi. affert,in quo Isidori epistola ad Ma-

stonem episcopum ( al. Massonem , Massanum , Massenum ) de sacer-
dote lapso per poenitentiam , posse resurgere in gratiarum pristinum
statum : incipit : Veniente ad 7ios famulo . Liber Etymologiarum Isidorl
Spalensis episcopi . Liber prooemiorum de noui , et veteris testamenti .
Item liber S. Isidori de 'uita , ortu , et ohitu Sanctorum Patrum , qul
in scripturarum laudibus referuntur . Hic liber sic incipit ( Allego-
riae : ) Incipiunt nomina . . . Sanctorum Patrum 'ueteris testamenti
mystice exposita a S. Isidoro Spalensi episcopo: hic liher sic incipit:
Adam figuram Christi gestauit . Item no??iina Sanctorum de ?iouo te-
stame?ito : hoc opus sic incipit : Quatuor . Chronica S. Isidori Spalensis
episcopi j describens historiarum hreuiarium , ab exordio mu?idi -usque
ad Heraclii tempus liber . Liber Differentiarum Isidori Spalensis epi-
scopi : hic liber sic incipit . . . lte?n de disti?ictionibus quatuor vi-
tiorum : hic liber sic incipit : Contra haec tamen quatuor virtutum
genera . ( Est finis libri 2. Differcntiaruin .) item secundus de dife-

ren-

C A P V T X LVI. 39>

renttis verborum : hic liber sic incipit : Isidorus lectori salutem : PU'
rique 'veterum sermonum differentias distinguere studuerunt . Sermo
Isidori co?ttra Arianos ^ qui sic imipit : Vem , domine lesu Christe
redemptor noster .

10. De indice librorum mss, , qui in Monasterio Bobiensi se- BoMensis .
culo X. seruabantur , sermonem habui in Prolegomenis ad Dracon-

tium num. 27. ex Muratorio tom.. 3. Antiq. italic. medii aeui col.
817. seq. In antiquiori eius bibliothecae parte inuenio : £/^r«/« i. ,
/;; quo conttnetur ars cuiusdam^et Synonyma .^et Chronica Apostolo-
rum . Isidori Synonyma fortasse sunt . Ch^rius de Isidoro : Item de
libris Tsidori : Expositum in Genesi i. De diebus , et septimanis , tem-
poribus -y et signis libros il. ( tortasse ex Etymologiis, aut ex hbro
de natura rerum ) Ojiciorum libros v. , et in vno ex kis continen-
tur epistolae diuersorum ., et Synonyma Ciceronis ^ et gloss. Libros dijfe-
rentiarum tres . Libros Prooemiorum iL Libros et Homologiarum
( Etymologiarum ) iv. Libros Sententiarum iiL Librum de ordine
creaturarum i. Chronica Isidorl lihrum . . . Perpir infra catalo9;us:
Item de canonibus . . . Item librum cafionum i. , in quo habetur
Tsidori de ordine rerum . . . FormuLt vitae honestae cuiusdam Aiar-
tini ( Dumiensis ) . . . Syno?tyma Ciceronis . . , Librum Tsidori
de vitiis i,

11. Haec omnia in vetustiori , vt dixi ,bibliotheca . Seqimnmr DungaHHbn.
in Catalogo libri, quos Dungalus monasterio Bobiensi seculo ix.
donauit: in hiTcatalogus refert , Librum Etymologiarum Isidori vnum:

inter libros vero Benedicti presbyteri librum o^ciorufn Isidori vnum .
Inter libros Theodori presbyteri : Progtibstica luliani Pomerii liber . . .
Chronica Isidori liber i. . . . Liber i. Tsidori ^Seruii etc. (ca-^ ([uac
de grammatica agit in Etymologiis, vt puto . ) . . . De dialectica
Alartiani y Augustini ■) Apulei -y^t Isidori liber i. Aduertendum est,
numerum i. ,iL,iiL etc. libris appositum uon indicare partes , in
quas opus diuisum sit , sed tot in bibliotheca esse volumina, quae
eiusmodi opus contineant . Notare etiam iuuat , iamtum Pomerii ♦

cognomen luliano Toletano episcopo affictum fursse , quod vni con-
uenit luliano Pomerio, natione Mauro, auctori triuni de vita con-
templatiua Iibrorum,qui sub Prosperi nomine vulgati circumferuntur.

12. Bibliotheca Pistoriensis edita a Zaccaria anno 1 7 5 2 . exhi- P^sMr/Vnso- bi-
bet cataiogum librorum seeuli xii. hoc titulo : Breue recorda-tionis ^'''^''"""' '

Ti^m.L Ddd

394 I S I D O R I A N A

de thesauro ecclesiae S. Zertoyiis : vbi inter alia suiit Isidortis Etymo-
logiarum , . . . Summum honum Isidori : quod fortasse eKcmplar
est indicatum inter libros , qui extant^pag. 13. S. Isidori Spalensis
libri tres , scilicet sententiarum .
Excestrensis . jj. Tomo I. Mouastici Anglicani extat charta de terris , or-
namentis, vestimentis, atque libris ecclesiae S. Petri monasterii £-<-
cestrensis a Leofrico loci episcopo , qui obiit anno 1071., datis,
et inter libros pag. 223. referuntur Liber Isidori Etymologiarum ^
et passiones Apostolorum . . . Liber Isidori de miraculis Christi .
Outci iihn . j^ j,^ Hispaniae sacrae tom. 34. pag. 455. de Oueco episco-

po Legionensitraditur, quod anno 95 i. circiter monasterio S. loan-
nis de Vega,ase fundato,inter alia donauerit libros ecclesiasticos
Mi.^id sunt , Antiphonarium etc. Libros spirituales x., id sunt ,J'itas
Patrum . . . Sententiarum beati Isidori ^ et Synofjyma eius-^Senten-
tiarum Domini Gregorii etc. Fortasse Taionis opus Sententiae Do-
mini Gregorii dicuntur .
rontancUenses j^^ Mouasterio rontancllensi , vt in eius Chronico cap. 12. re-
fertur , tempore abbatis Wandonis anno 742. seqq. inter alios li-
bri hi Isidori acquisiti memorantur : Item in eodem libro Dijferen-
tiarum spiritualium , et carnalium Isidori lunioris Hispalensis episco-
pi , in quo sunt capitula quadraginta duo . . . Item in eodem capi-
tula tredecim ex libro Sententiarum ///Wor/ . Ansigisus, qui fuit ab-
bas anno 823. seqq. , vt ex cap. 16. eiusdem Chronici constat, mo-
nasterio Fontanellensi donauit , Tagii ( Taii , vel Taionis ) Senten-
tiarum volumen vnum . Monasterio Flauiacensi Apocalypsin S. loan-
nis , quo codicecontinebatur etiam Liber S. Isidori Dijferentiarum . . .
Librum testimoniorum Isidori de Christo , et ecclesia codicem vnum .
Eiusdem Etymologiarum codicem 'vnum . Eiusdem Rotarum ( De na-
tura rerum ) ad Sisebutum rezem codicem njnum .
archimum haiU x $. Inter vetercs catalogos recenseri non debet index codi-
ucaeVatUanae. ^^^^^ mss. basilicac S. Petri RomaeincodiceRegio-Vaticano 1598.
chartaceo in 8. extans,commemorandus tamen,vel quia ms. latet,
vel ob disnitatem archiuii . In eo recensentur haec,fol. 7. Isidori
Hispalensis super librum Geneseos vsque ad librum ludicum . Fol. 8.
ex lecrionario scripto anno 09S. Isidori episcopi testimonia deChristi
passione . Scilicet ex libris contra ludaeos . Fol. 9. Isidori episcopi
de incarnatione . Ex iisdem libris . Ib. De Diuinis officiis charactere

C A P V T XLVII. 395

ajitiquo .Vo\.%o. Isidori ^ quare virghies in benedictio7ie velentur .
Ex cap. i8. lib. 2. de officiis prope iinem .

C A P V T X L \M I.

Operunt Isidori catalogus ex antiquis scriptoribus .

I. L3raulionis, et Ildefonsi de Isidoro dicta, qui eius tempore vi-^'^'"' H-^i''^*"-'.

xerunt, expendimus cap. 3., 4. , et 5. Quaedam eciam similia de Isi-

dori lucubrationibus constant ex auctore \^itae eiusdem Isidori ,

qui vulgo Lucas Tudensis esse creditur : alia cap. 14. protulimus

ex Cerratensi , qui eandem vitam in comnendii tormam digessit .

Libri, qui a Braulione recensentur , sunt 17., quialiaetiam opuscu-

la Isidori extare ait . Auctor monachus chronici Silensis apud Flo-

rezium tom. 17. Hisp. Sacr. quatuordecim tantum Isidori libros ,

vel fortasse quindecim agnouisse videtur,quum loquens de gotho-

rum chronicis sic hab-et num. 6. Scripta sunt haec in libro beati Isi-

dori , ciuem inter alios quatuordecim a se editos , de vandalorum ,

et sueuorum ., gothorumque gestis diligenter composuit . Quibus tamen

verbis potuit inteUigere Isidorianos codices , quibus phira opera con-

tinerentur .Florebat hic auctor seculo xii. ineunte.Eos nunc scri-

ptores excitabimus, qul data opera m clarorum virorum recensen-

dis libris versati sunt.

2. Notkerus Balbulus, qui seculi x. initio decessit , librum de "'".? opaa ep
interpretibus diuinarum scripturarum edidit , qui a Pezio tom. i. ^^^^'■••'^^
part. I. Anecdot. pag. 17. vulgatus fuit,a Fabricio in Hne tom. 5.
biblioth. medii aeui recusus . Caput 5. inscribitur : D(? his , qui ex
occasione disputationis propriae quasdam sententias diuinae auctori-
tatis explanauerunt : vbi post alia sic Balbulus pergit: Libri Isidori
Hispaniensis episcopi , Etymologiarum nomine titulati , omnimoda te
perf.ciunt scientia . Item Sententiarum eius vtilissimus liber occurrit .
Item alius de Patribus veteris , et noui testamenti . Item alius de offi-
ciis , ct ordinibus ecciesiasticis , qui tibi mox dei gratia futuro sacer-
doti maxime sunt necessarii , in quibus omnem rationem , et nomina
singularum festiuitatum , et ieiuniorum reperies , vt praeco dei popu-
lo futuras stationes praenunciare possis in lieriki ( in ccclesia . ) Ouia
j/ non annunciaueris populo , qui speculatoris officium desideras , ve-

Dd\i 2

pTr.cterit

-^96 I S I D O R I A N A

}ieritquc gladius , et tulerit eum , ( Ezechiel. cap. 3 5 . v. 6. ) ifse ini-
quitate sua rnorietur ^saiiguis autem eius de manu tua requiretur .

qui qnttedarr. t. Sciibcbat Notkerus ad Salomonem , discipulum siium , postca
Constanticnsis ccclesiae episcopum .Non commcmorat, quamuis id
niaxime eius scopus postularct:, hidori commentationcs in sacram
scripturam . Fortasse non nisi eas commentationes legerat , quae per-
mixtae , et confusae sub Eucherii nomine venditantur : de quibus
cap. 6. sic refert : Habes Eucherium, nescio, -vtrum ipsutn , quem hea-
tissimus Augustinus presbyterum ex Hispania 'veteri morbo calculi
laborantem per sanctissimum Stephanum in libro vigesimo secundo
de ciuitate dei narrat curatum : an alium episcopum , 'uel doctorem ,
qui multas,et 'Utilissimas interpretationes , trvpologias ■, et anagoges
sacrarum scripturarum proposuit , et dissoluit . AWo loco de Euche-
rio isto, eiusque nomine inscriptis commentariis agemus.

ex Si^ehetto, 4. Sigebcrtus Gerablacensis, qui valde senex obiit anno 1 1 1 .',,
aut seq. iii hbro de script. eccl. ita Isidorum nostrum laudat c.55.,,
Isidorus lunior , Hispalensis episcopus , multa scripsit . Scripsit ad
Braulionem episcopum xx. libros Etymologiarum . Scripsit librum
Prooemiorum , de libris veteris , et noui testamenti , quos in canone
recipit ecclesia catholica . De ecclesiasticis officiis ad Fulgentium .
De ortii ,vita,et obitu SanctorumPatrum , qui in scripturarum lau-
dibus efferuntur . Ad Orosium librum de significationibus nominum.
Ad Sisebutum librum de natura rerum . Scripsit et librum de diffe-

> rentiis verborum , librum de proprietate rerura , Librum Sermonum ,

Librum ecclesiasticorum dogmatum . Scripsit Synonyma,vbi indu-
cuntur duae personae,vna hominis plangentis, altera rationis admo-
nentis . Scripsit et lamentum poenitentis , distinctum alphabeto , ad-
dita oratione . Scripsit de conflictu virtutum , et vitiorum librum
vnum . De mysteriis Saluatoris librum vnum . Totum vetus testa-
mentum simpliciter expcnendo percurrit. Scripsit et alia seculari li-
teraturae competentia, quae commemorare nihil ad nos „.

,2ui hiJorum ^, Idcm Sigebcrtus cap. 51. breuiter Isidorum Cordubensem
commemorat: Isidorus, Cordubensis episcopus , scripsit ad Orosium
libros quatuor in libros Regum . Sed hoc ipsum opus ad nostrum
Isidorum Hispalensem quoque pertinere simillimum vero est , vt ex
cap. 65. colligitur . Videtur autem Trithemius nihil aliud de Isidoro
Cordubensi audiuisse , nisi quod apud Sigebertum legerat, quam-

C A P V T XLVII. 397

ulsvberius illum laudet cap. 120. De Script. eccles. Isidorus sejiior^
episcoptis Cordubensis-i vir in diui?iis scripturis 'ualde peritus , ct se-
cularium literarum non ignarus , ingenio promptus , et satis disertus
eloquio j non rninus conuersatione morum , quam scientia scripturarum
insigvis , cuius eruditio apud veteres in magno pretio existebat : scri-
psit non pauca in diuinis voluminibus opuscuta , de quihus ego ta-
men reperi opus egregium , quod edidit ad Sanctum Orosium presby-
terum hispanum , in quatuor l. Regum l. n, De ceicris nil reperi .
Claruit sub Theodosio , et Honorio Pri-ncipibus , aftno Dvmini ccccxx.

6. AnouYiriUs Mellicensis seculi duodecimi scriptor in libro de ^^ anonymo
scriptoribus ecclesiasticis, a Fabricio in Bibliotheca ecclesiastica post ^ "*"^' '
Bernardum Pezium in Bibliotheca Benedictina Maurinorum rur-

sus edito ,cap. 26. Isidori haec opera enumerat . Isidorus Hispaletv-
sis episcopus , qui beato Leandro in episcopatu successit , multa , et
magna opuscula edidit . Nam inter alia Synonyma scripsit ^ et Abbre-
uiationem temporum , quam ad Constantinum Heraclii Jilium perdu-
xit : librum quoque Etymologiarum , librum offi.ciorum , et lihrum vi-
rorum illustrium . Praeterea sermones plurimos , diuersis temporibus
habitos , stilo egregio scriptos transmisit ad posteros .

7. Honorius Augustodunensis seculo xii. librum suum de \\x- ex Uonorio Jii^-
minaribus ecclesiae , siue de scriptoribus ecclesiasticis concinnauit, 5"*'<"'""'"^"'*
vbi cap. 4. lib. 3 . sic refert : Isidorus , Hispalensis episcopus , ijinume-

ra scripsit opuscula , ex quibus haec sunt : libri Etymologiarum vigin-
ti duo , liber Glossarum , liber Sententiarum , Synonyma , liher de dif-
fereittia . Totum vetus testamentum dupliciter exposuit , historice ,
et allegorice , et multa alia . Floruit sub Heraclio . «

8. Seculo XIV. claruit Gulielmus Pastrengus , siue de Pastrengo, ex Pas(renj6 ,
Petrarchae praeceptor, et amicus , qui in libro de originibus rerum

Venetiis anno 1547. per Nicolaum de Bascharinis excuso de scri-
ptis virorum illustrium ordine literarum disserit : et pag. 43. seq. haec
de Isidoro : Isidorus gente hispanus ., Hispalensis episcopus, Heraclii
imperatoris temporibus clarens-yscripsit soliloquiorum, vel Synonymo-
rum lib. il. Sententiarum lib. iil. De origjne Officiorum lib. il. Ad
Florentinam sororem suam contra ludaeos lib. il.' Ad Horosium epi-
scopum de significatione veteris , et noui testamenti lib. il. Allegoria-
runi in Gencsin lib. i. , in Leuiticum lib. i. , in lib. Numeri lib.i. ,
in Deuteronomium lib. i. ^ in losue lih. i., in lib. ludicum lib. 1.5

<fii sc/irtt .

398 I S I D O R I A N A

in lib. Regum lib. i..^ de carpore , cc sanguitie Dofnini tractatum vnum^
et alia plura . Item librum Differe^ttiarum : item librum Etymologia-
ruTn : item grande 'volumen epistolarum Decretalium Romanorum Pon-
tificum , Canonesque conciliorum per successionem temporum diuersis
in locis per orbem a catholicis episcopis celebrata . Ex quo constat ,
loannis Praepositi Beluacensis , et Gratiani decreta vt plurimumfuisse
decerpta . item de vita-yet obitu Sanctorum , qui in domino Sancto-
rum praecesserunt . Item de natura rerum . Item librum Artium . Item
librum Diferentiarum . Item Ubrum de summo botio .

cuii.s cpus men. 9. Notatiir iii hac Pastrengi editione , opiis Michaelis Angeli
Blondi cura ab omni errore expurgatum prodire . At Monttauco-
nius in Diario Italico pag. 48. aduertit, mendis infinitis foedatum
essCjVt vix apta sententia eruatur, hiulcum , et lacerum in multis:
quod vel ex Isidori elogio satis intelligitur . Quaedam tamen aucto-
ris propria sunt,vt quod libri Sententiarum bis diuersis titulis in-
dicantur ;, nisi Isidoro aflingit alias Sententias ex opere Taionis Sa-
muelis in nonnullis mss. per errorem , vt puto , vocati , quod imper-
fectius , quam credebat, Riscus edidit . Vide cap. 67.

ex Trithemio , I o. Nou oniittam Trithemium , quamuis secuhim xvi. iam attl-
gerit j nam in veteribus mss. exemplaribus euoluendis vehemens
studium , ac maximam diHc;entiam collocauit . Is in hbro de script.
ecclesiast. cap. 232. ita Isidori operum catalogum texit . „ Isidorus
lunior episcopus Hispalensis post Leandrum , vir in diuinis scriptu-
ris eruditissimus, et in secularibus hteris nuUi suo tempore secun-
dus , ingenio subtihs , sensu clarus, eloquio compositus, carmine ex-
ccllens , et prosa , non minus sanctitate , quani doctrina insignis efful-
sit . Hic dicitur lunior ad differentiam Senioris episcopi Corduben-
sis, cuius supra (cap. 120.) fecimus mentionem, vel alterius etiam,
qui eum praccessit, Hispalensis episcopi . Scripsit autem iste Isido-
rus lunior muka praeclara opusculajde quibus dumtaxat reperisub-
iecta.Ad Braulionem episcopum Etymologiarum hb. xx. Disciplina
a discendo . - In Gencsin allegorice hb. i. Historia sacrae legis . -
In Exodum hb. i. Quaedam mysteria . - In Nmneros hb. i. Idco hic
liber 'unus . - In Lcuiticum hb. i. Sequens Leuiticus lib. - In Dente-
ronomium lib. i. Liber Deuteronomii . - In losue hb. i. Post mortem
Mosi . - \w Indicum hb. i . H/storia ludicum . - Li Regum hb. ^ . Post
librum ludicum sequitur . -\n Ruth hb.i.-In Parahpomenon Jib. 2.

C A P V T XLVII. S99

- In Esdram, et Nehemiam lib. iil. -In Tobiafti lib. r. - In ludith
lib. I. - In Esther lib. i. - In lob lib. i. - In PsalteriLim lib. i. - la
Prouerbia Salomonis lib. i. - In Ecclesiasten Hb. i. - In Cantica Can-
ticorum lib. i. - In librum Sapientiae lib. i. - In Ecclesiasticum lib.x.

- In Esaiam prophetam lib. i. - In leremiam Hb. i. - InEzechielem
Hb. I. -In Danielem prophetam Hb. i. -In duodecim prophetas mi-
nores Hb. xn. - In Machabaeorum lib. il. - In quatuor Euangelia lib. i .
Liber generationis . - In epistolas PauH Hb. xiv. - In Actus Apostolo-
rum Hb. i.-In epistolas canonicas Hb. vii. - In Apocalypsin Hb. i.

- Interpretationis noui , et veteris testamenti Hb. il. Dumino meo ,
et dei sertio . - Prooemiorum lib. i. Quinque libri Mosi . -Differen-
tiarum Hb. i. Inter deum ^ et hominem . - De ortu , et obitu Sancto-
rum lib. i. Adam protoplastus . - Ad sororem contra ludaeos Hb.il.
Dominae sanctae Florentinae sorori . - Synonymorum , vel Soliloquio-
rum Hb. il. Venit nuper ad manus - De illustribus viris Hb. i.Osius
Cordubensis . - De summo bono Sententiarum lib. nl. Summum bo-
num deus . - De origine officiorum Hb. il. Ea , quae de officiis .

- De sanctaTrinitate Hb. i. - De corpore, et sanguine DominiHb.i.
De officio missae Hb. I. - Decretum canonum Hb.i. -De computo ,
et natura rerum Hb. i.-De proprietate rerum Hb. i. - Sermonum
lib. I. - Ecclesiasticorum dogmatum Hb. i. - Lamentum poenitentiae
lib. I. - De astronomia Hb. \.Domino^ et filio charissimo - Historiam,
siue Chronicam Hb. iil. - De cosmographia Hb. i . - De grammatica , et
vocabulis lib. i . - AUegoriarum quoque Hb. i . Mysteria sacrae script. -
De haeresibus Hb. i.- Epistolarum ad diuersos lib. i. Alia quoque
multa scripsisse dicitur, quae ad notitiam meam non venerunt . Cia-
ruit sub Heraclona imperatore , filio Heraclii , anno Domini dcxxx.
temporibus Sisebuti regis gothorum in Kispania , et ob sanctissimam
vitam , et conuersationem suam catalogo Sanctorum insertus est:
cuius festum celebratur xviii. kalend. februarii „ .

II. Trithemius, vt mihi quidem videtur , soUim ea Isidori ope- v"'" «'/'frrt muff/.

ra viderat , quorum initium ascribit. Ex his autem solum desideran- ^ "^"^ '
tur quatuor commentariorum Hbri in quatuor Euangelia , quorum
hoc notatur initium , jL/^fr generationis . In aliis operibus enumeran-
dis interdum Trithemius vnum in duo,vel tria partitur pro diuer-
sis eiusdem Hbri tirulis, vt haec omnia distinctius a nobis suisquae-
que locis exponentur. Isidorus,qui xviii. kal. februarii, siue dic 15.

4CO I S I D 0 R I A N A

ianuarii iii Martyrologio roiriano dicicur , Beatus Isldoriis safictifate
"vitae .^jide ^ et miracuiis clarus ^dMus a nostro Isidoro est . Secutus
sum editionem Fabricii in Bibl. Ecclesiast. Alibi varius est ordo li-
brorumjCt duo libri distincti indicantur Allegoriarum lib.i., et My-
steria sacrae scripturae lib. i.,ac reuera nuilus AUegoriarum liber
incipit 5 Mysteria sacrae script.

C A P V T .XLVIII.

QuoTiam orditie in hac nostra editione Isidori opera collocanda sint .
De Etymologiarum libr-is primo loco disseritur ,

VniaerseUa i.Xn operibus Isidori simul edendis aliis alius ordo placebat , vt

pracmlttenda , ... ^. . . ... , • i-> •

vidnnus . Duiersam a cetens viam mihi tenendam censui . Prnnum
enim locum iis operibus assignare volui , quae quodammodo vni-
oersalia sunt , ac propemodum omnia argumenta complectuntur .
Inter opera vero, quae de re quapiam peculiari agunt , argumento-
rum dignitatem sequarj vt biblica praemittantur, atque suo ordine
sequantur dogmatica, theologica , liturgica, canonica , mystica , poe-
tica, physica, historica. In singulis autem classibus eandem regulam
obseruabo , vt ea praeferam , quae communiora sunt , et per plures
ciusdem licet generis species vagantur .
vt facnhis sirt. 2. Hic ordo , vt ad cditionem tegiam Matriteusem propius , quam
^uana p<:r<^'- ■^i[i accedit,ita hanc vtilitatem prae ceteris secum fert , quod m
operibus vniuersalioribus notiones rerum communiores praescribun-
tnr,quae facile ad peculiarium argumentorum intelligentiam de-
ducunt . Qui enim ante alia omnia Etymologias Isidori, libros Dif-
ferentiarum rerum,et verborum, glossarium latinum siue eius,siue
c-erte ex eius operibus magna e>f parte excerptum perlegerit, ac
mente perceperit, haud ita ditficuiter reliqua eius opera percurrere
poterit . Ita etiam in biblicis si AUegoriae in vetus, et nouum te-
stamentum,si elogia Patrum veteris,et noui testornenti , si Prooe-
mia in libros veteris , -et noui testamenti praemittantur , expeditior
aperieturviaadcommentaria in singnlos libros percipienda . Superest
ergo , vt de singulis operibus eo ordine,quem in editione sequar,
singillatim , et accurate sermonem instituam .

3. Etymologiae Isidori opus sunt omnium reliquorum jmoxi-

nium

C A P V T XLVIII. 4cr

mum, et praeclpuum : de quo consulendi sunt BrauliOjet Ildefon- EtymoioQ^ae
sus in Isidori elogio supra cap. j.^et 5. , praeter alios auctores vi- /"''"''■'>""'" "*
tae eiusdem Isidori cap. i^.^et 14. jet epistolas amoebaeas Isido-''""'
ri, et Braulionis . Canonico Legionensi scriptori vitae Isidori asse-
rentijab ipso adhuc iuuene opus Etymologiarum inchoatum tuisse,
satis fidere non possumus . Ostendi cap. 21., et 2 7.,Isidorum an-
110 circiter 630. codiccm Etymologiarum ad Braulionem misisse .

4. Multo antea per literas Braulio Etymologias sibi mitti ro- ^as BrnaU»
gauerat : Ommmoda , inquit , supplicatione deposco , "vt librum Ety- 1'°^'"^°^ •
mologiarum , quem iam , fauente Domifio , audiuimus consumma-

tum , promissionis 'vestrae memores seruo "uestro dirigere iubeatis :
quia , 'vt mihi sum conscius , magna ibi ex parte serui tui postula-
tione sudasti . Alias iterum literas eadem de re Braulio ad Isido-
rum dedit , quae interciderunt , antequam ab Isidoro legerentur .
Rescripsit Braulio : Septimum ■, 7ii fall-or , annum tempora gyrant^
ex quo me memini libros a te conditos Originum postulasse , et vario ,
diuersoque _ modo praesentem vos me frustratum esse , et absenti
nihil inde vos rescripsisse , sed subtili dilatione modo necdum csse
perfectos , modo meas literas intercidisse , aliaque multa oppo-
nentes ad hanc vsque diem perueni-mus , et sine petitionis effectu
manemus .

5. Ex his liquet , Isidorum multo ante annum 650., quo libri «%"< ">"'«'
Etymologiarum ad Braulionem missi sunt , in huiuscemodi opus ^^"''^''"^ ^'■''" '
incubuisse : ac coniicere possumus , eam epistolam , qua Braulio

ait , audiisse se , opus iam esse consummatum , septeni annis
scriptam fuisse ante alteram , qua ait : Septimum , ;;/' fallor , an~
num tempora gyrant etc. Aliud etiam ex hac secunda Braulionis
epistola colligitur , quod prae oculis habendum , scilicet aliquos
Etymologiarum libros , siue titulos ab Isidoro seorsum in vulgus
fuisse editos, antequam Braulio totiim corpus accepisset . Ira enim
post multa pergit : Ergo et hoc notesco , libros Efymclogiarum ,
quos a te domino meo posco , etsi detruncatos , corrososque , iam
a multis haberi . Inde rogo , vt eos mihi transcriptos integros ,
emendatos , et hene coaptatos digneris mittere , ne raptus auiditate
in peruersum , cogar vitia pra virtutibus sumere . Putarem , les^cn-
dum corrasosque pro corrososque : innuit enim Braulio , partes
alicjuas operis e suo corpore Uiissc auulsas .

Tom. I. E e e

A0 2 I S I D O R I A N A

hinc dhrre- 6. Miriim eigo non est , si exemplaiia Etymologiarum multis
pantia cxcm- j,^ [ocis varicHt , ct aliquando alia aliis sint auctiora . Quin etiam,
fanun. ^^ ^^^ puto , Isidorus post intcgrum exemplar ad Braulionem di-

rectum in autographo suo quacdam alia aut addidit,aut mutauit •
Nam Etymologiarum opus eius generis est , vt semper aliquid
denuo addi possit, aut reformari . Ildefonsus certe de Isidoro ai: :
Scripsit quoque in vltimo ad petitiofiem Braulionis Caesaraugustani
Episcopi librum Etymologiarum, quem quum multis annis conaretur ptr-
ficere , in eius opere diem extremum "visus est conclusisse . Quum auteni
anno circiter 630. , vt dixi , Etymologias ad Braulionem Isidorus
deferri curauerit , et deinde ad annum vsque 6^6. superstes fue-
rit , consequens est , vt etiam post excmplar ad Braulionem trans-
missum in eodem opere magis , magisque perflciendo allaborauerit.
Codex \neTttcn- 7' I'"* cpistola , qua Isidorus Etymologias ad Braulionem mittit,
datus ju/j iiV . ait , codicem Qi&t INEMENDATVM : Codicem Etymologiarum cum
aliis codicibus de itinere transmisi , et licet inemendatum prae va-
litudine , tamen tibi modo ad emendandum statueram offerre , si
ad destinatum ConciHi locum peruenlssem . Vbi fortasse legendum
est peruenisses y vt cap. 21. coniiciebam . Braulio hoc ipsum intel-
lexit , quum dixit in Praenotatione iibrorum Isidori : Codicem Ety-
mologiarum . . . quamuis imperfectum ipse reliquerit etc. Quum
enim Isidorus dicat , se decreuisse codicem inemendatum z^ emen-
dandum Braulioni otferre , opus ad vmbilicum iam perduxisse vi-
detur , ac solum voluisse , vt Braulio exemplar ex Isidori autogra-
pho descriptum emendaret . Braulio enim conrra ab Isidoro libros
Etymologiarum transcriptos integros , EMENDATOS , et bene
compactos sibi mitti postulaucrat .
Semieri opinio 8. Scmlerus iu praefatione ad notas mss. Glossarii Isidoriani ,
rsiicnar, Braulionis verbis permotus, existimat , Isidorum codicem Etymolo-

giarum non integrum reliquisse , et autographum suuin ad Braulio-
nem misisse , pluribus spatiis , et interuallis distentum , quibus
quotidie supplementa sufficere , et quae denuo occurrebanr , adde-
re , et congerere solebat . Nam quum Braulio asserat , codicem
esse nimia magnitudine , id Semlerus interpretatur ob eiuscemodi
spatia , et interualla : ipsa enim magnitudo , qua hodie constat,
nimia dici non possit . Verum haec ratio imbecilla est : nam
vcrbo nimia noa ita iahaerendum est , vt immensum codicem

C A P V T XLVIII. 403

indket . Est aiitem Etymologiarum codex valde magniis , non so-
lum si conferatur cum ceteris Isidori , ac plerisque aliis veterum
scriptorum operibus , sed etiam in seipso spectatus , vt videre licet
in multis ingentibus membranis, quibus libri Etvmologiarum tantum
continentur , praesertim quum charactere maiusculo scripti sun: .
Nic. Antonius non dubitat appellare immensae molis opus : quam-
quam is fortasse non tam magnitudinem , quam operis laborem ,
et conatum commendare voluerit . Sed Braulio certe mmiam ma-
gnitudinem codicis celebrare non debuit ob plura. illa spatia ,
et interualla , quibus nihil crat exaratum .

9. Braulio quidem , quum Isidorus opus Etym.ologiarum ro- BmuVo cn
gatu eius fecisset , et siue inemendatum , siue imperfectum reli- ?"'''<;"'"n ««'<''-
quisset , e re sua esse arbitratus t%x. codicem titulis solum ab Isi-

doro distinctum in libros partiri . Minus recte Fabricius bibl. vet.
lat. lib. 4. cap. 8. n. 14. de Etymologiarum opere ait : Isidoru^
scripsit j et imperfectum reliquit : Braulio deinde compleuit ^ et in li-
bros digessit : quod alios etiam existimare video . Non ait Braulio,
opus se compleuisse , aut emendasse : quam>uis facile credere
possimus , curasse eum , vt slne librariorum erroribus , quoad
eius fieri posset , describeretur . Nequaquam vero ex Braulionis
verbis arguere licet , eum aliqua aut mutasse , aut addidlsse .
Neque assentiri doctis alioquin hominibus possum , qui , quoties
in Etymologiis aliquid occurrit, quod nulla ratione excusari posse
ipsi autumant , illico clamant , eiusmodi errorem a Braulione in-
trusum fuisse . Videntur enim ii ignoraie , quantus vir fuerit
Braulio , cuius elogium ex Ildeionso in libro de viris illustribus
referetur , in cuius etiam commendationem nonnulla cap. 4. pro-
tulimus : non quod Isidoro aequiparandus sit , aut non fuerit fa-
ciIius,BrauIionem potius , quam Isidorum errasse . Sed dum non
constat 3 Etymologias a Braulione vllo modo intcrpolatas fuisse ,
aequitas postulat , vt siquid occuncrit , quod Isidoro omnino indi-
gnum sit , non Braulioni , sed cuiuis altcri interpolatori intolera-
bilis error imputetur .

10. In quot titulos Isidorus Etymologiarum opus diuiserit , ;„ mot uiros
omnino latet : neque vero satis patet , in quot libros Braulio di- opusd!u!s!t,
uiserit . Communis persuasio est , eum in viginti libros diuisisse :

et haec est peruulgata operis diuisio , cui fauet edita Praenotatio

E e e 2

404 I S I D O R I A N A

Braiilionis : Ego ifi •vlginti libros diuisi . Receptam hanc opinio-
nem infirmare conatus fuit Bayerius in not. ad lib.5. cap.4. n.93.
biblioth. vet. Hispan. Braulio , inquit , mn in xx. , sed in xv. //-
hros Isidori Etymologiarum opus discreuit, testiljus 'vetustis ^quotquot
•viderim , codicihus ante annum Christi tnilesimum exaratis : vidi
autem non paucos •, binos suppeditat bibliotheca regia Escurialensis ,
alterum litera ^. plut. 11. fium. 24. era dcclxxxi. , seu Christi
anno dccxlui. , alium item antiquissimum ecclesiae olim Ouetensis
lit. b. plut. III. ;/. 1 4. , atque in 'utroque in Brauliouis Praenotatio'
fie de Etymologiarum opere legitur , distinctutn ab Isidoro titulis ,
fjon lihris , quem ego ( inquU Braulio ) in xv. Ubros diuisi . Con-
sonat hispana eiusdem operis seculi xiv. -versio in eadem bibliotheca
Escurialensi extans lit.b. plut.i. ;;. i 3 . ... El qual porque le fiso
por 7nio ruego , m.iguer que el non lo acaho , empcro departilo yo
en quince libros . AHa eiusdem Bayerii in hanc sententiam verba
exhibcbo cap. 57. , quum eius Animaduersiones de quarto Senten-
tiarum libro Isidoro in quodam codice ascripto proteram .

Btiyerri opinio n. Inter varias lectioues ex nostris mss. exemplaribus , quas
ad BrauHonis Praenotationem ilhistrandam cap. 3. ascripsi , nihil
est , quo Bayerii sententia confirmari possit : et in ipsis antiquis
membranis , in quibus Brauhonis Praenotatio exhibet in xv. libros
diuisi , Etymologiae in xx. hbros diuiduntur . Neque id Bayerius
dissimulat , sed reponit : Potuit curiosior aliquis statim y aut non
longe a Braulionis morte , potuere librarii nonnullos e quindecim
libris subdiuidere , aut priorem operis oeconomiam refingere , quin
ipsi aliquid addiderint : id quod njetustissimo omnium Caesenatensi
Malatestarum seculi vii. codici accidisse Fabricius ( Mansius potius
in supplemento ad Fabricium ) tradit Biblioth. med. et inf. inlsido-
ro num. 25., nam quum xxv. omnino libris constet , nihil tamen
continet , quod in 'vulgatis codicibus non extet .

refciUtuT , 12. At vcro quanto faciHus fuit , vt numeri xx. a librario ah-

<^\o in XV. commutarentur , vnde hic error in phira exemplaria
permanauerit , quam vt ex quindecim hbris ita ahquis viginti \x-
bros confecerit , vt nuUum rehquum fuerit exemplar primae di-
uisionis quindecim librojum ? Versio vero hispana praenotationis
Brauhonis est illa ipsa , quae a Rodriguezio de Castro tom. 2.
Bibh Hisp. pag. 25)4. edita fuit : neque haec est genuina Brauhonis

C A P V T XLVIII. 405

praenotatio , sed alia interpolata , de qua iam dictum . At versio
italica genuinae praenotationis , Alchaino interprete , de qua cap.70.
num. 17. , viginti libros exprimit , in venti libri . Itaque ego ve-
rum censeo , Etymologias a Braulione in viginti libros fuisse discre-
tas : quae causa est , cur pleraque exemplaria in hoc librorum
numero consentiant , vix vlium minorem numerum indicet . Eccur
autem in nonnuUis etiam antiquissimis exemplaribus in plures ,
quam. viginti , libros opus distribuitur ? Rationem istiusmodi variae
diuisionis inde existimo peti posse , quod Isidorus ipse in titulos ,
vt Braulio refert , opus diuisit , qui tituli plures fuerunt , vt ego
censeo , quam viginti . Constat etiam ex Braulionis literis ad Isi-
dorum , plures Etymologiarum libros , siue titulos malimus appel-
lare , ante seorsum vulgatos fuisse , quam codex integer ad Brau-
lionem deferretur . Praeterea exemplar autographum Etymologia-
vum , vt nuper arguebam , penes Isidorum reraansit . Facile ergo
fuit , vt , quamuis Braulio opus ad viginti libros redegerit , tamen
aHi vel ex autographo Isidori , vel ex separatis libris antea editis ,
vel ex titulorum quorumdam ratione , ac diuisione numerum li-
brorum auxerint , vti in quibusdam etiam ordinem commutarunt .

13. Id distinctius explicabitur , quum codices mss. exponen- /nsi. vnr/fl/j«
tur : nunc satis sit obseruare , communem cssg: vulgatum in Regia
Matritensi editione ordinem , et diuisionem librorum j nihilominus
in multis niss. exemplaribus antiquis , in quibus diuisio viginti li-
brorum conspicitur, apparet adhuc , a prima manu fuisse diuisio-
nem illam in viginti quinque libros , quam codex Mahitestius
a Bayerio indicatus , et a nobis cap. 45. recensitus praefcrt , vt
in codice i. Vaticani Archiuii , et m aliis . Albanius codex numc-
rum etiam 2 5.1ibrorum oftert , sed ita diuisus est, vt potius 26.
referre deberet : ipsi autem numeri multis lituris corrupti , et im-
mutati sunt , vt ahquod vestigium cernatur , librum nunc vigesi-
mum a prima manu fuisse inscriptum numero xv. , quod diuisioni
a Baycrio propugnatae fauere potest .

14. In ahis mss. Kbri Etymologiarum sunt viginti duo , vt tn numero li-
in codice Florentino S. Marci , de quo cap. 45.jetsi enim li- ^'■'"•"m .
bri 23. indicantur , tamen vltimus , siue vigesimus tertius est
liber De natursi rerum . Numerum etiam 22. librorum Honorius
Augustoduncnsis assignat : ct in scssione vigesima prima Concilii

4o6 I S I D O R I A N A

Oecumenici Florentini apud Labbeum tom.i^. col.iii^. sic legi-
tur : Etiam de tempore beati Gregorii Dialogi flvruit Isidorus no*
mine in Hispania : •unum eius testimotiium dicam . Fecit librum
Etymologiarum diuisum in zz. lihros : in 12. libro cap. ^. sic ait:
Hoc autem interest inter nascentem Fiiium , et procedentetfj Spiri^
tum etc. Vbi obseruandum , diuersum etiam librorum ordinem in-
dicari : nam locus allatus nunc extat cap. 3. iibri 7. Codex Vaii-
canus623., cap.95. describendus , Etymologias in 20. libros diui-
dit , scd prima manu librarii notatur , aliquos ponere 28. libros ,
et loca diuisionum singillatim indicantur . Plura exempla variae
diuisionis librorum cap. 55. occurrunt .

erdo nirorum . 15» Ad ordincm librorum quod attinet , in nonnuUis mss.
liber de legibus praetertur libro de medicina , vt in Albanio ,
et in Caesenate minus antiquo . Mirum quantum variat in libro-
rum , rerumque ordine excmplar Chisianum recensitum cap. 45.
Codex Regio-Vaticanus 1S50. initio mutilus magnam librorum
commixtionem , et perturbationem continet , ac multis locis in-
terpolatus , auctusque est , vt explicabo cap. loi. In pluribus etiam
vetustis exemplaribus reperio, deesse librum 10. Etymologiarum ,
quo voces quaedam per alphabetum explicantur j in quibus libro
nono proxime succedit liber vndecimus : fortasse quia iamtum
glossarium Isidori nomine circumferebatur , adeoque inutile videri
poterat librum 10. , qui glossarii vices gerit , ceteris Etymologia-
rum libris inserere .
>iur7e pnrtti 1 6. Miuus obuia est diuisio Etymologiarum in duas partes,

Erymoioyiarum. quarurn ptior decem priores libros , posterior rehquos decem com-
plectitur, sed eodem numeroruni ordine vsque ad vigesimum con-
tinuatos , vt cernitur in codice Vaticano 623. , quem cap. 95.
recensebo : ac simili fere modo indicatur in codicibus duobus Flo-
rentinis S. Crucis , de quibus cap. 55., vbi plura de mss. codici-
bus Etyjnologiarum aut exprimuntur , aut indicantur.

Tituius, i.y. Dq titulo non valde laborandum nobis est : libri mss.

constanter inscribunt Etymologiae , recentiores nonnulli Etymolo-
gicon Isidori ^ alii ex vsu etiam veteri , et frequenti Isidorus Ety-
mologiarum , vt quodammodo per excellenriam noster S. Doctor
dognominetur Isidorus Etymologiarum : quod in recensione codi-
cum mss. facile cuiuis occurret . Sequiori aetate multi huiusmodi

C A P V T XLVIII. 407

tltuli inuecti fuerunt , vt Magister Sententiarum , Valerius HistO'
riarum etc.

18. Etsi autem veteres scriptores , quiim hos libros laudaiit, Onginum /n-
Etymologias appellant , tamen recentiores non pauci Originum li- ^"'F*''<' •
bros solcnt nuncupare , quem titulum Vulcanius , Bignaeus ,
et Breulius in suis editionibus praetulerunt . Deceptus quippe fuit
Franciscus Padiila Centur. 7, Histor. Eccles. Hisp. fol. 227. , qul
quum a Baronio libros Originum laudari vidisset , asseruit, eiusmo-
di opus inter alia Isidori non reperiri . Suspicatur Nic. Antonius ,
appellationem Etymologiarum Braulionem affixisse operi a se pa-
rato editioni , et , sicuti membra secreuit , ita caput adaptasse ,
paululum ab auctore , qui Origenes sese mittere reliquit scriptum ,
deflectentem , aut ab Isidoro nondum appositum titulum supple-
uisse . Isidorus quidem exiliter , et modeste , vt ait Nic. Antonius,
de suo opere existimans, his verbis Braulioni illud nuncupauit ;
En tibi , sicut pollicitus sum , misi opus de origitie quarumdam re*
rum ex veteris lectionis recordatione cullectum etc. Sed non inde
coUigi debet , Originum titulum potius , quam Etymoiogiarum ,
ab Isidoro fuisse inditum , quum is in epistola nuncupatoria ad
Braulionem inscriptionem , vt videtur , non retulerit , sed argu-
mentum libri exposuerit .

19» Aliunde certum est , Etymologiarum opus iam ante edi- Etymoiogiarum
tionem non solum a Braulione , sed ab Isidoro etiam ita appella- ""^-
tum fuisse , vt ex amoebaeis eorum epistolis liquet . Isidorus vocat
codicem Etyrnologiarum , Braulio primum librum Etymologiarum ,
tum libros Etymologiarum . In secunda autem epistola , vbi libros
Etymologiarum appellat , prius libros Originum dixerat . Igitur etsi
Etymologiarum titulus, quo Ildefonsus etiam vsus fuit, communior,
ct verior est , tamen alter Originum sustineri potest : ac fortasse
auctor ipse titulum cowiwnciixm Etymologias ^ siue de origine rerum
inscripsit . An alicubi opus hoc vocetur Liber de omnibus scientiis,
dubitat Monttauconius in Biblioth. mss. : nam recensens in biblio-
theca Monasterii S. Martini Turonensis codicem 92. annorum 800.
Liber de omnibus scientiis , addit , An Isidori Hispalensis sit , -vi-
dcfidum : neque ad aliud Montfuiconius respicere potuit opus ,
nisi ad Etymologias .

30. Etymologicum opus Braulioni ab Isidoro nuncupatum

4oS I S I D O R I A N A

An Sheiato fuiss€ , dlximus : idque nerno non dicit . Seti certumne est , Brau-

"EtymoiogUe jionj ^ gj pjQ,^ :\\x.Qvi nuncupatuni ? Minime dubito , quin Braulioni
Isidorus Etymologias dedicauerit , non solum quia i<i epistola de-
dicatoria in plerisque membranis extans suadet , sed etiam quia
mutuae vtriusque epistolae omnino persuadent . Inuenio tamen ,
in codice Regio-Vaticano 112. , exarato seculo xi. ineunte , post
sex epistolas amoebaeas Braulionis , et Isidori , in quibus est etiam
epistola dedicatoria Isidori ad Braulionem , et post librorum indi-
cem , qui epistolis snccedit , addi praefationem ad Sisebutuin Re-
gem , iisdem omnino verbis , quibus ad Braulionem . Ita etiam
Palatinus 2S3. Ottobonianus vero 336. ita inscriptionem refert :
Ltbri Isidori ad BrauHo?iem . . . vel ad Sisehutum . Ottobonia-
ni 343., et 427. epistolam nuncupatoriam ad Sisebutum , non
ad Braulionem , proferunt . Confer de his, aliisque mss. caput5 5.

anErnuVioni, ^i, lu CHisiano exemplari descripto cap. 45., et in codice 2.
Archuni Vaticani , de quo cap. loy. , disuinctio ita adhib^tur ,
vt dicantur Etymologiae scriptae ad Braulio7jem ■^'uel ad Sisebntumj,
sHum scilicet dominufn , et fUu7n . Quidni autem accidere potue-
rit , vt vtrique opus inscribcretur ? Solebant veteres duas praefotio-
nes suis operibus praefigere , solebant idem opus ad duos,cum
epistola dedicatoria ad vtrumque, mittere , vt ostendi in Prolegom.
ad Dracontium num. 16, Solum obstare potest , quod Siscbutus
decessit anno 621., quum Isidorus solum circa annum 630. Ety-
mologiarum codicem ad Brauiionem mis<;rit . Itaque Sisebuto Isi-
dorus solmu offerre potuit Etymologiarum libros aliquos , siue
partes seorsum antea publicatas , vt ex Braulionis literis patet .
Magis tamen crediderim , epistolam dedicatoriam Isidori ad Brau-
lionem Etymologiis cnm inscriptione ad Sisebutum ab aliquo
inepto librario praemissam fuisse , qnod vidisset , librum De na-
tura rerum Sisebuto nuncupatum in aliquo exemplari pro vigesi-
mo tertio , et vltimo libro reponi .

Uidorns CoT- 2 2. Quid si aliquis contendat, Etymologiarum opus non Hispa-
duicnsh nuctor lensem nostrum , sed Cordubensem alium Isidorum auctorem ha-

non est btymo- , ^ t \ • ■ • ■ ... t

fo^toTum . bere i lci vix cuiquam in mentem venire potuisse videatur . In ea
•tamen tuit opinione vir ceteroquin doctissimus Martinus Roa
in libro De principatu Cordubae , vt Nic. Antonius obseruat :
quamquam mihi editionem latini -operis Lugdunensem 161 7. euoi-

uenti

C A P V T XLVIII. 40?

uentl verba Roae non occurrunt -■, neque aliam edirionern Nic. An-
tonius recenset , quum Roam in Bibliotheca noua laudat . Video
etiam , Roam lib. 2. Singul. cap. 9. non semel D. Isidori nomine
Etymologias appellare : quo sanctitatis titulo Hispalensem Isidorum
certe intelligit , quandoquidem Isidorum Cordubensem neque inter
Cordubenses quidem Sanctos nominauit . Itaque doceri ab aliquo
cuperem,quo loco Nic. Antonius viderit, eum tam absurdam senten-
tiam tenuisse . Fabricius quoque in Biblioth. med. verbo Isidorus
Cordubensis hoc ipsum repetit , sed ex Nic. Antonii fide , vt perspi-
cuum est . Conferenda erit versio hispana eiusdem operis, auctore
ipso Roa interprete , quam ego non vidi .

C A P V T XLIX,

Doctoritm hor/iimim de Isidori Etymologiis iudicia . Isidori studitim
explica7jdi in Etymologiis prae ceteris res peculiares

Hispaniae .

I. JL^ octrinam Isidori contra quorumdam criticorum reprehen- k:c. Autonii

siones ex grauiorum aliorum euidentissimis testimoniis cap.34. defen- '"•'''^''"" •

dimus . Nunc peculiarem Etymologiarum causam agimus . Ad Ety-

mologiarum nomen , totumque opus , ait Nic. Antonius , attenti gram-

maticorum , quos liaec cura solicitat , _/?///' dudum immaniter excla-'

mant , Isidorumque multis accusatiojjum iaculis petunt . Pro eorum

tamen plena confutatione lectorem ad praefationem Griaiii , quam

postea nos proferemus , delegat . Interim obseruat , quasdam Ety-

mologias Isidori , quae ab aliis reprehenduntur , ab aUis sustineri .

Sic loannes Kirchmannus etymon feretri suspendit naso , quod ta-

men non improbat Vossius . Nic. Rigaltius Isidorum negligentiac

culpat,quod Scorpion sagittam dixerit , quod Steuechius defendit .

lo. Schefterus Isidorum reprehcndir , quod Pharum Aegyptiam a 2-^5

lux :> et ofiav videre dictam crcdiderit : quod tamen non spernen-

dum etymon Martinius vocauit .

2. Martinius istc in praefatione sui Lexici duo Etymorum gc^duo etutr.orum
nera distinxit , alterum eorum , quae taha sunt cTarap.^ , hoc est , ^''"
potentia , a quibus scihcet potuerit nomen deduci : alterum eo-
rum , quae talia sunt ivi^y^a , siue actu , ad quae vocabulorum
Tom.L F f f

encrr.

4IO 1 S I D O R I A N A

auctores vero siinile est respexisse . Vtrumque hoc geiius in Isido-
rianis Etymologiis reperitur . Docet autem ipse Isidorus lib. i.
Etymol. cap. 29.5 quod fiou omnia nomina a veteribus secundum
naturam imposita sunt , sed quaedam et secundum placitum . . .
Ilinc est , quod omnium notninum etymologiae 7ion reperiuntur : quia
quaedam non secundum qualitatem , qua genita sunt , sed iuxta ar-
bitrium liumanae voluntatis vocabula acceperunt .
Etymoiogiac 3. Proptcrea origines verborum ita difficile est inuenire , vt
commendctiie . Acgidius Meur^.gius in epistola nuncupatoria Originum linguae gal-
licae asseruerit , nuUum hucusque , quantumuis praestantissimae
siue in antiquis , siue in recentioribus famae cnarratorem acu rem
tetigisse . Confirmat nihilominus Kic. Antonius , opus Etymologi-
cum , quale ab Isidoro prodiit , post extincta iUa vcteris , ac flo-
rentis philologiae lumina , nec seculo eius , nec posterioribus aliis,
Beda etiam incluso , qui Encyclopaediae operam dedit , sperari
potuisse . Neque enim Isidoriani , hoc est , semibarbari temporis
Etymologicon hocce videtur opus , sed plane niiraculo comparan-
dum , praecipue in sacro homine , atque studio pietatis , et ge-
rendo pro dignirate muneri vsque adeo intento . Barthius quarauis
perpetuum Seruii excriptorem ad lib. 6. Theb. v. 241. Isidorum vo-
cet , tamen ad lib. 12. v. 812. asserit , eum suo aeuo encyclopae-
diam prope integram complexum : quo satis innuit , multa Isido-
rum comprehendisse , de quibus ne cogitarat quidem Seruius .
PostinorH.us se- 4. Auimaduertit etiam Nic. Antonius , cuiuscumque aetatis
cuits corruptae. jg^[Q|.£5 \^ hoclsidori luo opcrc plus forsitau , quani in quibusuisaliis,
sibi licere existimasse , atque orae libri , quem vt cornucopiam ,
aut compendium certe omnium librorum e manibus elabi vix sine-
bant 3 obuia quaeque hinc inde affixisse , quibus excriptores seducti
fuerint , vt marginales interdum ineptas notas in textum intruserint.
Neqiie vero Isidorus reprehendendus est , si aliquando ex ingenio
suo ad verisimile respiciens , etymologias quasdam , vt multi alii
veteres , confinxerit . Secus equidem, ait Turnebus lib. 26. Aduers.
cap. 22. , quam quisquam putaret ■, Isidorus quaedam enarrat , nec
tamen ineruditc , nec inscite . Magnum vero pretium his Etymolo-
giarum libris accedit , quod ex eis plurima obscura clarorum scri-
ptorum loca illustrantur , vt ex eodem Turnebo colligitur lib. 6.
Aduers. cap. 19.3 lib. \j. cap. 5. j et lib. 20. cap. 5.

C A P V T XLIX. 411

5. Christianus Becmanniis , qui De originibus latinae linguae ,-,,</,v;„ot Bi:-
satis accurate scrlpsit, librumque anno 1608. publicauit , fatetur , ""»""' •
abusum esse quemdam in hac Etymologica arte , sed contendit ,

non proprerea eam contemnendam . Ita in praefatione de propria
slgnificatione verborum pag. 158. disserit : Valla wquit lib.j.
Ele^ant. cap.^j.-, et 'vna alii : Nihil habet magis ridiculum haeCy
qua de loquimur ^ scientia ^ quam etymologiam . Itaque tanti tjonjtat^
quasi inde proprietas eximatttr . Responsio in promptu est per disti?i-
ctionem : Valla loquitur non de omni , nec de sana , et vera ety-
mologia : alioquin esset sibimet ipse contrarius , saepe enim in sex
libris Elegantiarum , et contra Antonium Raudensem nititur etymis :
verum de facetis allusionibus , itemque ridiculis , et ineptis saepe
aUiterationibus , quas ex ignorantia in primis Hn?uaru)n natas li-
benter ipsis auctoribus relinquimus , et , 'vbi serii , auersamur .
Quales apud Varronem , dum omnia e latinis infeliciter trahit , Isi-
dorum episcopum Hispalensem , Petrum Lombardum , Durandum , 7.a-
chariam Chrysopolitanum , lacobum de Voragine , Accursium apud
lureconsultos , et similes nonnunquam occurrunt .

6. Exempla profert in pascha a TrcKryj-^ ^ diabolus a duobus n//;,r.-^r;o77fj n-
bolis , locusta , quia longa pedibus , sicut hasta , Donatus , quasi '-''V"/^^ •

a Deo natus , Marcellus , quasi arcens maknn, vel maria percel-
lens : Fabianus , quasi fobricanus , fabricans bearitudinem : Se-
hastianus , quasi sequens beatitudinem , et quia astin est ciuitas ,
et aria sursum j Euphemia , quasi bona temina, aut suauis sono-
ritas : Colossus ^ quasi colens ossa : Examen ab o^, et ay,Y\v , quod
quidam Zachaeus Faber confinxit, vt vitium , quod in versu com-
miserat , correpto a m examen , sanaret . Sed posito , pergit Becman-
nus , no7i tameti conccsso , quod •Valla , et aliquot alii omnem plane
etymologjam vocent ridiculam : quid tum postea ? Vna , et altera ,
et tertia , immo et quarta hirundo 7ton facit -uer . Quod autem
idem Becmannus pag. 146. Varronem , Festum , et Lsidorum ita
inier se committit , vt dic.nt , Isidorum quandoque nil nisi nugas
agcre , et risum lectori mouere , non satis aduertit , ilhis ipsas ,
quas vocat , Isidori nugas ex Varrone , aut aHis magni nominis
anriquis scriptoribus esse de.sumptas . Fabricius in bibhotheca medii
aeui verbo Isidorus ita euni defendit : Grammaticus necessarius iu-
dicio etiarn eorum , qui ilii detrahunt . . . In notatione originis

Fff 2

ciuin

41 z I S I D O R I A N A

-vocabitlorum non semper rem tutigit acu , 'uti nec Varro apud latt^
nos , fieque apud graecos Plato , 'vel Philo apud iudaeos : vnde acerbior
Christ. Becmanni censura , nil nisi nugas agere , et risum mouere ,
et Salmasii ad Hist. Augustam pag. 2S., Isidorum more suo ineptum
in etymulfjgiis tradendis improbantis , quem tamen in multis defeji^
dendum , alii eruditi docuere .
ft^aichii iadi. y^ lo. Goorgius Walchius in Historia critica Litinae lingiiae
Coloniae 1734. cap. 5. n. 6. plura de Isidoro , totoque hoc ety-
mologico studio congerit : Nunc dicendorum ratio postulat , 'ut ad
diuersa lexicorum latinorum genera enarranda nos conuertamus .
Primum locum inter ista attribui/nus lexicis etymologicis , quae
in originibus 'vocum rom.inarum explicandis -versantur : ad quam
operam et antiquiori , et recentiori acuo eruditissimi firi accesse^
runt , Al. "Terentius Varro , AI. Verrius Flaccus , Sextus Pompeius
Festus , de quibus iam in capite de grammaticis quaedam disserui-
mus • Princeps illorum est [sidorus Hispalensis , cuius extant Origi~
num , siue Etymologiarum libri xx. , qui prodierunt seorsim Vene-
tiis 1483., Parisiis 15 12. etc. . . . Eruditi 'viri sunt , qui haud
honorijice senserunt , quorum iudicia collegit lacobus Thomasius
Ds plagio literario §.484., atque ex Petro Ciaconio obseruauit ,
quod Isidorus ex Seruio , Maronis interprete , Festo , Nonnio , Au-
gustino , ceterisque melioris notae auctoribus ad -verbum pkraque
transcripserit : item quod ex sententia Rhenani talis ferme sit apud
latinos Isidori rhapsodia , qualis .tpud graecos Suidae vndecumque
a compluribus consarcinata : quod lanus Dousa eum annumeret farto-
ribus semipriscis , atque alibi vocet centonum sarcinatorem . Praeter
eum Corn. Rittershusius ad Saluianum pag. 208. existimat , quod
in hisce libris saepe attulerit nugas ': quod quamuis haud possit ne-
gari , nec hoc , quod multa ex aViis auctoribus transcripserit , id
tamen industriae eius debemus , omnino laudandum , quod beyiejicio
iUius 'varia antiquorum scriptorum monimenta sint conseruata .
Plura de hoc auctore habet lo. Fabricius in Historia bibliothecae
part. 3 . pag. 273.
scrijjtores Ety. 8. Reccnsec deinde Walchius recentiores quosdam Etymologia-
m^ogiarum . j-um scriptorcs , lo. Fungerum , Christianum Becmannum , Matthiam
Martinium , Gcr. loannei-n Vossium , Christianum Daumium . De vti-
litate vero Etymologiarum ita §. vn. disserit ; Equidem haud negan-

I A

C A P V T XLIX. 413

dum est , quod studium etymologicum cultoribus lingujrum vtilita'
tem ajferat , atque effidat , 'Vt c^ognitis •uocum originihus vera ,
ac natiua si<i^nificandi vis , quarn habent , illustretur : scd tamen
etiam in hoc studiorum genere modum tenere decet , ita vt nec
hi perscrutandis vocum origi>iibus maiorem operam , ac par est ,
collocemus : neque scientiae etymologicae plus , qu.im rei ipsius digni-
tas postulat , tribuamus . Pleraqu; in hac phihlogiae parte dubia
sunt , et incerta . . . Res ipsa hocce loquitur , quomodo latinae
linguae origines possunt restitui ^ quae per tot secula sunt ahstrusae -y
ac reconditae ? Fatetur hoc Varro ipse , solertissimus latinae linguae
scrutator , quando de latina lingua- libro 4. dicit : Non omnis im-
positio verborum extat , quod vetustas quaedam deleuit : nec quae
extat , sine rnendo omnis imposita : nec quae recte imposita , cuncta
ma?iet : multa enim %>erba literis commutatis sunt interpolata .

9. Alia in hanc rem addir Walchiiis , et obseruat , Richardiim '"'''''"''' ^"/""''*'

c-- • • 11- IV T T-.-1 !• I I qicor-um studia .

bimonium in galhco N^ouae Bibhothecae seJectae opere part. i.
pag, 113. per exemphim vocis graece ■&iog ostendisse , quam incer-
ta sint studia etymologica , atque idem argumentum Chr. Falste-
runi in cogicationibus variis philologicis pag. 179. pertractasse .
Morhofias in Polyhistore tom.i. lib. 4. cap. 9. n. 2. iam animad-
uerterat, veteres grammaticos Varronem , Festum , Flaccum , Isido-
rum origines nominum quaesiuisse : Isidorum praesertim ob compi-
latos veteres vapulare . Etsi autem e recentioribus lulius Caesar
Scaliger magnum opus Orioinum linguae latinae , 24. libris absol-
uendum , molitus fuerit , quod nuUas typographus inuentus tuit ,
qui excudere ausus fuerit , tamen Menagius inde non multum
fructum , si prodiisset , sperauit in epistola nuncupatoria Originum
linguae gallicae ad Puteanum , vt coniiciebat ex etymologiis , quas
Scaliger in.suo de causis lingu.ie latinae libro inseruit : quae aliis
antiquiorum nihilo sunt meliores .

10. Qaam praeclare Barrielius de Isidori operibus senserit , re! pe.aHarts

I . , ,. ci. • !• I Hispaniac ,

praesertmi quod attuiet ad pccuhares res Hispamae explicandas ,
ex eius epistola cap. 40. relata perspicitur . Nunc animaduersio-
nem eius recensebo de Etymologiis in hispanico opere inscripto,
Informe de 'toledo sobre igualacion de pesos , y medidas , Matriti
anno 1758., quod sine eius nomine prodiit •■, sed ab ipso fuisse
claboratum , tum aliunde constat , tum in exemplari , quod ego

exi>Ucatae ,

ejcempla ■

414 I S I D O R I A N A

habeo , mmu Ipsius notatuin est . Igitur pag. 219., et seqq. ober-
uat, S. Isidorum in opere suo encyclopaedico Etymologiarum po-
tissimum curasse , vt ea diligenter exponeret , quae propria tunc
essent Hispaniae , et quibus praecipue Hispania a ceteris regioni-
bus dirferret . Haec exempla protert .
mErnmoiogns ij. Isidorus lib. I . Etymolog. cap.38. al. 39. ait de Threnis :
Adhibebantur aittem juneribus , atque lamentis : similiter et nunc .
Lib. 4. cap. 8. de impetigine : Hancvulgus sarnam appellat . Manet
adhuc nomen sarna . Lib. 12. cap. 7. 'Tticos , quos Hispani cuculos
vocant etc. Nunc cuclillos hispani dicunt . Griahus mallet cum
Chacone legere , Cuculos , quos hispani cucos 'vocant . Lib. 13.
cap. XI. de vento Coro , seu Cauro : (^uem plerique Argestem di~
cunt^non^ 'vt imprudens vulgus , Agrestem . Ibid. de circio : Hunc
hispani Gallecum •vocant , propter quod eis a parte Galleciae Jiat ,
Modo Galle<zo venti nomen est hispanis .

12. Lib. 15. cap. 9. Formatum , siue formatium in Africa ^
•vel Hispania parietes de te:-ra appellant . Adhuc Hormigon dicimus .
Lib. 16. cap. 2. Chalcantum etc. olim in Hispaniae puteis , vel
stannis etc. , ex Plinio . Ibid. cap. 4. de pyrite : Hunc vulgus fo^
carem petram vocat . Ib. de haematite : Nascitur in vltima Aegypto-^
Babylonia , et Hispania . Ib. Schistos inuenitur in vltima Hispania .
Ibid. cap. 21. de aquis , quibus ferrum immcrgitur ^ quo 'vtilius.

Jiat : sicut Bilbili in Hispania , et Tirasone , Comi in Itaiia . Ibid.
cap. 22. de pUimbo : Siquidem et in Lusitania ■, et in Gallecia gl-
gniiur . . . Nigrum plumhum circa Cantabriam abundat etc.

13. Lib. 17. cap.7. de genere quodam lampadis Pausiae nmv
cupatae , vt ait BurrieHus , sic Isidorus : Pausia , quam corrupte
rustici PVSIAM vocant , "viridi oleo , et suaui apta : ex quo
suspicatur Burriehus hispana nomina nata pauesa.,ez bujia . Verum
sermo Isidoro non est de hmipade , sed de oHua iucundissima ,
quae et posea dicitur : in mss. autem v pro 0 saepe mutatur, et i
pro c , vt puxia pro posea . Ibid. de crustumia , quae et volemis
dicta : {Juidam autem volemum gallica iingna bonum , et magnum
inteliigunt . Nescio , cur id a BurrieUo producatur : nam praeter-
quamc[Uod e Seruio sumptum est , ad Hispaniam non pertinet .
Ibid. Oieum autem . . . sed quod ex albis fuerit oiiuis expressum j
^ocatur Hispanum . Ex Galeno , ct Aurehano .

Vurrielim not/i
tur ,

I I

C A P V T XLIX. 415

14. Eodem lib. 17. cap. 9. Toxica 'uenena ex eo dicta ^ qtiod aiia exmpia.,
ex arboribus taxeis exprimantur : maxime apud Cantabriam . Lib.18.

cap. 6. Framea . . . quam 'uulgo spatham -uocant . Ib. Secures . . .
quas et hispani ab 'usu Trancorum per deriuationem Franciscas vo-
catit . Ibid. cap. 9. Dotones . . . Hos vulgus graeco nomine Oxos 'uo-
cat , id est ■} acutos . Lib. 19. cap. 10. Arenatius lapis .... Idem
ct in Baetica Gaditanus ab insula ocea?ii , njbi plurimus exciditiir .
Ib. cap. I 6. Minium . . . cuius pigmenti Hispania ceteris regionibus
plus abundat : -vnde etiam nomen proprio Jlumini dedit .

15. Cap. 22. eiusdem libri 19. Exotica •uestis est peregrina ■ii<^<^"i argumen.
de foris •ueniens , vt in Hispaniam a graecis . Ibid. Armelansa vul-"^"^ '

go "uocata etc. Camisas vocamus , quod in his dormimus in camis ,
id est , in stratis nostris . Hispani adhuc cama , et camisa dicunt .
Ih. Femoralia ... ipsa et bruchae ... tubrucos njocatos ^quod tibias,
bruchasque tegunt . Cap. 2 3 . Sua cuique propria "uestis est , vt
Parthis sarabara . . . hispanis stringes . Mox , Videmus cirros Ger-
manorum , granos , et cinnabar gothorum . Cap.24. Mantum hispa-
ni vocant , quod rnanus tegat tAntum . Eadem voce hispani vtun-
tur 3 sed ampliori iam signiflcatione .

16. Cap. 25. eiusdem libri 19. de amiculo : Erat enim hoc roa- anaboia-
apud -ueteres signum meretriciae vestis , nunc in Hispania honestatis .

Ibid. Anaboladium amictorium lineum feminarum , quo humeri ope~
riuntur , ^«1?^ graeci , et latini sindonem vocant . Arguit inde Bur-
rielius , anaboladium nec graecum , nec latinum tssQ verbum ,
adeoque esse hispanum , quod aliquatenus perseuerat in voce pauana
eadem significatione . Censura haec indigent : nam potuerunt la-
tini cx graeco verbo anaboladium procudero , vt reipsa fecerunt
ex verbo iva.^a\Xci) : atque adeo longe ante Isidorum , et extra
Hispaniam vocem anaboladium eadem significatione Hieronymus ,
ct Ambrosius vsurparunt .

17. Cap. 28, eiusdem libri 19. Ferrugo est color purpurae^"^'""""^^"*
subnigrae , quae Jit in Hispania , vt Ferrugine clarus Ibera . Id au-

tem ex corruptis Seruii exemplaribus Isidorum sumpsisse , Grialius
in not. censct . Cap. 55. Feminae non vsae annulis . . . at tjunc
prae auro nullum feminis leue est , atque immune membrum . Id
ex Tertulliano sumptum . Cap. 33. Redimlculnm est , quod succin-
ctorium , siue brachile nuncupamus . Id ex Casiiano . Cap. vlt. 34.

416 I S I D O R I A N A

Socci , ciiius diminutiuum soccelli . Hinc vetus vox hfspana /««"A/f/-

los ^ quasi zucquillos . Aduerto, diininutiuum socculus vsitatum fuisse

a Seneca, Suetonio , et duobus Pliniis .

Tox ciiia, ciiie- I S. Lib. 2®. cap. 2. Caclia a <:alefacie}jdo appellata .... quae

" • fit in iis partibus Hispaaiae , cuius ferax 'vifii locus no7J est .

Suspicatur Burrielius , inde ortum cilla , cillero , cillerizo : etsi

assentitur , potuisse eriain nasci ex cella , cella , cellarium , vel

ex cillare :, quod est mouere triticum apud Isidorum . Cap. 9. yJc/o-

z.icia quasi modicia , njnde et ?nodicum : Z pro D , sicut solent itali

dicere OZIE pro HODIE . .Non video , quid ad hispanos haec ani-

maduersio pertineat . Alozica^ seu mozina dicitur csse genus re-

positorii , siue arcula . Cap. 15. 'Telofjem hortulani -vocant etc.

hoc instrumentum hispani cicuyiiam dicunt .

bhscruauo. 19. Hacc , vt dixi , exempla Burrielius proferebat : sed , vi

nonnunquam aducrti , non omnia id , quod vult , efficiunt . Nain

quaedam , ex auctoribus exteris desumpta , nihil de Hispania pe-

culiare exhibent : aha res quidem Hispaniae tangunt , sed eodem

ir.odo , ac res aliarum gentium , quae ab antiquis scriptoribus ,

ct ex his ab Isidoro commemorantur . Haud dubium tamen , quia

interdum satis Isidorus expresserit , sibi cordi fuisse ea exponere,

quae magis propria Hispaniae viderentur .

C A P V T L.

Editio Etymologiarum a Vulcanio curata :
eius praefatio .

T!tuius , !• N^ uum Vulcanii ad Isidori Etymologias praefationem animus

^^ sit in medium proferre , prius editionem ipsam descri-
bere opportunum visuni est . En titulum : Isidcri Hispalensis eplsco-
pi Originum libri 'uiginti ex antiquitate eruti : et Martiani Ca-
pellae De nuptiis Philologiae , et Ahrcurii libri nouem . Vterque prae"
ter Fulgentium -j et feteres grammaticos ^'uariis lectionibus ■, €t scholiis
illustratus opera , atque industria Bonauenturae Vulcanii Brugensis .
Basileae per Petrum Pernam . Annus editionis non indicatur , sed
nuncupatoria epistola data est anno 1577. iv. kal. septeinbris .
Epistolas omnes , quae praemitti ab ahis soient , Vukanius omit-

tit 3

C A P V T L. 417

tit 5 etlam eam , quac praefationis loco ab Isidoro posita est , En
tibi etc. Variae nonnullae lectiones , et breues quandoque anno-
tationes margini affiguntur .

2. Post IsidoriEtymologiasVulcanius libellum Fulgentii de prisco veteres <]ramma-
sermone adiecit , quem ad Isidori cuiusdam manuscripti calcem
annexum in vetustissimo exemplari inuenit lioc titulo : Ftibii Plan-
tiadis Fulgentii Virgilii expositio sermonum antiquorum cum testi-
moniis. Sequuntur apud Vulcanium Veterum grammaticorum de pro-
prietate , et differentia sermonis libelli , scilicet Cornelii Frontonis,
Nonii Marcelli , Agroetii , Aelii Donati, Arruntii Celsi , Fl. Sosipa-
tri Charisii , Q. Asconii Pediani, Marii Seruii Honorati , Sexti Pompeii
Festi, M. Terentii Varronis , Q. Terentii Scauri , Agellii . Duo dein-
de sunt indices in Isidorum , quorum altero nomina appellatiua,
altero nomina propria locorum , animalium , herbarum , i^emma-
rum ,atque id genus alia continentur . Praecesserat voluminis initio
breuis index scriptorum , quos Isidorus in his libris allegat , quem
nos infra auctiorem ex Barthio exhibebimus . Postremo loco Vulca-
nius edidit Martiani Felicis Capellae Afri Cartbaginensis De nuptiis
Philologiae , et Alercurii libros ix. Vtileni sane operam Vulcanius
in huiusmodi scriptorum collectione comparanda, et edenda imnen-
dit : vtinam editio nitidior esset , magisque a mendis repurgata .
Sed Vulcanius etiam excusatione , qua multi alii , vsus Gst :, z/rgen-
tis ob f?iercatus Francofordiensis vicinitatem typographi . Nunc prae-
faiionem eius in Etymologias Isidori , siue epistolam nuncupato-
riam proferamus .

lllustrissimo Principi , ac Praesuli reuerendiss. Gerardo a Groesbeck ,

episcopo Leodiensi ^Duci Bullonensi ^ Marchiuni Fraficimontensi ^

Comiti Lossensi , Sucri Romani Impcrii Principi Domino

clementiss, , Bonauentura Vukanius Brugensis S. D.

5' Quum veheincnter optandiim sit , Illustrissimc, ac Rcuerendissime Etumoloijiae
Princeps, vt veteres authores, qni de singulis artibus, et scicntiis sciipsc- Eneyclci>acdicT,
runtjintcgros, cmendatosque habcamus : tum praccipue eos, qui non vaam "^"^ *
aliquam artcm, sed totum orbcm scicnti.nrum , quem £'>z[/itXo*a^/c<aw Graeci
vocant , compiectuntur . In quorum numcro duos reperio principcs, Isi-
dorum Hispalenscm Episcopum , ctMsrtianum CapeliamAfrum , Cacterum
hic tantum septem illas, quas iippcllamus Artc": liberales , libris noucm ,

Tom. I. Q

&

g

4iS 1 S I D O R I A N A

quos De nuptiis Philologiae , et Mercurii conscripsit , comprehendit : ille
vero j praeter has , Medicinam , lus, Theologiam , Historiam vtramque ,
hocest j naturalem , et eam , quae de temporibus agit , persecutus est :
ac denique omnia , quae in communem vitke vsum cadunt, pertractauit :
eosque libros Originum vocauit : quod iis non nudas vocum etymologias,
( vt ii comminiscuntur , qui horum Jibrorum dignitatem eleuare , atque
conuellere nituntur , ) sed rerum ipsarum origincs ostenderit , artiumque
omnium fundamenta iecerit •
fons icientia- ^. Quorum quidem librorum authoritas quanti scmper habita fuerit,
^""^ • vel ex eo manifeste elucere potest , quod quicumque multis ab hinc secu-

lis lus ta;n ciuilc , qaan canonicum , Medicinam quoque , atque adeo Theo-
Jogiam ipsam tradiderunt , ex his tanquam fontibus multa antiquitatis ,
ct doctrinae monimenta deriuarint , atque Isidori testimonio libentissime ,
frequentissimeque nitantur. Neque id immerito , quum hoc certo constet ,
Isidori aetatc multa veterum scripta, quae nunc iniuria temporum inter-
ciderunt , integra tum adhuc extitisse , e quibus pulcherrimum hoc opus
construxit, vt faciie perspici potest ex multis authoribus , quos citat ,
quorum nihil hodie praeter nuda nomina , atque ea ipsa nobis ignota,
cxtat • Q;jo fit , vt nonnulli siuc ignorantia praepediti , siue vesana re-
prjhendcndi libidine correpti , quum tcmere ab hoc authore dissentiunt,
eumque proscindunt , cditis postea in lucem iis veterum libris , e quibus
illa fuerat mutuatus , temerarii , ac praecipitati iudicii , maledicentiaeque
suae iustissimas poenas luant : cuius rei multa exempla adferre possem ,
si id Epistolac huius breuitas pateretur .
Tsnhrus dcfin. 5. Rectius vero Alciatus , cum quidam magni alioqui nominis iurecon-
«/'fur, sultus, Isidorum reprchendit , quod Crettonem ^ quasi decretionem dictam

putcr , id est , dccerncrc , vel constituere , Isidori sententiam tuetur •
Cur cnim non dicatur Cretio esse , quasi Decrctio l cum Cernsre sit quasi
deccrncre , se haeredem esse . Atque ita I. is qui haeres §. pen. D. de acq.
haered. dicitur : Anterinam haeres dacer-tat de haere Ittate : et 1. pupillus
eod^m tit' Neqtte sciye , neqt^e decernere talis aetas potest . Quae quum
ita sint , penitusque mihi partim experientia duce , partim doctissimorum
virorum iudicio , approbationequc persuaserim , non minorem , at ccrte
magis variam , ac mnldplicem ex hisce libris vtiiitatem , quam ex Var-
ronc , Nonio Marcello , Verrio Fiacco , et aliis id genus scriptoribus
ad Rempablicam Christianam peruenire posse : neque quenquam fore ,
cuiuscunqiie candcm rei studio animum adiecerit , qui non ex eorum
Jectione aliquid sc , quod ignorabat , didicisse libenter sit professurus ,
ferre non potui , vt diutius in situ , et squallore delitescerent . Quum
itaque iam tandem a Cyrillo latine a me verso , et tertia amplius parte
aucto , melioraque tempora , vt in lucem prodeat , exspectante feriarer ;
ac pluscuium otii haberem , arreptis in manus tam excusis , quam ma-
nuscriptis Isidori codicibus , quos a multo tempore ex Hispania, et Beigi-
co conquisieriim ,' dedi operam , vt eum ab innumeris , iisque foedissimis
mendis , repurgarem'^ pristinoque suo nitori , quoad eius fieri posset ,
restituercm , •

C A P V T L. 419

6. Hac autem in parte eam rationem tenui , vt ne temere quicquam vsus vnncrum
immiitarem , nisi consentientibus inter se veteribus ^"Tiyp^tfBtz 3 et errom Uciionun .

ex ignorantia scribarum , vel opei-arum typographicarun orto manifeste
se prodente. Neque enim eos niihi imitanJos censui , qui religiosa qua-
dam diligentia sese iactitantes , (quam tamen potius inanem superstitio-
nem , aut ineptam ostentationem appellauerim , ) vbi plurium codicum
manuscriptorum consensu locus aliquis, quem sensus ipse corruptum esse
indicat , emeffdari potest , priorem tamen , eumque vitiosum textum re-
tinere malunt , et variis lectionibus margines libromn pariter , et lecto-
res onerant . Ego vero hasce varias lectiones non uisi quum vtraque lectio
tolerari potest , apposui •

7. Quod vero ;.. 1 Ety.nologias attinet , aliaque nonnulla , in quibus Er^imoloj-fie
Isidorus aut imperitia linguae Graecae , aut nimis Jonge petita vocabuli ^'■'''^'■"«■'
alicuius origine errauit , nolui esse nimis curiosus, quum et Varro , et alii ,

qui in hoc scriptionis genere versati sunt , suo quisque iuJicio, aut con-
iecturae indulserint , et l-^linius ipse linguae Graecae ignoratione non raro
falsus fuerit . Multas tamen etymologias Graccas emendaui , quae quiJem
nuiltum negofii mihi crearunt , quum in manuscriptis exeniplaribus , aut
uulla Graecarum literarum vestigia exstarent , aut eiusmodi , vt nihil
ex iis nisi ex coniectura , et variae lectionis memoria certi colligi posset :
aut sicubi characteres aJhuc integri essent ita , vt legi possent , f;ilsam
nominis originem traderent : de quibus passim lectores adhibita aliqua
ad marginem nota admonui : tametsi non paucae operarum negligentia
praetermissae fuerint .

8. Praeterea locos quamplurimos , e quibus Plinius emendari potest , PlMus etnemla'
annotaui : praecipue in ea parte , vbi de gemmis , et marmoribus agitur. '"^ >
Deniquc geminum indicem adieci , vt facilior sudiosis etymologiarum in-

uentio sit . Atque haec quiJem de IsiJoro : in quo tamen multa raJi /st/T/fdf?
(ffcyTtVd; necessario relicta fuisse ingenue pronteor .

9. In Martiano Capella eundem ordinem sum sequutus : quem , cum ^^BrtietnusCnm
non minus , quam Isidorus, corruptus esset , ad vetustissimorum codicum ^''"''»

fidem , quos mihi partim typis excusos , partim manu exaratos clarissimus
vir , et iuuandae rei literariae studiosissimus Basilius Amerbachius 1« C.
suppcditauit 5 emendaui : et schoJiis partim veterihus , pnrtim meis illustra-
ui , ne vcrborum scabritics, atque obscuritas , cui diiobus praecipue pri-
mis libris, ct reliquorum initiis , ct clausulis studuissc videtur , multos,
vt hactcnus , ab eius lectione dctcrrcret .

10. Haec sunt , quae pro mco crga rem literariam studio in hiscert//*/>romi«rt.
scriptoribus castigandis praestiti , idem propediem in Cassiodori , et Sym-
niachi epistolis, et lulii PoIIucis Dictionario , Dco fortunante, pracstiturus.
Cui vero hanc opcllam olTcrrem, atquc consccrarcm , cogitanti mihi, Prin-
ceps IlJustrissime , C.T. praccipue occurrit , cuius singularis quaedam hii-
manitas , et bcniuolcntia , ac benelicentia, qua Jitcrarum studiosos omnes
complcctcris , toto orbe est ceJebratissima • Qiiis cnim non admirctur ,
quis non eximias tuas laudes praedicet , qui cum vicinae tibi prouinciae
funestissimis belJorum incendiis ardeant, dioecesim tuam pacc , et litera-

G p 2 2

420 I S I D O R I A N A

rum studiis florentissimam tcnes : c qua adco praeclarae doctissimomm
virorum foeturae quotidie prodeunt , vt Musae tam Graecae , quam Lati-
nac sedem suam , ac domicilium a Grudiis ad Eburones transtulisse vi-
deantur .
cpiioQus . ''• Quiim itaque non sohim doctos , ad te confugientes , singulari be«

nignitate prosequaris, vcrum etiam quotquot aliqiia rarae eruditionis laude
exccIJere intelligis , summis praemiis prcpositis ad te allicias, in certam
propcmodum spem erectus sum , Isidoiaim hunc , vt doctiffii , et praesu-
lem tibi non tantum docto , et praesuli , scd principi illustrissimo gra-
tissimum futurum : praecipue cum , si quid quod ad cius laudem perti-
neat , praetermiserim , Dominicum Lampsonium popularem meum , quem
ob eximiam cius eruditionem , virtutem , ac fidem , aliasque praeclaras
animi dotes iamdudum ad sccretiora negotia tua silentiarium adhibuisti ,
facile id pro ea , ac valet , iudicii acrimonia , et singulari apud te gratia ,
compensaturum confidam : cuius commendatione si aliquando Isidorus ,
et Martianus in I. C. T. conspectu , manibiisque vcrsabuntur , vbcrrinium
me laboris mci fructum percepisse iudicabo . Dominus Deus te , Princeps
Illustrissime , ct praesul reuerendissime , Christianae reipublicae , clicn-
tibusque tuis quam diutissime seruet incolumem . Anno Domini
ciD. 13. Lxxvii. IV. Calcnd. viibris .

C A P V T LI.

yraefatio Grlalii ad Isidori Etytnologias . Animaduersiones quaedam

in hanc praefationem . Nomina auctorum^quos Isidorus allegaty

librariorum incuria saepe intercidisse coniicitur .

GrinHu! ^efen. j, V bcrius , quam aVuIcanio, Isidori causa a Grialio propugna-
sor hidori . ^^ ^^jjj. ^ £^ifionj;,y, gius cap. 36. recensuimus , ibique prologum in
omnia Isidoii opcra excripsinius. Sed quum peculiari praefatione \t-
bros Etymologiarum illustrauerit, ea huic loco inserenda est.

Ad Etymologiarum libros lo: Grial.

rttimoionir.c i!f- 2. OrigiKes 'ierboYum qut tradurit , siiie se intra Grammaticorum finet
jiciUs . cofitifieant , siue philosopha'i2di studio latius euagentur ssiue vtrumque ( quod

S. Isidorus fecit ) sequantur , periculosae tractant plenum opus aleae . Id
quod noit modo Flato , et Varro , Stoicique ( quos huius rei perstudiosos
fuiise , e Cicerone nouimus ) sed grauissimi quique e nostris nifnium ex-
perti sunt . Neque tamen ipsorum cutpa , sed eornm litio ^ qui, quid
illi spectarint , non sunt satis assecuti . Cuius rei caput illud est praecipuum ;
quod cum iniuscuiusque 'verbi ( %'t ait Varro ) naturae sint duae ; a qua
re , et in qtia re rocabutum sit impositum : ilhdque spectare Grammatici ,

C A P V T LI. 421

hoc magis sk Philosopht : priurer/j illam rationsm ingressis , huicqtte disci-
plifiae ( quae EVt//nc^c>/;t« dicitur ) insiste^itibus xulti dijficiles se , et mo-
rosos identidem exhibe»t; du?» ad syllaJas, et littras oninia reuocantes , si
quid pautluluifJ deerraritj id vt dissimulent , imperars sibi nojt possunt ,

J. At qui alterunJ genus , ( quod v-ft sviJ.Atvofiivav idem Varro nomi- du/jUx earum
fiat ) sibi propoaunt , dum rebus ipsis edocsndis , atqus oculis subiicisndis , genus.
intenti , occasionem tantum in vocibus captant , nequs tam vsrbis , quam re-
bus lucem inferre studsnt , ii "osroydum parum Grammaticos vidsri se ns-
gligunt,in minus sruditorum opinionsm incurrunt : cum sint maxima ex par-
te iltis ipsis , qui artsm hanc i<na'n profitsntur ,ea in ipsa tonge sottsrtio-
res , modo animum ad sam rationera adhibsant , quam ssrio ss nosse dissi-
mutant . ^^uis enim credat , quae res minutissimis Grarnmaticis obiiiae sint^
eas doctrinarum omninm parsntss , ac rspsrtorss vsque adso ^ fugisse , it se
deridendos leuissimis hominibus tam saepe propinarint ' An erit , qui Cice-
roni tumultum timoiein miiltum, Sutpitio testamentum mentis testationem,
Tertutliano Hnuim liquorem opimum fuisss , persuasum habeat ' Aut qui Syt-
uestrum , et Romanae Synodi Patres curiam a cruore dictam existimasss
arbitretur: Nam ex Ptatone ,Varrone , Hieronymo exempta congersre su-
psrf\uum , Cum duo priores iam otim ea de re vutgo mate andiant : Hie-
ronymus fero culpam hanc ( si modo cutpa est ) ita agnoscat , vt sibi ipse
ignoscat ; nsqus enim atiter toties ittam in se admitterct , Grascis , et Lati-
nis nominibus Hebraicas notationcs ( vt ipsius vtar verbo ) tam viotsnter
assignans .

4. Lusisss , inquies , grauissimos virosl A/on nego . Itlud aio assecutos , lusus etymol^-
vt , cum tusisse existimari votuerint , turpiter labi minus prudentibus ho- glarum vtiUs .
minibus videantur . Sed rursus eos , siue tusus, siue ineptias appettsnt ,non
carere fructu , et vtititate dico . Nam , quin res aut inuotutas expticent ,
aut obscuras in apertum producant , aut quae notae , manifestaequs sint ,
acrius vt sensus irritent , faciant, aequus harurn rerum aestimator negabit
nemo . Mantum ( quod indumentum Hispanicum dicit esse Suidas^ Isidorus,
quod maiius tegat tantum , nominatum vutt . ^a notations profusiore nos
ea vests nunc vti ostsndit , vtpote quae non manus solum , sed pedes quo-
que iam tegat . Loricam nouerat e Seruio suo ( neque enim tibrum alium
tam legendo triusrat ) tegmen esse de loro factum . Loris carentsm dixisse
tnatuit ; vt a torica , quae iam otim exotsuisset , ad circutis conssrtam fsr-
reis tectoris animum , oculosque conuerteret . Sexcenta sunt huiusmodi .

<f. T)e dsfinitionibus qui scripsere , cum vnam , quae rei naturam pro- iejiaiuo reuiiv. ,
xime attingat , verae definitionis nomine dignentur , tamen retiquas ita non
fastidiunt , vt earum pturima genera seduto conquirant , ( nam quindecim ,
aut iis etiam plura Victorinus , et Bosthius prodidsre, ) notationum , quae
verborum enodationes , dsscriptionesque sunt , conceptiones varias cur tan-
topere auersentur , si quaeras , causam quam afferant l Nisi forte , id se in-
dignari , quod aberrationes huiusmodi in verborum , qttam in rerum tusit
magis appareant • At minori apparent cttm pericuto , non minori interdui/t
ctim fructu . Vt, si qua in re , in hac plane verum sit, quod ait Ftaccus :
Kidiculum acri -Fortius,et melius magnas plerumque secat res.

42 2 I S 1 D O R I A N A

tsUorus defen. 6. Sed ad htdoritm redeamus . ^i y cum omne scriptorum getius dili-
'*'''"■ • gefitissiwe peruolutaret , optii/ium ratus , si parum eruditi seculi hominihus

breuem ^facihmque viam ad disciplinas omnes aperiret.^ vt simul et reruni ,
et Z'erborum uotitiam traderet , quaque liceret , ia ipsis vocibus haerers
omnia ostenderet , ttihil aptius visum , quam si vocum enucleandis notioni-
bus , et proprius earum "jsus ostenderetur , et rerum iisdem subisctarum , au-
dito sono ■^ouuersaretur atite oculus y maneretque leluti spectrum quoddam y
atque sir/.ulacrum . ^od cum faceret , piurimas quidem siue origines , siue
explicationes , e veterious scriptoribus desumpsit ; sed neque leritus est ipse
illorum exonplo ( quod bonum sioi esset , atque commodum ) nouas quo-
qiie proferre , cousimilique ludo ludere . Eorum , inquam , exemplo , quorum
aemulari exoptauit uegligentiam , non admodum curans leuium criticornm
obscuram diiigentiam . g^i si , quid in eo carperent , attendissent , minus
saepe , minusque audacter in illum saeuirent . RidicuU enim plane ipsi sunt ,
cum ea multoties rident , quae il/orum , quos ipsi venerantitr , quosque hic
fioster auctores habuit , bona ex parte fuisse reperiuntur ,
ahorum vitia y. ^os spcro fore iam aequiores , cum mutta ■, quae , quasi Isidoriafia i
frcestan- noluit. ^^^jjj.j^jg excipieba^it , 'vetustioribus auctoribus reddita 'videbunt • ^od si
hoc opus aut perfecisset D. Isidurus , aut non damtiis auxissent maximis le-
ctores , non dijfderewus fortasse omni illum propemodum culpa liberare ,
Testatur eni>n ex •veteris leetionis recordatione collectum : aliorum autem nii-
tia praestare nolle se^diserte ipse profitetur . A/unc vero , cut/i auctoris sum-
ma abfuerit manus , interpolaritque haec , et digesserit ( vt quibusdam i'i-
dctur ) Brauiio , lectores , quod in hoc 1'olumine satis magna;ri , satisque lau-
tam liororum supellectilem per id tempus sibi esse ducerent , quidquid atiun-
de possent , huc congerercnt, /ibrariiy quidquid i//itum chartarum margini
cernerent , pro se quisque certatitn in contextum inferrent , cuius audaciae
( an impietatis potius dicam ! ) tar/i muitis a/iorum de/ictis ad Isidori in-
uidiatn abnti '.
nc.-itsnthnes te- §• Sed , i't quid in eo reprehendant ,i'ideamus , accusationis capita pro-
feUuntur . pos.':isse fuerit operae prctium • l^ocibns ( inquiunt ) Latinis Graecas , Grae-

cis I.atinas origines tribuit . ^ae priora sunt , e posterioribus oriri vu/t .
Orthographiae rationem nu/iam dncit . §luae nisrborum productiones sunt^
in stirpious , et radicibus numerat . Pro certis originibus origines a/ias , quae
signijicationibus subseruiant , arbitrio suo supponit . Ad hanc opitior sum-
mam crimina vmnia referri . ^ae f/isi communia i//i cum optimis aucto-
rious ostendero, non caussatn dico , quin , quod meritus est,ferat . Sed p/u-
ribus exemp/is non utar : quod indicatis locis , faci/e sibi quisque ingentem
sy/uam comportare possit .
e^emi'ln alio- ?• Artem , et or..torem latinas esse i'Oces ambigit ncmo . At artcm Do-
f/at:is dfirilv , oTiitorem aj..xTrf.a. lo/uit esse Festus . ^am mn/ta eodem rtiodo
Varro ex iis etiam , qnae in ntroque agro ( "vt ait il/e ) f/on serpunt ?
^id ' qui ex nostris lesum «ar/v' , Cephas KSfpa^nV esse dixernnt , quorum t/o-^
minum certas origines , et intcrpretationes ex hnange/io nouerattt l At qut
•viri'. Quatuor a figura quadrata deduxit Isidorus , cum quadratum equatuor
oriri rectur/i , simplexque lideatur . Not/tie ius eodem tnodo a iustitia tra-

Tum

I J

C A P V T LI. 423

)(it VlpiaMUS ? Orthographiae ratmtem nullam duclt . '^luld ? qul hortum ab
oriendo , aut hederam ab edendo,a//? ab haerendo dictam docetl At h eU
Festus Fompelus .Cul "oero productiones pro sttrplbus nonsint,vt Suipitio
in testamento , AqulUio In postliminio , eorurn ^ qui in hoc ludo se exer-
cuerunt , arbitror omnino fuisse neminem .

10. ^id illis facias^qui de originum suppositionibus ,quo signifcatio- «'''aro veterum.
nes magis appareant ^ querunturl nisi Grammaticorum inter iubeas plora-

re cathedrasr' A^ii»? cum shnstrum ^quantum ad auguria attinet , er Sena-
torem, quantum ad a^endi facultatem , 'vtrumque a sinendo trahit Seruius ;
aonne aliud zrriloquiujn sciens , prudensque dissimulat l '^uid ? quod nonnurn-
quam ita fieri res ipsa cogit . Gcrmanum negat esse Varro de eodem germi-
ne , sed de eadcm genetrice manantem . §luid cum dignitati, vel honestati
seruiunt , aut melius aliquid innuunt, quam 'voces prae se ferantl Ignora-
bat idem Varro , culinam , quam in postica domus parte fuisse dixerat, a po-
stica animalis parte dictam ? A colendo ignem duxisse maluit . Obscururn
Isidoro fuerat, medicinam a medendo oriri i A modo defiexit ^^vt , eius
qualis vsus esse deberet , ostenderet .

11. Sed instant clamoribus ^atque -vrgent ; etymo/ogias, z^erihquiaque , '"'f^^^" '"st»-
quae neque etymologiae , neque veriloquia sint ^appellari nequaquam debuis- ^V 'y^olo*
se ; itaque neque etymologiarum nomine libros fuisse praescribendos . 'sluasi ^

non ihcil^uv fxclfTv^ H iTuiJithcyla. a Gateno dicta sit^. Sed lahorasse plane iti-
detur sanctissih/us 'vir , ^vt opus longe i'tilissimum , et (^vt illa ferebant tem-
pora ) i-mmensi laboris , exigue admodum , et ( 'vt ita dixerim ) exiHter ia-
dicaret . Itaque rerum p/urimarum doctrina refertos commentarios , quasi no-
mina so/a continerent , Etymo/ogiarum libros appe/iari 'vo/uit ; aut certe ,
cum /ongius progressus est , opus de quarundam rerum origine ad Brautio-
ne?» mittere se scribit . §lua praescriptions quid verecundius , aut modestius
excogitari potuit l Ergo id i//e consecutus est , %<t posteri non quarundam ,
sed omnium ( prope dixerim ) rerum , ac 'verborum ab his /ibris habere se
cognitionem ad haec vsque tempora perpetuo agnouerint , et magna 'voce
praedicauerint .

I 2. Praefationem hanc Grialii in Etymologias dixi , quia in meo !"ept;ne Brtiu^
exemplari , et in aliis, quae vidi, Etymologiis praeponitur . Sed quum 11"^^^°"
Rodriguezius de Castro tom. 2. Bibl. Hisp. pag. 295. asserat , post
Etymologias longam es^^e de eisdem dissertationem Grialii, dubiio,
an in nonnullis exemplaribus eiusmodi dissertatio , siue praeEitio di-
uerso loco compacta , aut posita fuerit . Egregie sane a Grialio Ety-
mologiarum opus defenditur contra eos praesertim , qui ex paucis
etymoIogiis,quas ineptas ipsi credunt , rerum plurimarum doctrina
refertos commentarios diiudicare , et damnare volunt . IUud mihi
non probari iam antc ostendi , quod BrauHo a nonnuUis creditur
ita opus interpohtsse , vt ineptias, erroresque immiscuerit . Assentior
praeterca, nihil ab Isidoro in etymologiis deducendis tam absoaum

424 I S I D 0 R I A N A

afterri , quod in praechrissimis veteribus auctoribus exemplum sl-
millimum non habear . An autem re vera Isidorus, exemplum alio-
rumsecutus,eiusmodi etymologiassine antiquiorum auctoritire effin-
xcrit,nan ausirn definire . Mihi Isidorus in hoc , atque in plerisque
ahis suis operibus videtur centonarius , vt fere semper aliorum ver-
bis,aut sententiis saltem eum credam insistere . Atque vt muka ca-
sus obtuht,quae ex veteribus certo petita esse iam constat , itaplu-
ra alia similia ostenderentur , nisi scripta , ex quibus Isidorus pro-
fecit , magna ex parte intercidissent .
tu^orus cento- 13. Ridiculum autem cst plagii crimen obiicere , quumingenue
""'^'"^'"""i''*'" Isidorus ipse maiorum se verbis vti profiteatur . Ita praefuur ad Ety-
ginnus . mologias , vt dicat esse opus de orig'nie quArumdam rerum ex ve'

terii lectio7iis recordatione collectum , atque ita in quibusdam locis
amiotatum , sicut extat conscriptum stilo maiorum . In praefatione ve-
ro ad librum Ditferentiarum, siue de proprietate sermonum : De his ^
inquit , apud latinos Cato primus scripsit , ad cuius exemplum ip^e
paucissimas partim edidi , partim ex auctorum libris deprompsi . Si-
mili modo in epistola dedicatoria hbri de natura rerum ad Sisebu-
lum : Quae omnia secundum quod a -vetcribus 'uiris , ac maxime
sicut i» literis catholicorum virorum scripta sunt , proferentes , breui
tabella notauimus . Ita fere in praefatione ad commentarios veteris
testamenti, et darius ad hb. i. Officiorum : Libellum:, inquit, de ori-
gine ojjiciorum misi ordinatum ex scriptis njetustissimis auctorum p
%>t locus obtulit ^commentatum , in quo pleraque meo stilo elicui .^ non-
nulla vero ita vt apud ipsos erant , admiscui . Quo facilius lectio de
siyigulis fidei auctoritatem teneret . Siqua tamen ex his displicuerint,
erroribus meis paratior venia erit^quia non sunt referenda ad meae
culpae titulum , de quibus testificatio adhibetur auctcrum .
tuctorum nomi- 14. Sacpc quidcm liidorus testificationem hanc auctorum suis
"" '"'"dum f jj^ 1q(-j5 <;liserte non exprimit, vel quod satis esse putauerit , initio
^^ ea de re lectorem monere , vel quod, vt ego arbitror , nomen au-

ctorum ahquando margini appinxerit , quod hbraru postea ficile prae-
termiscrunt. In plurima ego veterum scriptorum exemplaria incidi,
m quibus nomina auctorum , quorum verba describuntur, eo mo-
do margini,aut initio capiti:> apponuntur ,sed ita vt quibusdam in
locis nomen auctoris allegati a hbrario fuisset omissum . Codicera
nis. expLanationum Seduhi Scoti cap. 6i. describam , quo verbalsi-

dori

C A P V T LI. 42.J

dori referuntur, appositis tantum margini' primis huius nominis 1?-
teris. Nihilominus alii auctores, quorum ejccribebant verba, nomi^
nare neghgebant. Carolus Burontius del Signore in - praefatione ad
opera Attonis Vercellensis obseruat, ipsurti Attonem locfi testimoi-
niorumjquae desumpsit, non indigitasse : £^ quxndoquidem Atto in
rebus diuinis , et ecclesiasticis •versatissimus suhs liicabratioms tcsti-
moniis quasi margaritis e sacra scriptura , e CoHci4iis , et €cciesi-ae
Patribus desumptis adornauit ^ hatidque loca indigitauit etc. Edebat
autem Burontius' Attonisopera^^ autographi Vercellejisis fdem e>:a-
cta , adeoque per se animaduertere potuit , auctoiem ipsum loca scri-
ptorum,quae in medium profert, non indicasse.

I). Ex quo fit, vt ahquando etiam Atto verba alionuTi excri^ «'•^"'"-'^
bat , quee parum suo argumento congruere videntur , vt tom. 2c"-' "" "'•
p. 140. in ex-positione epistolae ad Timbzheuvn: Vt quum totus mun-
dus Dei sit^ eccksia'tamen domus eius dicatur ^ cuius hodi^ reitor\<est
jD^WtJJw/ . Editor in nOtatione haec \\sbet:'(^'uid dicamus de.hi^ epi-
stolis ad Ihessalonicenses ^ et 'timotheum ^ valde incerti sumus :.me7J*
tio hic d€ Damaso cvaeuum redolet . Posset tamen iiaec esse ex iis
interpolationibus, quae saepissime fieri solebant ab expositoribus -.
Eadem verba leguntur in cbmmentariis Ambrosio falso ascriptis .'"'"' '
Vide Append. t. 2. edit. Maurin. col. 296. Similia quaedam apud
Isidorum nonnunquam occurrunt , vt quum lib. 6. Er</m. cap.rd.
plurima affert,quae in praefatione collectionis hispanicae canonum
reperiuntur , quamuis nonnulla extra suum locum apposita videantur.

1 6. Scilicet Isidorus siue ex suis aliis opcribus , siue ex aliis exempUs .
aliorum longiorem orationem solet contexere , vt cap. 65. fusiiis
ostendam : adeoque de origine canonum acturus, praefationem, quae
antiquae hispanicae canonum collcctioni praefixa erat, siue ase olim,
siue ab aliis claboratam magna ex parte inseruic, et intef alia baec
verba : Sed et siqua sunt concilia , qu^^e sancti Patres spiritu dei ple-
ni sanxerunt , post istoruin quatucr auctoritatem omni maner.t sta-
bilitd vigore: quorum gesta in hoC' opere condita continentur , Quod-
nam est hoc opus ^ wux. hoc corpus^ mm nonnulli mss. habent /V; Aoi:
corpore . Cene collectio canonum ,ad quam praefatio,et haec ver
ba referuntur, non Etymologiae, in quibus conciliorum gesta mi-
nime continentur . Scd si haec verba ita ab Isidoro excriberentur,
vt vel initio capitis, vel margini locum , ex quo sunt extracta, an-
Tom.L ^ Hhh

42 6 ISIDORIANA

notasset 5 nulla. occurreret difficultas: nam tunc omnes facile intel-
ligerent, opusj in quo conciliorum gesta continentur, esse non Ety-
mologias Isidori , sed coUectionem canonum . Ita haec eadem Ety-
mologiarum verba,.a Gratiano dist. 15.C. i., a S. Antonino part.2.
Chronic. tit. I :?.cap. 2. , et ab aliis integre reteruntur : et nihilomi-
nus cjuisque pcrcipit, non Gratiani , aut Antonini , aut aliorum ,
c|ui ea allegant, indigitari opus, in quo canonum gesta continean-
tur , sed aHud-,v.de quo Isidorus sermonem habet . Rabanus quoque
Maurus 5 qui suos xxii. libros De vniuerso ex isrdoro potissimum,
tacito eius nomine , compilauit , Hb. 5. cap. 7. eadem verba de ca-
nonibus , et de conciUis [iro^Git-.quorum gesta^ pevgh^ hi hoc opere
condita cuntinentur ,
excnprorum ne- j y. Quod si ipsc Isidorus ad collcctionem canonum lectorem
gigenna , (-j^^j-e delesjauit, sed ea notatio a librario praetermissa fuit, nuUaeius
culpa , auc neghgentia censenda est . Nonitamen vehementer repu-
gnabo , siquis contendat , Isidorum quaedam longiora Joca eiicri-
benda amanuensi commisisse , in quibus ipsCjOpus emendaturus ,
superilua rcsecaret: quod tamen aUis occupationibus impeditus non
perkcerit .
sentent}ne con- jg^ Suut ctiam quacdam sententiae apud Isidorum inter se

trariae . ... ., ■ ^ i •

contrariae , ex duiersis auctonbus petitae. Gessaret omnis contradi-
ctio, si opinio quaeque suo auctori ascriberetur . Quod vel fecit Isi-
dorus, et nomen aucrorum intercidit , vt iam dixi , vel inter tam
varia , ac multiphcia argumenta aliquando non satis animum ad con-
traria , quae excerpebat , aliorum etfata aduertit , vel non graue in-
commodum esse arbitratus est, si ahorum sententias colhgere pro-
fessusjduas inter se parum consentientes opiniones in re ahquacon-
trouersa lectori exhiberet.
srripteres mar- ig, Quae autcm iTiea est coniectura, auctorum nomina ab Isi-
^"" ''"^''•■'"' • doro quidem indicata fuisse , sed hbrarlorum incuria, aut ignoran-
tia in exemplaria non fuisse transcripta , mirum in modum confir-
matur Bedae exemplo in CoUectaneis ex veterum Patrum senten-
tiis , de quo haec Xystus Senensis hbr. 4. BibL sanctae : Et ne ?na-
iorum dicta furari , et ea quasi sua propria componere 'uideretur ,
nomina Doctorum per singula interponere decreuerat , et quid a quo
auctore dictum esset^ nominatim ostendcre : sed quum ei nimis ope-
rosum appareret , primas tantum mminum syllabas in marginibus e

I I

C A P V T LII. ^ 427

reglone cuiusque sententiae apposuit : quae postea librarlorum vel hi-
scitia 5 'vel incuria ex omnibus excmplaribus periere ,

20, Nec leue in eandem rem argiimentiun est , quod in Ety- '"/"'"'"ia s:ne
mologiis , aliisque in operibus Isidori sze]ie occurrunt infinitiua si- '"''"^'' '
ue verbo,a quo regantur : quod in rass. exemplaribus maxime ob-
seruatur . Sic cap. j. lib. 3. Etymol. Nam 'unum semen numeri esscy
fjon numerum . Notat Grialius : ro -volunt additum in excusis , abest
a gothicis , et quidem huiusmodi praecisae locutlojies per infinita ver'
bafrequentes in hoc opere ,\j\\^q. autem eas Isidorus , grammaticae
peritissimus, exprimere potuit ? Nimirum , vt ego arbitror, primas
tantum literas apponebat auctoris , qui aliquid referret, et verbi r^-
fert , tradit ^dicit etc. , vt Aug. d. , Gr. d. pro Augustinus dicit , Gre~
gorius dicit , quas quum librarii non intelligerent , excribere non
curarunt ,sensumque imperfectum reliquerunt.

C A P V T LII. ,

De inchoatis loannis Salomonis Semleri mss. animaduersionihus in libros

Etymologiarum : Praefatio eiusdem . Obseruationes

in hanc praefationem .

I. Z~\ nimaduersiones in Isidori Etymologias Semlerus inchoaue- Semien notc.e
rat: scd in cap. 16. lib. i. substitit , vel si progressus vltra est , no-
tas eius mss. praeter eas, quas dixi,in schedis Zaccarianis non re-
perio . Profecto prologus non est omittendus .

loannis Salomonis Semleri animaduersiones ,
et notae in libros Originum .

2. Hos Etymologiarum libros , qui pcnc compJcctuntur antiquiorum Eti/molojiarum
temporum eruditionem, institutionemque , et olim in magno pretio \\ db'i- '"'^orr.inm .
tos, ct hodic non sperni , satis , arbitror, constat . Nam olini quidcm quum
maximc condcrcntur, et ex scxccntis aliis scriptoribus colligcrcntur , non
t;im compendii instar tantum habebantur , quam vtilissimarum ad pleros-
quc percuntium tum literarum amatores institutionum Joco crant , iu-
uandorum certc studiorum causa multp Jabore conscripti . His autcni no-
stris temporibus nec eadem ista vtilitate omnino carent , nec minorem
mercntur existimationem , cclebcrrimo auctori et pictatis , et eruditionis
laude,et diligentiac dcbitam .

Hhh 2

Compendia It-
trorum anpcrni-
ciosa .

btilitaf eorum

exnnplti ,

censiUam Isida»
ri •

eius laades ,

Joctrintt ,

42a I S I D O R I A N A

j. Nam quod flierunt quidam supcrioris fere aetatis , qui immensum
hunc, qucm suscepit Isidbrus, laborem vel ideo reprehenderint , quodcom-
pendiorum , quae olim nimis vulgata fuerint , crimine factum sit , quod
ipsis hodie praeclaris multis corporibus libronim integris careamus, haud
scio , an satis digna sit gnaris rerum acstimatorihus oratio : quippe quae
honestissiraorum laborum omni fcrc fructu dcfraudarc videatur viros mul-
tos optimos , labantium literarum , quantum per ipsos licuit, vnicos fere ,
prudentissimosque statores . Atque hi quidem co maioribus afficicndi erant
Jaudibus, quod ipsorum hoc bencficio est , quod epitomarum saltim , quae
supersunt , recto vsu nos consolari possimus , et factam integrorum libro-
rum iacturam haud paulo leuius ferre.

4. Accusant vcro , et occasionem criminandi , dolendique inde arripiunt,
quod negligi co'perint ipsa corpora , quum vti licuerit compcndiis. Da-
bimus , non dcftiisse, qui pauco contenti , plura non curauerint : sed hu-
ius negiigentiae an in istos culpam transferam , quac non sinc certa com-
modorum,quae curabant , ratione maiora corpora in n>inora redegerunt ?
Nonne innumeri pericrunt libri , qxiorum nullum compendium factum est .'
Fueram ipse in iila praua opinionc, quam magnorum virorum auctoritas
firmare vid-batur : sed postquam verius rationes subduxi, iam ab ea discedo»

5. Trogus Fompeius omnino iam pcricrat , nisi lustini vti liceret epi-
toma.Fcstum non magis integrum habucramus , licct vel maxime Pauli
opera abfuisset. Varronis, aliorumque grammatica scripta ideo non inte-
gra ad nos peruenissent , si vel maxime secutorum seculorum quorum-
dam grammatici nihil simile ex ipsis scripsissent . Ita his Isidori libris ,
non est quod quis putet , interitum aliis maioribus , et similibus allatuin
fuisse .

6. Sunt vero alii , qui id vituperant , quod compilata hic sint multo-
rum auctorum scriiiia . lli quidem ignorare , aut ncgligere videntur omnem
huius instituti , consiliique rationem . Quis reprehendat Cassiodorii Exr
cerptum Orthographiaef An alia est ratio , quod nomina scriptorum non
addidit Isidorus ^ Non arbitror . Qiioties repctendi fuissent eidem aucto-
res, et cur magnum per se librum ( nam nos quidem integrum non ha-
bemus , qui non perfectus fuit ) augere sexcentis aliquot nomiaibus i Suffi-
cit ex veteris lecuonis recordatia/ie ■, et ex vetustis libris multis congessisse,
quod ipse ad Braulionem scribit .

7. Fraeclara vero, et insignis omniuo fuit Isidori diligentia , et sum-
mum profccto studium , qui tam multos libros et comparauerit , et perle-
gerit , et excerpserit ; idque , quod ad laudem maxime pertinet , precibus,
et vtilitatis aliorum causa adductus . Eximium vero , et dignissimum , quod
alii hoJie imitentur exemplum , qui eandem episcoporum gerunt grauem
personam , et minori opera , maiorique commodo facere possunt , quod olim
et difficiiius crat , et minus latc patebat .

8. Non cst autem, quod pluribus hic enumcrem eos scriptores , qui-
bus in his Originibus vsus est Isidorus : quia breuius indicari suo loco pos-
sunt,vbi simul istud commodi inde consequemur, vt lectionum varietas,
et vera scriptura iliustretur . Neque enim meliori fortuna vtuntur hi iibri.

C A P V T LII. ^29

quam vetustiores omnes , quorum integritatem et tempiis j et calamHS,et
inscitia hic ibi immutarunt .

9. Collegi raptim breucs animaduersiones , quidqnid cius rei olim sub- Ettjmohgiarum
inde occurrit , quum ad has humanitatis literas nonnihil opcrae , studii- vtHitas .

que conferre licuit . Nam hos ipsos libros diligenter legi,et multum in-
de profeci : quae laus non ad me pertinet,sed ad eorum vtilitatem . Inte-
rea non negligendam putaui occasionem vtendi vetusta editione harum
Originum, cuius haec est inscriptio :

10. Praeclarhstmuni opus Diui Isldori Hyspale^isis , quod /^ethir/ioloj^ia- '^''"^ ^^*^
rum ifiscribitnr . Nec te fallctt opiiiio .^ stndioss lector , quum titulinii aspi-

cies , quasi in hoc volumifie solum de re grammatica ^ atque vocabitloruin in-
terpretationibus mentio fiat ^ quum i'i eo tantaruin , altissimarumque rerurn
Ttotitia recondita sit , "Jt nusquam alibi mator , digniorque inueniatur . ^luid-
quid enim cognitionis in ceteris scriptoribus quum graecae , tum latinae hi-
storiae reperitur vii-iersis y i'i hoc vnico lihro vtHi quadam breuitnte inue-
niis . Sluod si prrlegeris , quum varietate historiarum , tum rerum magni-
tuJine non minus projicies , quam oblectaberis ..Venals habetur in i/ico San-
cti lacobi su) signo lilii aurei . Finis : Imprsssum Parrhisii sumptibus loan-
nis Petit . A ino salutis millesimo qui^tgeniesimo incesi;no , die vero vicesi-
ma qtiinta mensis ssptembris .

11. Excusa est haec editio ex bono ms. , vt ex lectionibiis qnibusJam f«'« "ofi'^ "f"»
non spernendis apparet . S^d et alia libri dos est . Docti viri antiqua ma-

nu et correjtiones qua^dam , et variae lection^s additae sunt , quarum
non est niilla vtilitas, vt spero . Nec neglexi alias, quae ad manum fue-
runt , e.iition'JS, quas contiili cum eiitione Dionysii Godofredi in Corpo-
re auctorum latinae lin-^uae 1602. iii 4.

12. Et quoniam hi Originum libri diligentissime olim lecti , ct fere '«'^''•"«'^'■''f "' '

jntegri in alia plossaria,et lexica transcripti sait , cuius rei exempla sunt ^

P . . . . . * vctercs >

Papias , Huguitio , Catholicon , Salom. Constantieasis , Breuiloquus etc. ,

etiam hos subi.ide in consiiium adhibui . Qnod idein de vetustioribus va-

let grammaticis , ex quibus Isidorus multa cxceqisit . Breues vero dixi meas

animaducrsioncs : nam verbosioribus aut facile caruerint lectores, meis sal-

tem , aut otium defuit raptiin vel haec conscribcnti •

i^. V^tar vero his signis ad distinguen.los libros. A indicat lectionem ^""" ""'*' '
mstam margiiii editionis Petiti ascriptam . Ista editio,vt cx inscriptione
intelligo , fuit inter libros Dionysii Durentli , qui praeter nomen suum ad-
didit etiam et am icorum . Pertinet iam ille codex ad celeberrimum Altdor-
finae Acaiemiae ornamentum loannem Heumannum : qui cius copiam, vt
est summae humanitatis, lubens fecit . H designabit lectioncm impressam
huius editionis Petitianae .

14« Tandem non operae esse arbitror aliquid addere de his > quae a ^'y^ologlae in-
vera linguae latinac ratione recedcre videntur . Temporis istud fuit vitium, '"'^'''''^'"' '
ct paucorum grammaticorum : collegit crgo et ista Isidorus , quae tum non
exiguo pendcbant momcnto . Scd pleraque inepta a mala manu postcrio-
rum temporum infarta sunt . Felites nos , quibus puriori litcrarum lucc
omnino vti contigit .

430 1 S I D 0 R I A N A

Sen,!en ammad- 15. Hacc cst praefluio Semled , qui suis iiotis titulum huiic sub»

ucrsicnes . j^^-^ . jg^^^^j animaduerstones ad libros Originum . Obseruat illico ,
indicem omnium librorum, quem Gothofredus praemisitjabesse ab
editione Petitiana , et codice , cuius lectiones margini ascribunturj
eius vero loco ibi haberi sex epistolas Isidori , et Braulionis . Ani-
maduertit etiam , caput 4. hbri i. iw editione Gothofredi pertinere
ad caput 3. editionis Petitianae i quod tamen non probat.
Comptr.dioTum i6. Intcr compcndia , quac integrorum corporum interitum in-

dcfensio. duxisse multiputant j recenseri solent opera encyclopaedica, vt ety-
mologiae Isidori , et similia . Ac fortasse aliquando accidit , vt ali-
cuius compendii causa opus aliquod in compendium redactum per-
ierit . Sed praetcrquamquod diuersa videtur esse ratio epitomarum,
atque operis etymologici Isidori , aliorumque huiusce generis , ego
potius existimauerim, nonnullos amore scientiarum , quem Etymo-
logiae Isidori inspirant, permotos corpora sibi integra auctorum ,
quos laudat, coniparasse 5 quam occasionem inde natam,quod ve-
terum scriptorum libri aliqui perierint . Etsi enim Etymologiae Isi-
dori communes quasdam rerum notiones praebent, quae magno vsui
esse possunt > tamen lectoris desiderium acuunt potius, quam satiant.

tiogiumisidoTi. \-j . In clogio , quo Scmlerus Isidorum prosequitur, animaduer-
to , non solum ab eo commemorari Isidori eruditionem , singula-
rem diligentiam , et summum studium , sed etiam pietatem, eximium ,
ct dignissimum, quod alii hodie imitentur , exemplum, qui eandem
episcoporum grauem gerunt personam . Quod ab homine quamuis
heterodoxo libens , gratoque animo accipio . Quod ait Semlerus ,
> nos integrum Etymologiarum opus non habere, quiaperfectum non

fuit 3 et ipsum , quod habemus , posteriori manu interpolatum esse ,
non ita facilc est probare . Nam Isidorum codicem quidem inemen^
datum reliquit , scd cui nihil iam deessetiet ea , quae in plerisque
correctis exemplaribus repcriuntur , Isidori esse , non est, cur nege-
mus.Nam etiam multa , quae nonnuUi inepto alicui interpolatori
tribuunt 3 compertum iam est, auctores habere Isidoro longe anti-
quiores,et quos bono ipso latinitatis, et doctrinae poHtioris aeuo
florentes antiquitas suspexit.

I S I D O R I A N A

431

C A P V T LIII.

Indes scriptorum ab Isldoro hi Etymulogiis , et In lihris
Dijferentiarum laudatorum .

I. V^ uum Mai

^^ Isidori

[argarinus de la Bigne catalogum auctorum , qui in Scnptores nb
Etymologiis allegantur , post Vulcanium exhibue- ^^^dora Uudati ,
rit, eumque catalogum lo: Grialius correxerit, auxeritque , sed so-
lum indicatis scriptorum nominibus, non locis , in quibus laudan-
tur : consentaneum maxime visum est vberiorem potius indicem a
Barthio confectum attexere ex Bibliotheca latina Fabricii lib.4. cap.6.
n. 6. tom. 2. edition. Venet. 1728. p. 437.

Casp. Barthii Index Scriptorum in Isidori
Originibus laudatorum .

2. Achatesiiis (a) Milesius l.i.c.gS.
Actius VIII. 7.
Aegyptii picturam cxcogitarunt vm-

bra hominis lineis circumductam

XIX. 16.
Aemilianus ( Palladius ) xvi. i. 10.
Aemilius ( Macer ) xii. 4. et 7.
Aesculapius iv. 5. Medicinae inuen-

tor VIII. I I.
Aesopus I. 59.
Afranius xii. 8. xx. 2.
Africanus il. 21.
Afri I. 31.
Aicmaeon i. 39.
Ambrosius xi. 3.
Ammonii Episcopi Alex- Canoncs

Euangeliorum vi. 15;.
Amphion iil. i^'.
Anacreon Teius i, 38.
Apicius XX. I.

Apollo iil. 21. vide Oracula .
APOSTOLVS ( Paulus ) xix. 8. ix.

6. 3.
Appius Coecus i. 37.
Appuleius il. 28. viii. II. fin.

Aquila libertus Maecenatis i. 21.
Arcesilas viii. 6.
Archilochus i. 38. bis .
Aristoteles i. i. 5. 28. 1 1. 2. 22. 25.

26. 27. 3 I. iil' 70. viii. 6. 9. XI. 3.
Artigraphi il. 9.
Asclepius i. 38. frequentissime , et

elegantissime vsus metro Ascle-

piadeo .
Atlas excogitator Astrologiae iii. 24.
Atta VI. 8.
lulius At-ticus xvii. i.
Augustinus vi. 6. xvi. 4.
Augustus i. 24. v. 36.
Boethius il. 2j. fin. iii. 2.
Brutus i. 23.
Cadmus i. 3'
Caecilius x. 3. xix. 4.
lul. Caesar iv. 12. xi. 2.
Canoncs Conciliorum vi. 16.
Carmentis i. 4.
Cato XV. 2. XVII. i.xix.2. de inno-

centia sua xx. 3. Censorius 11. 12.
Catullus VI. 12.
Celsus xva. 1.

(n) lege Heca-
taeus .

43 J I S 1 D O

Cicero r. 28. il. 2. 5;. 6. 9. i 5. 21.
35. 26. 2y. jo. 3 1. V. 25.26. VXII.
6. IX. 1.4. X. 12. 15. 17. XI. I.
XII. 2.7. XIV. 6. S- xviii. 1. XIX.
I. 23. 24. 29. pro Valerio Flac-
co XII. 7. in Prognosticis, et ma
tutinos esercet acredula catitus ,
XII. 7. secundo de Rep- x. i i. Ora-
tione , qaam habiiit contra com-
pctitoresin toga candida . xix» 24.
Philippicis x1x.29.in Topicis xiv.8.

Cinnavi. 2». xix. 24. gg,

Colophonius Poeta i. 3S.

Columella xvii. i.

Comici V. 26«

Conciliorum Canones vi- \(t. Nicae-
ni , CPol. , Ephesini , et Chalcedo-
nensis . il>id.

Cyrilli Alex. Cyclus Paschalis \i. 17.

Dares Phiygius i« 41.

DAVID Rex. i. 58. \. 24- xi. i. xii.
6. XIII. 4. \x. 9. in Psalterio di-
citur iii. 20. Psalmista . xx. 9.

Democricus viii. 6. 9. \\ n. i.

Deinosthenes i. 59.

Didymus Chalcenteros vi. 7.

Dionysius I.intrius i. 15.

Dionysius Stoicus viii, 6.

Dioscorus Alex. Episcopus vi. 16.

Donatus i» 15. 32. 36.

Dracontius xii. 2.

Ennius 1. 25. 35. bis 38. ix. i. x. 19.
XI. I. XV. i.xvii. 9. XIX. "i. 2. ter .
Notae tachygraphicae ab Ennio
repertae .1.21. hexametros latinos
primus fecisse traditur i. ^S-

Epicurus viii. 6.

EPISTOLA AD HEBRAEOS vi. 2.

Eratosthenes iv. 2.

ESAIAS VI. 9. XI. i. XIV. 3.

ESDRAS I. 41. VI. 3.

EVANGELISTAE i. 35. xi. i. Cano-
nes Euangeliorum vi. 1 J.

EVANGELIVM ix. 5.

Eusebius 1.43. v.28. vi. ^. 15. 17.

EZHCHIEL Propheta, 1.3. 1V.9. xv.i.

R I A N A

Flaccus XIX. 32.

Fronto xv. z. fin.

Galenus xx. 2.

Qallice taxea , lardum xx. 2.

Gennadius VI. 5. "*

GorgiasiL. 2.

Gracchus il. 21. iv. i. xix. 32.

Hcsiodiis xvu. I.

Heraclitus viii. 6.

Hermagoras 11. 2.

Hermes Trismegistus viii. 1 1.

Horodotus I. 41.

HlEREMiAS XIX. 2 3-

Hieronymus il. 43. v. 28. vi« 1.5. 5.

vn. I. xiii. 21. de virginitate con-

seruanda xx. 3.
Hippocrates iv. 3. viii. 9. xiv. 6.
llippolyti Episcopi Cyclus Paschalis

\ i. 17.
Historiaxix. 1. lege Hister.
Homerus i. 20. 38. viii. S. 11. xi. 3.

XIV. 2. XVII. 9. XIX. 30.
Horatiusi. 28. 39. iv. 12.V. i6. vi.u

Viii. 7. il. fin. X. I . XI. 2. XII. I . XV.

8. w I. 5. XVIII. 7. XIX. 1.12. 24.
Idis pastor Agrigentinus , inuentor

fistulae ul. 20.
lOANNlS Apocaivpsis\'i. 17.
lOBI I. 38. XI. I.
losephus iil. 24. VI, I.
luba apud Mauros vt Deus cultiis

VII. II.

luuenalisiil. 2 i- v. i6. viii, 7, xii. 2.

XV, 5>

luuenci hemistichion , praeterito eius

nomine i- 12.
Lcogaras Syracusanus primus Sifr^MV

apposuit versibus Homericis i. 20.
Liiuis iil. 15.
Liuius Andronicus xix. 4.
T. Liuius viii, I !• IX. 2,
Lucanus i. 3. iii, 40,70. viii. 7. 9»

IX. 2- ter. 3. X, 12. XI, 3.xn. 4. 7«

ter. xiii. 21. XIV, 8, XV. 7, xvii. 7.

x\ III. I, 3- 7. XIX. 3.
Luciiius I, 32. XV. 8. xix« 4, 12. 30.

Lucre-

C A P V T LIIL

I,ucretius ix- ^. xii. 2. xni. 4. 11. bis.

XIV. I. XX- i,^.

Macer xii. 4. et 7.

Maecenas xix- gz.

Mago XVII. I.

Marci:Jis xii. 1.7. xiii. 2i.xx. 2. 14.

Martius vates vi, 7.

Memmia ( al. Emmia , vel Insmia ,

Mnemia ) Timothoe ( al. Cymo-

the ) temporibtis Ennii hvmnos

scripsit in Apollinem, et Miisas i. 8.
Merct.rius Jyrae iniientor iil« 21.

Trismegistus viii. i i .
Metrophanes gratiam Mithridatis ob-

scquendo promeritus il. lu
Monatiiis x. 15.

MOSES I. ^8. 41. V. I. VI. 7. XVI. 24.
Nu'euius V. 26. IX. I. xii. i. ii' 12.,

fin. XIV. S. XIX. 22.
Nicomachus iil. 2.
Nigidius XI. I. x\. 2.
Numa V. 1.
Oracula i. jj. 38,
Origenes vi. 6.
Orpheus iil. 2 i.
Ouidius vi. 7. VIII. II» xi» I. 2. 3. 4.

X11.4. bis7. XIII. 21. XV11.7, XV111.2.

in Fastis viii. i i.
Pacuuius xiii. 2 1.
Palamedes i- j.
Palladius vide Acmiiianus .
Pamphilus vi. 5;.
Paulini versus allegantur nomine eius

praeterito ix. 2.
PAVLVS Apostolus i. 9. iv. 9. v.24.

VI. I. vii. 1 j. IX. 1. XII. 7.
Pauhis ICtus V. 14.
Pcrsius !• 3. 23. V. 16. VI. lO. vin.^.

XII. 4. XV11.7. 9. XM11.4. xx.J.io.
Petronius v. 26.
Plierccydes i. 37. 38. 41.
Philargyrius i. 2 i.
Phoroneus v. i.
Pindarus vi- i.

Plato 1. I. il. 24. iil. I I. 70. viii- 6.
PJautus I. 38. 39. V. 26. IX. i- 3. fui.
Tum.l.

45 5
xvr, 54. XIX. 2«

X. 20, XII. J. XV. j

5.23. 24. 31.
Plinius XII. 2. ter. 4. 6.
Poeta incertus i. 3. xii. 2. 7. vide

Martialis , et Pi.ulinus .
Pomponius Poeta Christianus Virgi-

lianis versibus inter caetera stili

sui otia Tityrum in CHRISTI ho-

norem composuit !• 38«
Porphyrius il. ^J.
Proba vxor Adelphii centonem ex:

Virgilro defabrica mundi , et Euan-

geliis plenissime expressit 1.38.
Prosper vi. 17«
Pronerbium , Rsx erh , si recte fa-

chs IX. 3.
Prudentius vn. 9^ xix. ^^,
Ptolcmaeus Rex, et Astrologus 11I.25.
Publius XIX. 23^
Pythagoras i. 3. iil. 2. viii. 6. xii.4'

XIV. 6.
Quintilianus il. 2.
Rutilius Rufus vide Satilius .
Sabinorum lingua q^dris hasta dici-

tur , vnde Quirinus , et Quirites

Sallustiusi' 43. ixt3, 4. ^^' '• xiii,i8»

2 1^ XIV. 1.6. 7, XV, I. XVIII. 2- 12.

xix. 23. 24.
SALOMO XIV 1.26.
Saluius Grammaticus !• 4«
Satilius Rufus de vita sua xx. 1 1 •
Scipio il. 2 i,
Sedulius xx. 4.
Sibylla ix. 2. xiv. 6.
Simonides 1. 1- 38, bis.
Solon V, 1,
Sotades 1. 38,
Statius II 1. 70. xtv^ 8«
Suetonius viii. 7. xii^ i» 2.
Symmachus vi. 3.
Syro sermone bases nomen petrac

fortissimae xix. 10.
Tages VIII. 8.
Tercntianus i. ^S^

Ts;rcntius i. 3;^. 3$. 39. 11. 9. io,2i^
li i

lege , Ri:r'ilius
Rufus (le vkc
Svlpioris o

I. 2.

+34

30-viii»7' "• '<5. 17» XI.
Tertius Persanius i. 21.
Thules il. 24. VIII. 6.
Theodosiunus Codcx v. i.
Thcodotioa vi* 5.
Theophilus Alex. vi. 17.
Timothoe viJe Memmia .
Titianusil. 2« ix. 2»
Tiro Tullius i. 2 i.
Turpilius XIX. 4.
Valgius XIX- 4.

3-
12.VI. 4. 6. viii. 6.7.C). IX.2. x.i j.

XI. 1. bis 5« XIII. 1. iS. XIV. 6. 7.

8- 9. x\. 1.15« XVII. i. 7. XVIII. 1 6.

jo- XX. 10. II.

I S I D O R I A N A

Varro i. ?. 26. 58- il. 25- iv. 8-^ i i

de vita populi Rom.xx. 1 1.

Verrius Flaccus xiv. 8.

Victorinus il- 9. 25. 28» 29.

Victorinus Episcopus vi. 17.

Virgilius i. 7. iS. 20. 35. 36. 58. 39.
11.4.20.21.50. iil. 20. 21. 70-
v. 27. 31-36. V1.7. 13. 18. viii-7'
S. 1 1- bis IX. I. 2. tcr. 3. ter. x. 3.
bis 6. ter. 9. 11. 15. i8. 19. xi.i*
xn. 6. 7. S. xiii- 7. 18. 2 1. XIV. 6.
XV.6.XVII.1-2- 3. 4. 6- 7. quinquies
9- xviii. i. 2- 4.5.7.12.1 5. XIX- 1 .2»
22. 24. 2S- s^, XX. i. 2. 5. 12. 15.

Zeno VIII. 6.

Zenodotus Ephesius i. 20.

Zoroastres \ 111. 9. ix- 2«

In eiusdem ISIDORI libris primo (i) et tertio Dijjerentiarum y siue
r/f proprietate serrnoais Latitii citantur.
7* ""V r,~. A.CCIVS lib.iiI.cap.6io- Lucilius iil. 589.

xviii. 6. 4^ji Afranius iil- S6. 500- Mclesuis (a) Cjrrammaticus iil. 37 J-

Bnrthi! Aduer- Aiigustinus iil. 2 i J'- 432. 578» Ouidius I. 1 82.

sar.p. 1^6^, Cato iil. <). 220. 437. primus de dif- Pacuuius iil. 47. 244.
fcrcntiis sermonum apud Latinos PaJacmon nl. 534.
scripsit : praef\libri 3.
Cicero I. 84. iil. 17. i < 8. 159. 179.

191. 194.437.459.507.587.
Enaius iil. 21 8,
Hieronymus iil. 299. 431»
Hi'ariu& iil. 578.
Homcrus iil. 341. 448.
luuenalis iil. 38.
^'«"'fBflrf^rl-iuius iil. 148. (*)
Aduers. j,.i-iZ^. Lncznu^ iil. 513

Placidus iil. 99.

PJautus iil- 87. 1 59.

Sallustius I. 32. 11I.38. 176.420.423.-

516.
Stoici iil. 71. 264.
Terentius iil. 507.
Varro iil- 459- 524.
Virgilius i. 84. 109. 251. iil. 17- 19«

47. 58. 71- 76. 268- 338. 485.

529. 561.

ouseruationes

3. Barthius h\ hoc indice coiificiendo editionem Breuh'anam vi-
detur secutus: ex qua nonnulla varietas in nominibus, et capitum
numeris obseruatur : vt prirao loco Achatesius Milestus lib, i . cap.'^ S- ,
apud Griahum cap. ^9.^ vbi legitur ilecataeus Milesius ^ vt recte Fa-
bricius in not. correxit . Addi possent auctores, cjuos Isidorus in h"-
bro De natura rerum, ahisque allegat : sed quum id a nobis in In--

Sara rabrlcii. (0 Liber primus ex Agroetio magnam
partem expressus. Tertius hicem primum
vidic in editione Madritensi arno 1599.1«
mss. codicibus hos libros longe alios legi

notat Barthius , idque se ostendisse speci-
mine , qiiod edidit XXXII. i. , etXxXlX.6.,
et 14. Aduersar.

C A P V T LIV. 43 5

tlice o-enerali pnestandiim sit , saris nunc fuerlt alicrum labores non
praetermisisse . De primo , et tertio libro Differentiarum quod ait
Fabricius iii aot., vberius explicabitur cap. 56. , vbi ostendam , duos
tantum esse libros Ditferentiarum , alterum rerum , alterum sermo-
num,sed ita vt libri Ditferentiarum sermonum duplex sit exem-
nlar,alterum alphabeticum plenius a Grialio editum , quod Fabri-
cius librum tertium Ditferentiarum vocat , alterum breuius sine or-
•dine literarum , quod Fabricius librum primum appellat .

C A P V T LIV,

Er

I. J idi

Etymologiarum editiones recensentur

litionem Etymologiarum Isidori non aliam Nic. Antonius T.tymoioginrum
antiquiorem videtur agnouisse editione Parisiensi anni 1520., quam , ^'"'■" «■'-'"""«'
vt refert, principera existiraabat D. losephus Pellizerius,qui penes se
habebat , in libro suo Maximo obispo de Zaragaza^ et in praefatio-
ne .Sed piures aliae longe antepraecesserant, quas nunc recensebo.

2. Maittairius Annal. typogr. tom. i.part. i. editionis auctioris nahnni Etxjmoj-
pag. 768. id indicat : Isidori Etymologiae : Raba>u Mauri de rerum "3"^^'
naturisyet proprietatibus libri •viginti duo fol.Nota.t , editionem an-

tiquam esse , et, vt videtur , primitiuam, sine ciphr. , signatur. , re-
ciam. Sed mihi dubium est , an sint genuinae Isidori Etymologiae,
?,n illae , quas Rabanus Maurus interpolauit , ac suppresso Isidori
nomine vul?auit . Nulla est loci,aut anni desi?natio .

3. Incerto anno , et loco ck veteri editione in Italia prodiisse e<vt;o swennno,
Etymologias refert Fabricius in Bibl. med. , atque indicat Gesneri " ''"'■''^ '
bibliothecam pag. 468. Epitomator Gesneri edition. Tigur. 1574.

pag. 435. in Isidoro sic habet : Originum libri xx. impressi in Italia.
Dubitat Bayerius, an haec siteditio , quae in catalogo librorum Du-
cis de la Valliere tom. 2. pag. 12. num. 21 85. circa annum 1470,
absque loci notatione prodiisse dicitur .

4. Haec est mihi editio , quam nunc descnbam . Praemittun- <^w'^'>"i'.
tur sex notae epistolae : Incipit epistola Isidori lunioris Hispalensis
episcopi ad Braulionem Caesarem Augustum ( sic ) episcopum . Sub-

inde Incipit liber primus Etymologiarum Sancti Isidori Ilispalensis
episcopi . In primo libro caput 3., ct 4. sub vno comprehenduntur ,
quae in aliis exemplaribus inelius separantur . Post libium 20. In-

1 i i 2

43 5 ISIDORIANA

dex , siire Repertorium omfiium capitulorum in lihros Etymologta^
rum etc. Sequiintur libri tres sententiarum, vt in alia editione Ve-
neta anni 1483. In Christi tjomine incipit liber primus etc. de sum^
mo bono . In tertio libro post verba laetijicandos ijicludit, quae iit
aliis exemplaribus postrema sunt , subiungitur , Hic est enim Chri"
stianae miserationis ajfectus , vt pro 'unoquoque mortua sacrijicium
Deo vjferatur . Inde est , quod scriptum est : Et mortuo ne fraudes mi-
sericordiam . Finiunt libri de summo hono Sancti Isidori Hispalensis
episcopi nouissime recogniti , cunctisque erroribus castigati . Succe-
dit index capituin . Character ad gothicum , quem vocant, accedit.
Referri potest a<.i annum cireiter 1470. Locus edftionis Italia vide-
tur , et, vt puto, Venetiaei nisi fortasse obstet, quod Petrus Delf>hi-
nus e S. iMichaele Miriani 16. martii 1480. epist. 141. apud Mai-
ten. CoUect. Vet. Script. tom. 3. scribebat ad Hieronymum Gene-
ralem : Isidorus Etymologlarum , cuius desiderio Pe affici signijicasti y
ijon tnuenitur impressus . Pro titulo in media prima pagina erat,
Isidori Etymoiogiarum opus . Idem de summo bono .

edi fro (mni 14-jz 5. Anno 1472. editio Etymologiarum a Fabricio in vtraque Bi-
bliotheca indicatur , quae extat, inquit , apud venerandum nostrum
Wolfium : quaedam exemplaria in membranis excusa idem narrat .
Peracta fuit haec editio Augustae Vindelicorum in fol. per Gon-
terium Zainer de Reutlinga,siue, vtalii scribunt , Gintherum Zaine?
ex Reutlingen . Meminit quoque eius e Caillio Maittairius AnnaK
typograph. t. r. pag. 100., et auctor Catalogi Bibliorhecae antiquae
Vindobonensis i 750, Philippus lacobus Lambacher part. i. p. i 27.,
vt ahos omittam . In editione auctiori Maittairii pag. 317. tora. i,
part. I. inscriptio haec apponitur : Isidori lunioris Hispalensis episco-
pi Ethimologiarum libri numero 'viginti per Gintherum Zainer . In
fine : LibriJiniuntfeHciter per Ginthertim Zainer , ex Reutlingen pro~
genitum , literis impressi alienis , avno ah incarnatione Domini mil~
lesimo quadringentesimo septuagesimo secundo , decima nana die men-
sis noueynbris . Characrer est romanus .

editicamii^Tl. 6. Anno 1477. Basileae in fol. ex Maittairio in editione au-

ctiori Amstelodamensi anni 1733. rom. i. parr. i. pag. 382. , vbi

sic refert : Isidori Hispalensis opera fol. Basileae 1477- ex lo. van

■ Hcrne cat. pag. 36. n. 54. Sunt, vt ego puto, Etymologiae cura It-

bris Sententiarum ; non alia Isidori opera .

C A P V T LIV. 437

7. Anno 14S3. Venetiis in fol. cum libris Sententiarum , siue ^(f/i/o^wn/r^a^.
de •summo bono , per Petrum Losfein de Langencen. Huius editio-

nis meminerunt Maittairius , Fabricius in vtraque bibHotlieca lati-
na , Fr. Peregrinus Antonius Orlandius in opere italico De origine ,
et progressu typographiae , et Bayerius,cui ad manum erat . Inci-
pit : Registrum in libros Etymologiarum Saticti Tsidori hispalensis epi-
scopi . Post capitum indicem sequuntur sex epistolae Isidori , et Braii-
Uonis.Post 20. librum : f/«/V liber Etymalogiarum Tsidori Hispa-
lensis episcopi . Sequitur Rubrica libri primi de summo bono Safjcti
Tsidori Hispalensis episcopi . Deinde > In Christi namine incipit
liber primus S^ncti Tsidori Hispalensis episcopi de summo bo no .Post
librum tertium, F/«/V liber tertius^et i/ltimus de summo bono San-
cti Tsidori Hispalensis episcopi . Impressus Venetiis per Petrum Los-
lein de Langencen mcccclxxxiu. Quod in appendice alphabetica Mait-
tairii indicantur Isidori lunioris Hispalensis episcopi epistolae ad Brau-
lionem Caesaraugustanum episcopum Venetiis in fol. anno 1485.,
recte arguere possumus, nihil id esse aliud,nisi epistolas , quas in
hac editione Etvmologiarum praecedere diximus .

8. Anno 1489. Basileae in fol. ex Bayerio, et Fabricio in vtra- ,... >, «„

' • .' •" ' editio ennt 1409

que Bibliotheca . Maittairius in editione auctiori p.5 i 5. tom. i. part. i.
ita exhibet : Isidori Hispalensis Etymologicon fal. Basileae 1489. Et
in nota : Ex 'uariis mss. emendatum tnanu lani Gruteri , cum per-
petuo eiusdem Gruteri commentario fuit hoc exemplar in bibliotheca
Gerh. lo: Vossii . Videtur postea transiisse in bibliothccam cancellarii
VVeimmanni .

9. Anno 1495. Venetiis Isidori Etymologiae , et de ^summOfJ.r/oannM^j^.
bono per Bonetum Locatellum sumptibus Octau. Scot. in fol. Mait-

tairius ex Caillio. In editione auctiori notat , Orlandium afferre p. 1 99.
Isidor. de summo bono Lipsiae 1493. Idem Maittairius postea : ///-
dori Etymologiae per Bonetum Locatellum expensis Octauiani .Scoti
foL Venetiis 1494. •, quae fortasse eadem est editio . Nullum enim
nominat auctorem,ne in auctiori quidem editione .

10. Anno 1499. Parisiis in fol. ejc Maittiiirio, et Bayerio , apud"^"''^''"'"*'*'^'
quem erat. Maittairius titulum exhibet : Isidori Hispalensis Etymolo-

gia€ opera Georgii Woljf ^ et Thielmanni Keruer Parisiis i^(}g. 25.
maii . I. P. lehan Petit , Venalis in vico Sancti lacobi apud Leoneni
argenteum .

438 1 S I D O R I A N A

e^ii!oarniie,oc. ^i- Anno 150D. Parisiis in 4. ex losepho Rodriguez de Ca-
stro in Bibliotheca Hispana, et Maittairio pag. 72. t. i. part. i. edi-
tionis auctioris , vbi ait : l.udori Hispalis ( corrigo Hispale?jsis )
Opus Etymulogicum /« 4. Parisiis 1500. Notat , id indicari in Ca-
talogo Vander Meer.

editioanniii^oi). jj, Anno 1509. Parisiis ex Fabricio in vtraque Bibliotheca,
et Dupinio in Biblioth. Eccles. tom. 5.

ti:tionr.r.ii<,2c. ^5- Auuo 1520. Parisiis : quam editionem accurate describit
Semlerus in practatione, quam cap. 52. protuli . Exemplar huius edi-
tionis vidi in bibhotheca CoUegii Romani .

editiottnni tr^i^. ^ 4' Anuo 15 29. Hagauoae apud Secerium ex Fabricio in Bi-
bhotheca medii acui, ct Nic. Antonio,qui alios Isidori libros simul
cuni Etymologiis editos asscrit . Extat in bibliotheca Vaticana n.SS^.
collectio quorunuiam opcrum S. Isidori Ha?anoae hoc ipso anno
1529. editorum : et exemplar huius editionis post Zaccariae ck-
cessum ex eius Hbris acquisiui : sed Etymologiae simul editae non
fuerunt . Postea eam editionem describam . Vidi quidem editionem
in 4., vel 8. magno apud V. C. Gasparem de Segouia , cuius alii
non meminerunt . Etymologiae cum DiflPerentiis rerum , et sermo-
num simul editae sunt: sed quum prima foHa desiderentur , neque
annus, neque locus edicionis erui potest : in fine conspicitur pro
stemmate Mercurius alatus cum lemmate, Dorr^ per orheni scripta
fero . Omnh indicia arguunt, ex editione Bignaeana Etymologias,
et Ditferentias esse desumptas.

«litie tiiitionfs . 15. Auno 1577» curantc Vulcanio , vt fusius dictum fuit cap.5 o.
Omitto nunc editiones Bignaei , Griah"i , et Brculii repeterc . Nec
distinctius recensebo Etymologiarum editiones anni 1595., 1602.
1622. inter Scriptores latinae linguae Dionysii Gothofredi , qui
Vulcanium, ac Bignaeum secutus est . Tituhis editionis anni 1622.
apud me hic est : „ Auctores latinae hnguae in vnum redacti corpus:
quorum auctorum vetcrum , et neotericorum elenchnm sequens pa-
gina docebit . Adiectis notis Dionysii Gothofredi I. C vna cum in-
dice generali in o-mnes auctores. Editio postrema emend-itior , et
nonnulhs auctior . Geneuae excudebat Alexander Pernet . m. dc. xxii.
in^. „ C0I.809. sunt Etymologiae Isidori, col. 1905. variaelectiones
i« Isidorum ex Vukanii editione>

M

1. Xt J.;

I S I D O R I A N A 439

C A P V T LV.

Codkes mss. Etymologiarum . Excerpta ,
notae , 'uersiones .

anuscripti codices Etymologiarum , vt ait Nic. Antonius, mis.co<iice%ii
plures , passimque reperiuntur in bibiiothecarum angulis. Comme- ^'''■"•'^'''"''"■*'
morat codicem septingentorum fere annorum in Complutensi S. II-
defonsi Collegio : qui, vt refert Bayerius,in bibliothecam Escuria-
lensem migrauit,ab eodera Bayerio ad annum 1762. recensitus.
Addit Nic. Antonius alium in Mediolanensi bibliotheca longobar-
dicis literis maiusculis descriptum , alios in bibliotheca Patauina
S. loannis tunc Canonicorum Lateranensium , in Parisiensi Renati
Moreau medici , in Veneta S. Antonii , in Pinciano mouvasterio S. Be-
nedicti . Pro Veneta S. Antonii laudat Tomasinum pa^. 1 3 . ^ qui cer-
te in Bibliothecis Patauinis mss. non semel Etymologias recenset,
vt pag. 30. 31. etc.

2. Ad haec Bayerius veteres Etymologiarum codices vltra qua- " ^''^'■'"''° •
draginta se vidisse , atque euoluisse ait tum apud hispanos Toleti ,
Hispali , atque in regio Escurialensi coenobio, tum in Italiae bibiio-
thecis, Vaticana , Laurentiana Medicea , Ricardiana Florentina, Am-
brosiana Mediolanensi , Bononiensi S. Saluatoris , Veneta S. Marci,
Patauina, Taurinensis academiae , et aliis . Obseruat, vnam Escuria-
lensem denos minimum exhibere , quorum nonnulli milliarium ec-
clesiae seculum , siue annum Christi m. antiquitate superant . De

notis iuridicis , quae in codicibus antemillenariis reperiuntur, quod
Bayerius addit,cap. 93. expendam, quum codicem Vaticanum 623.
describam .

3. Rodriguezius de Castro tom. 2. Bibl. Hisp. pag. 314. seqq. mw. Ei.-ur/niai.
fuse,neque inutili labore Codices Etymologiarum , aliosque Isidori "^ ■
recenset,qui in bibliotheca Escurialensi asseruantur . In i., et 3.

extat codex membranaceus Etymologiarum in fol. exaratus era 7S1.,
hoc est, anno Christi 743. , vt Rodriguezius coUigit ex quadam
nota codicis mox referenda . Sed aduertere debuit, eum codicem,
quem de^cribit , non illa era exaratum iuisse , sed posteriori tempo-
re ex aliOjqui era 781. scriptus fuerat , vt ex ipsius Rodriguezii

44^. 1 S I D O R I A N A

narratione patet . Inpriino folio, vt ait, quod papyraceum cst , haec
legitur nota : Hic liber scriptus est er-a mlxxxv. a Domijiico presby-
tero ^ "jt in Jine libri dicitur . Is est amius Christi mxlii. Et fortasse
fuit Sanctii Sectindi nojiduvi tamen regis , qai ex Sanctia regina VC'
remundi Tertii sorore natus est . Quum horum trium mentio fiat tum
huius libri initio in tabella tessellata repetiti saepe nominis ■, tum pri'
mo libro in pedum poeticorum tabuiis\ 7ieque temporum ratto discrepat-,
ce.hx vetus de- ^. Hacc nota Rodriguczium ndmonere debuit , codicem non
sfriptus . aiino 743.5 sed anno demum 1 042.-, nam annus erae fortasse cst mlxxx,

In ccdcm folio primo haec est nota hispanico sermone : Este libro
cs de la Iglesia de nuestra Sencra del Pilar de Zaragoza . Scilicet,
Hic liber est ecclesiae Caesaraugiistanae Deiparae l irginis de Co-
iumna . \\\ foHo secundo, quod membranaceum est , vt alia sequen-
da, notatur , Litera ista Mozaraba appellatur ^wl Toletana . Nimi-
rum charactcres sunt gothici , sed affabre , et studiose exarati . Ini-
tio depicta est crux versicolor hisverbis superiori parte : Fax^ Lux:
inferiori vero : Lex ■, Rex . Sequitur l.ibyrinthus verborum , diuersis
coloribus, vt ipsa crux , ornatus, in honorem beatissimae Virginis
Mariae : ct alius similis , in quo legitur: Sancio , et Sancia lihrum .
In foUo sequenti literis maiusculis hoc monitum : /;/ dei nomine
simplo triplo diuino incipiunt capitula libri Ethimologiarum . Vt •oa'
leas , quae requiris , cito in hoc corpore inuenire , ha^c tibi ■, lector ^ pa-
gina monstrat , de quibus rebus in libris singulis conditor huius co^
dicis disputabit ( pro disputauit ) /» libris duodecim . Deo gratias ,
ameji , secula seculoru?» .
f^naise ex ex- j_ ^QVi dissimilc monitum in nostris Vaticanis codicibus repe-

teris exeirivlnri— . . . 1 /^ i

iutsumvtus. iinius : ex quo suspican possumus, exempiar Caesaraugustanum ad
nlia extera conformatum fuisse , praesertim quia Isidorus auctor,
vt mox videbimus , lunior appellatur . Quod autem dicitiir , hbros
esse duodecim, mendum hbrarii videtur. Vt enim Rodrigueziusad-
uertitjhic codcx in distributione partiumjet capitum cum editio-
ne GriaUi congruit . Post monitum est index hbrorum , et capitum
magno artiticio exaratus , ac circuhs distinctus .

iHicrf/T/o . . 6. Operis inscriptio haec est : /« nomine Domini Nostri lesu
Christi incipit liber Ethimologiarum beatissimi Esydori lunioris ec-
clesiae Spalensis episcopi ad Braulionem Caesaraugustanum episcopum
jcriptum . Anie epistohis Isidorij et Braulionis , quae Etymologiis

prae-

C A P V T LV. 441

praemittiintur , sunt notae iuridicae , quas Isidorus lib. r. cap. 28.
abolitas refert: quem ad locum in nonnuUis nostris mss. inseruntur,
in plerisque desunt. Epistolae Isidori ad Braulionem sunt quinque:
I. In Chrlsto Domino , e( dilectissimo Jilio Braulioni Arcediano (cor-
ri^e Archidiacono ) Isidorus . il. In Christo reuerendissimo , et colen-
dissimo fratri Braulioni Isidorus . Tres reliquae : Domino meo , et dei
seruo Braulio episcopo Isidorus . Prima ex his quinque epistolis inci-
pit : Dum amici literas : a.herz : Quia non 'ual eo .Bvmlionis ad Isi-
dorum epistolae sunt duae hac inscriptione : Domino meo , et 'uerc
domino , Christique electo Tsidro episcopo episcoporum summo Braulio
seruus inutilis Sanctorum dei .

7. In line libri v. , vbi est Chronicon, ita legitur : yW^Mr/c/a/^;;- ''''"■°'''^"'"='- «^on-
nis XXI. Gothi catholici e^ciuntur . Focas annis vm. . , . vdcccviii. '""""'"•
Romani caeduntur a Persis . Eraclius septimum decimum nunc agit

annum v.dcccxxvi. ludaei Spania christiani efficiuntur .Residuum sextae
aetatis tempus soli deo est cognitum .IWico snhmw^^itur : Inuenimus ^
collectam esse hanc Coronicam sub era dclxvi. \ sicut et in alia . De-
inde a sequenti era dclxvii, 'usque in hanc praesentem eram-^ quae
est DccLxxxi. creherunt ( sic ) anni cxvi. , qui additi ad superiorem
huius Cronicae summam -ifaciunt simul omnes annos ab exordio mun~
di vsque in hanc praefatam occixxxi. era v. dccccxlii. His itaque ita
dicitis ( hoc est, dictis ^ ve\ poiius digestis ) fatemur deniijue ^diffi-
cile posse quemquam huminem annorum summam post etiam tempore
incarnationis iam Domini praetermissa quoque era veritatis indice
per reges , et principes computare , et in errore minime incurrere ,
Proinde ergo necesse quippe est secu7jdum morem prorsus eram illam
partire , quae suo repererit tempore incurrere . Et quod partiendo
inuenerit , hoc quippe faciat ad ere maiore ( fortasse ad eram ma-'
iorem ) adicere , quaeue ab Adam vsque ad Christum noscitur per-
currere . T^unc sane probabitur quisque se scilicet ad veritatis potius
tramite peruenisse .

8. Ex hac nota male latina coUigebat Rodriguezius , codicem Roi}njatz!i.s
Caesaraugustanum era 781. exaracum fuisse: sed sclum hinc con- '"^""'"' *
stat,eum originem trahere ex alio ea era scripto . Id enim passim

cernere licet in aliis codicibus , in quibus librarii posteriorum tem-
porum ad verbum ea omnia excribebant , quae antiquiores alii pri-
migeniis operibus inseruerant .

tom. I. K k ic

442 I S I D O R I A N A

i.vs.o hhpana g. Noii seiiingendus ab hoc loco est codex alius Escurialensis,

Erymoio^iarum. -^^^ quo sunt Etymologiae hispano semione , sed diuerso ordine, at-
c]ue in editis . Etvmologiae per capita, tractatus, et libros diuidun-
tur , ac plura omittuntur , quae in editis , atque ahis mss. extant .
Incipit : Capiftilo pri>nero , de la disciplina , el de la arte . Caput vl-
tinimn est de historia . Tum fol. 60, incipit tractatus tertius , qui
est de rhetorica . Sed non exprimitur , quodnam sit initium tracta-'
tus secundi . Fol. 77. Libro tercero , e capitulo primero de la dialecti-
ca : ita alia capita . Fortasse quum antea dicitur tractatus tertiusy
mendum est pro tractatus secufidus : vel hoc loco legendum est //-
ber tertius : nam fol. 95. sequitur^w/Wo Capitulo primero de las qua-
tro disciplinas etc.

discribitar . lo. Post ttia capita fol. 117. Capitulo primero dc los fasedores

ds las leyes . Fol. 131. rursus quinto Capitulo primero de la palabra
C>'tf»/ViJ . Fol. 142. Capitulo primero de las lenguas de las gentes .
fol. 190. Aqui comienza el onseno libro -^ la nascencia de vnos nom-
bres etc. Hic dicitur Hber vndecimus , qui in ccteris exemplaribus
est decimus , scihcet De nominibus per alphabetum ,In hac versio-
ne liber is desinit in verbo seditiosus .

VitsS.iiidon. II. lUico addit Rodriguezius, caput 7. vitae Sancti Isidori esse
de los libros ^ que dexo escritos etc. Sed quum non praemiserit , in
hoc codice vitam S. Lidori per capita distinctam contineri, suspicor ,
hoc loco non leuem errorem typographicum irrepsisse , atque ea
omnia , quae Rodriguezius narrare pergit,esse intelligenda de alio
codice, quem pag. 520. describit . Codex igitur , quo Etymologiae
hispanice redditae repraesentantur , solum primos Etymologiarum li-
bros perturbato ordine , et nonnuUis omissis , videtur complecti .
Q:.iod autem Rodriguezius coniicit,has Etymologias desumptas ex
primo eKerriphri , quod Isidorus ad Braulionem misit , quia diuisae
sunt , vc ait , non per libros , sed per tractatus , aut capita , vt ab Isi-
doro scriptas Braulio asserit, sustineri nequit : nam Braulio ait , Isi-
dorum opus non libris, sed titulis distinxisse : Etymologiae autem
hispanicae , quod Rodriguezius animaduertere debuit, et capitibus,
et tractatibus, et libris distinguuntur , non titulis.
versio hhpana 12. Addit Rodriguczius , iu Etymologiis hispanicis multa de-

rmperf<.cta . ^\^QX2in , quac iu cditis inueniuntur : quod exeniplari ab Isidoro ad
Braulionem misso congruere potest : siquidem Braulio tradit , IsidO'

C A P V T LV. 443

nim Etyraologias non absoluis.se . Sed , vt alibi ostcndi, Braulio ni-
hil Etymologiis addidit , sed solum eas in libros diuisit . Interpres
autem hispanicus vel exemphir aliquod mutihmi, ac perturbatum re-
perit,quaha muka passim reperiuntur , vel solum partes quasdam
Etymologiarum in patrium sermonem conuertere vohiit , vel fortasse
in separatas ahquas Etymologiavuni partes , iam ab ahquo in hbros
diuisaSj incidit ex iis,quas Isidorus seorsum vulgauerat ^ antequam
totum opus in vnum corpus coactum ad Brauhonem mitteret.

13. Pag. 320. describitRodriguezius codicem Escurialensem nl. J^''''" ■^- isiJori
.1. papyraceum,m quo nonnuha sunt opera ex codice Latino ve-

teri bibhothecae ecclesiae Toletanae in hispanum idioma conuersa.
Exaratus fuit anno 1444. Opera sunt Vita S. Isidori, Vita S. Ihie-
fonsi, et huius opus De perpetua virginitare S. Mariae , Sohloquium
S. Augustini . Omnla hispanice . Titulus vitae S. Isidori ita habet :
Comiejiza el prohemio de la vida de Sancf Isidoro , Arzohispo de
Seuilla , que como del se collige , es homelia escrita de algun Sancto
hombre de aquel tnesmo tiempo . Qonsidx 3 i. capitibus , et inserun-
tur nonnuhae epistolae Sancti Isidori,et tractatus eiusdem de cra-
tione, siue Lamentum poenitentiae alphabeto editum .

14. Hic annectenda opinor, quae Rodriguezius pag. 318., quum no'?nquez!us
de Etymologiis hispanicis sermonem habebat , narrabat, scihcetcap.y.*'"™*'"'"'"*
huius vitae S. Isidori agi de libris ab ipso scriptis, ac praecipue de
Etvmologiis , quarum magnum fit elogium . Capite 20. estLamen-

tum poenitentiae;cap. 21. Epistola S. Isidori ad Mausonam, al.Jdas-
j-&?7^w . Sequitur epistola Isidori,qua Braulionem inuitat,vt ad se
veniat . Tum epistola Braulionis, qua librum Etymologiarum petit .
Responsio Isidori . Eiusdem ad Eugenlum eplstola . Alia ad Leofre-
dum , siue Leudefredum .

15. Censct Rodriguezlus , hanc Isidori vitam diuersam esse ab ^''"' -^- /.viVpr»
ea,quae LucaeTudcnsi a plerisque ascribitur ,in Actis BoIIandianis "'""'^ ^''^■'''""^"''
edita . Et diuisio quidcm capitum thuersa est : sed quum BoIIandia-

ni non omnia ediderint, quae in nis. vctori Toletano , vnde exem-
plar eius vitae depromptum fuerat, existebant, ct aliunde obserue-
tur, in vita a Bollandianis editainsertas ctiam esse epistolas lauda-
tas Isidori , suspicandi locus est, an rcipsa vita hispanlca non difle-
rat a latina , quae a Canonico Legionensi , vel a Luca Tudensi
scripta fuerat.MuIta certe vtrique vitac sunt comnumia.

K kk 2

444 1 S 1 D O R I A N A

kh: ms>. 1(5. Exemplaria Toletana Burriel m suis literis descripsit supra

cap. 40. Fabricius in bibliotheca medii aeui testatur, eximios Ety«
moloffiarum rass. codices extare Lu^duni Batauorum inter libros,
qui fuere Isaaci Vossii. Longum foret eos omnes recensere Etymo-
logiarum mss. codices, qui in Bibliotheca bibliothecarum mss. Mont-
fauconii, aliisque huiusce generis catalogis indicantur . In Diario En-
cyclopaedico gailice edito i. ianuarii 1761. part. i. pag. 18., et 20.
describitur codex argenteus Vlfilae,quo versio gothica Euangelio-
rum continetur, a lunio inde typis edita . Additur , anno circiter
1757. a Domino Knitell in bibliotheca Wolfembutellii repertum
codicem membranaceum Etymologiarum S. Isidori ex iis , qui Re-
scripti nuncupantur , quia super veterem aliquam scripturam dele-
tam,sed ita aliquando,vt legi possit, noua alia addita est . In eo
codice textus superscriptus ^ vt vocant , est opus Etymologiarum j
textus vetus plura vetera monumenta comprehendebat , et in his
partem versionis gothicae Epistolae S. Pauli ad Romanos . Characte-
res Etymologiarnm simdes sunt iis , quos Mabillonius pag. 3 5 i.De
re diplomatica rcpraesentat : versio gothica iisdem literis , quibus ce-
lcberrimus argenteus codex Vlfilae , exarata erat.

Tterentim co4i~ ij. Baudinius iu Catal. cod. lat. bibl. Medic. Laurent. Florent.

"* * nonnullos Etymologiarum codices distinctius exponit j scilicet tom. i .

plut. 19. cod. 3 2. chart. in 4. min., qui nitidissimus est, et cum ini-
tialibus singulorum librorum auro depictis , constat foliis^iS.
Sunt Etymologiae libris xxn. praeuia sinsulis libris capitum tabu-
la, et sex epistolie Isidori , et Braulionis . Liber secundus , vti et
tertius,in duos distribuuntur : hinc libri 22. sunt,de quo numero
dixi cap. 48.

iescripti . iS. ISidem tom. 2. plut. 52. codex 21. membranaceus in 4.

min. seculi xiii.,in cuius summo tegumenti margine notatum est,
Isidorus Etymobgiarum^ florenorum quinque ^ chartarum 87. signumN.
Suntlibri 20.,praeuia singulis libris capitum tabula,et priori libro
epistola Isidori , qui lunior dicitur , ad Braulionem , Tuae Sanctitatis .
In fine , Expliciunt libri Etymologiarum Isidori . Deo gratias . Clau-
dit codicern tabula argumentorum , quae in singulis 20. librorum
capitibus pertractantur .
tpi^toiae ad jg^ luter libros bibliothccae Gaddianac tom. 3 . plut. 9 o. codcx

Braulionem . . . ^ , . ,. ...... • ..

membranaceus in lol. min. secuh xni. cum initiahbus, et titulis ru-

C A P V T LV. 445

bncatis,et muitis in margine variis lectionibus satis bonis instru-
ctus . Antiquus possessor Franc. Maria Tartarinus de Mutina Cleri-
c is . Titalus : Isidori lunioris Hispalensis ecclesiae episcopi ad Brau-
lionem episcopum scriptum Etymologico?i libris xx. Praecedit libro-
rum 5 et capitam tabula, et septem epistolae , vt in editione Matritensi
part. 2. p. 393. In duabus primis scribitur J5jvj«//om/ Archidiacotius Isi-
dorus pro Braulioni Archidlacono Isidorus. In aliis plerisque exempla-
ribus solum praemitti Etvmologiis solent quinquc epistolae , praetcr
eamiquaepraefacionislocum obtinet. In hoc exemplari,etin nonnuUis
aliis adduntur duae aliae ad Braulionem, dum adhuc archidiaconus es-
set, scriptae . Index codici a recentiore manu vberrimus appositus est.

20. Aliud Etvmologiarum exemplar in eodem codice 17. n.i.codexoHmima;
esc inscriptum : Isidori Hispaniensis episcopi Etymologiarum libri xx.^'"'" '
Praecedunt quinque solitae epistohe •■,Bnitj character autem graece y

latine forma dicitur^vt prope finem editionis . Codec est menibra-
naceus in tol. seculi xi. , titulis rubricatis , praeuio indice librorum,
et capitiim a recentiore manu . Ex quibusdam insertis monumentis
arguitur , olim ad Imolense aliquod monasterium perrinuisse.

21. Tertium Etvmologiarum e ;empLu" in eodem cod. ij.n.^. s.isidoriima-
Isidori Hispxlensis Etpnologjcon libri xx. Codex membranaceus in^^'

4. maiori sine epistolis se:uli xm. cum rudi auctoris pictura initio
praeter alias tres . De hic consuetudine appingendi initio operum
imagines auctorum plura afiferam c:)p. 105. Nomea antiqui posses-
soris Ioa?jnes Gaddi .

22. In bibiiotheca olim S. Crucis tom. 4. plut. 27. codex 7. Isi- ^''J'"''-''^''" 'f
dori Etymologiae prima pars > praeuiis epistoiis. Desinit in fine ^i- J"ae^"'^"'
brivndecimi ( in editione decimi) alatores , pressores . Codex 8. Ety-
raologiarum secunda pars a libro xn. ( in editione xi. ) ad finem

libri XXII. ( in editione xx. ) Codices membranacei initio seculi xiii.
eadem manu exarati, titulis rubricatis, et aiiquot summariis in mar-
gine . Subditur E.<cerptum de lapidibus pretiosis, et anonymi tracta-
tus astronomicus, qui indpit ^C^eium circulis quinque distinguitur :
desinit '.fruamur vno , et permaneamus in 'unum . Amen .

23. Ex eadem bibiiotheca S. Crucis plut. 27. codex 9. in £ol. codex insijnH
seculi XI. vere insignis cum summariis inmargine,et initialibus co-

loratis , suppletis quatuor prioribus Etymoiogiarum paginis manu
seculi xui., omissis epistolis . Praecedit alpliabetica tabula rerum ^

44« I S I D O R I A N A

et verborumsiii ciuus Rne : Explic/i tabula super Isidorum Etymo*
logiarum scripta per fratrem Thedaldum de MuCello Elorentiae
McccLxxxiv. XX. octobris . Hanc recentiorem tabulam , quae priora octo
codicis folia complectitur , alia vetustior consequitur , arguinenta sin-
gulorum librorum repraesentans, subiecto hoc moniw. Post hes Ety-
mologiarum libros est /"« hoc volumine liber S. Isidori ad Sisebutum
de astronomia , de diebus , et jioctibus , de sulstitio , de mundo , et eius
partibus , de caelo , et partibus eius , ac omni ornatu eius , de sole ,
et luna , et stellis , de tonitru , de fulminibus , de arcu , de nubibus ,
et pluuiis , de niue , et grandine , de 'ventis , et nominibus eorum , de
tempestate , et serenitate , de pestilentia , de oceano , et amaritudine
aquae maris , de Nilo fiumine , de terraemotu^ de monte Aetna . Item
quidam tractatus de natura auium .

desnibitur , 24. Alia inscriptio pag. lo. occurrit : Iste liber Etymologiarum

Isidori ANTlQVl , in quo est Isidorus IVNIOR de cojnputo ,
et mundo , et catalogus summorum Po7itifjcum 'usque ad tempora
Hermetis , et catalogus Generalium ( Ordinis S. Francisci ) ~ vsque
ad Michaelem de Caesena cum tabula optima per alphabetum , fuit
fratris Thedaldi de Casa , quem donauit conuentui ayrno Domini
Mccccx. die XIV. decembris . Pag. xi. incipiunt Etymolooiae cum breui
ad Braulionem prologo , et tabula capitum . In fine : Explicit
liber Etymohgiarum S. Isidori episcopi .

tiher De *;u;b,is. 2 5. Scquitur uum. 2. pag. 69. liber anepigmphus , qui in Ca-

damanimaitbus. xr^lQoo forte Isidori essc dicitur,de quibusdam animalibus . Cap.i.
■''■' de nocticorace incipit : /« psalmo ci. dicit Dauid : Factus sum ■,
sicut nocticorax in domicilio . Physiologus dicit , NoCticorax immun'
da auis est etc. Caput vltimum de Peb'cano desinit , Ita etD.N.
lesus Christus per Esaiam prophetam dicit : Filios genui , et exal^
taui j ipsi autem spreuerunt me . Liber Physiologus , ab aliis Flori-
no , ab aliis Thcobaldo tribuitur : sed dnplex est Physiologus
in mss. codicibus , alter versibus elegiacis Fforini , alter versibus
leoninis Theobaldi , vt ex Fabricio in bibliotheca medii aeui col-
ligitur . Qua aetate hi auctores vixerint , incertum : sed certe
»ir Isidoro sunt posteriores , adeoque liber de natura auium , seu

de quibusdam animalibus Isidoro abiudicandus est .
Thedaidus Ser 26. Opus de mundo j siue de natura rernm , quod in codice

Ocrnuimn . sequitur , cum nonnullis additionibus ex Etymologiis , explicabitur

C A P V T LV, 447

suo loco . Succedit catalogus apostolorum , et Christi discipula-
rum , Generalium, et Protectorum Ordinis S. Francisci . Subiicitur
inscriptio : Iste Uber est ad vsum fratris Thedaldi Ser Octauiani
de Mucello , quem emit a quodam seculari pro pretio sex floreno-
rum anno Domini mccclxxi. circa finem mensis nouembris . Thedal-
dus manu sua addidit notitiam de septem orbis miraculis , et ta-
bulam hbrorum, et capitulorum Etymologiarum . Codicem claudit
quoddam monumentum de electoribus Imperatoris .

27. Eiusdem bibHothecae S. Crucis codex plut. 27. 10. mQm- AndreasVrsUus,
branaceus in fol. vere insignis , secuh x. , cum Hteris , et tituhs
rubricatis , continet Etymologias , praeuiis summariis , epistohs ,

et tabula capirum . In primo foho notatur : Iste Isidorus Etymolo-
giarum est ad vsum fratris Andreae Vrsiti de Florentia Ordinis Mi-
norum : post mortem vero eius debet poni in armario Tlorentini
coftuentus , et in eodem manere , quia ad hoc principaliter emptus est .

28. In catalogo mss. codicum Regii Athenaei Taurinensis Ri- co<Uces Tauru

nT) X- • r nenscs

a , et Berta auctores praeter codicem 53., in quo sunt bty-

mologiae , et Liber Numerorum , de quo ahbi , reterunt tres ahos

codices Etymologiarum . Codex lv. d. iv. 30. membranaceus

secuh XI. constat fohis 176. Habentur in eo sexdecim priores hbri

Originum S. Isidori Hispalensis . Specimen variarum lectionum

exhibent . Innumera in codice sunt schemata rubro colore ele-

gantissime picta ad geometriam , astronomiam , et musicam perti-

nentia i, foL praesertim 135., et seqq. , vbi pictae conspiciuntur

manus, et hominum icones , quae variam numerandi indicant ra-

tionem . Simiha sunt in codicibus Vaticanis , in quibus extant Hbri

de computo , siue loquela per digitum . Ad calcem , Explicit liber

sextus decimus . Incipiunt capitula libri septimi decimi Isidori episco-

pi Etymologiarum feliciter .

29. Codex Lvi, d. IV. 33. eiusdem Athenaei Taurinensis mem- «'«'•'■/iHnfur,

branaceus secuh x. Etymologiarum libri 20. In fine : ExpUcit
liber vicesimus , amen . Eaedem ferme variantes lectiones occur-
runt, quae in antecedentibus 53., et 55.

30. Codex Lvn, d.iv. 34. Taurinensis, membranaceus secuh xiv, tahuia aiphabe^
Sunt hbri 20. Etymologiarum , quibus in fine subiungitur tabuhi ' '
rernm alphabeti ordine disposita .

31. Muratorius tom. 3. Antiq. medii aeui dissert. 43. col. 804. codex Medioi.

44? ■ 1 S I D O R I A N A

quemdam codicem biblicthecae Mediolanensis describit , silentio
a nobis non praetereundum : Ifj Afiecdotls ^ inquk , meis eiiulgaui
opusculum Gezofiii abbatis etc. Gomplectebatur ista vtjus codex Am-
brosianus , /« quem et alia cangesta fuere , videlicet glossae in Ge^
nesin etc. Etymologiae e Virgdio preshytero hispano : tum aliae
e libro Domni Ysidori . Denique illic habentur glossae in vctiis y
ac nouum testamefitum , in lihrum ojjiciorum , in librum Rotar
( nescio quis , aut quid heic significetur ) , in librum vitae Saficto-
rum 5 in Cassianum , in Eusebium , in Orosium etc. Liber Rotar ,
qui indicatur , est liber Isidori de natura rerum , dictus in mem-
branis liber rotarum ob circuios , siue rotas , quae ad rerum expli-
cationem depictae sunt . Eiusdem quoque Isidori librum de ortu ,
et obitu Patrum puto sigpificari per librum vitae Sanctorum •, cuius
etiam fortasse sunt libcr officiorum , et ^lossae in vetus , ac no-
uum testamentum. VirgHii presbyteri hispani nomen , cuius Etymo-
logiae laudantur, ignotum adhuc est in bibiotheca hispana . Mu-
ratorius tcm. 2. Anecdotor. latin. in disquisitione post Expositionem
symboli (^uicumque ^ aduertit , hunc codicem ante mille , et phires
annos fuisse exaratum : in eo praeterea esse anonymum librum
Dogmatis fidei , ( qui est liber de ecclesiasticis dogmatibus Gen-
nadio a plerisque tributus,) et alium , qui inscribitur Eides Bachia'
rii , scilicet Apologia .
eodicesVaticani 32. Quibus mss. excmplaribus Ftymologiarum Zaccaria ad suas
tndicat,. varias lectiones vsus fuerit , exposui cap. 45. , vti etiam cap. 46^

aha ex veteribus catalogis indicata sunt . In codicibus Vaticanis,
aliisque romanis,quos ego consului , et postmodum singillatim re-
censebo , saepe Etymologiarum opus recurrit , vt in codice Vati-
cano 623., de quo cap. 93., cod. Vatic. 624., de quo cap. 94. ,
cod. Vatic. 625. ibid. , Vat. 5763., et 5764. oHm monasterii Bo-
. ti, ...v.v. biensis cap. 98. In Vatic. 5873. sunt Etymologiae interpolatae ,
ct diuerso ordine , atque in editis : s&A versus finem impertectae .
Vide cap.98. In codice Regio-Vaticano 61. , de quo cap.99.,
sunt plures libri Etymologiarum hinc inde excerpti . In Regio-Va-
ticano 84. ibid. aiia Excerpta ex Etymologiis . In Regio-Vat. 112.
•ibid. pulchrum exeniplar Etymologiarum seculo vndecin-io ineunte
e^ aratum . Aliud in Regio-Vat. 137. ibid. Isidorus initio dicitur
Hispaniensis . Aliud inRegio-Vaticano 205. ibid. , et in 2 3 9.ibid.

Decem

C A P V T LV. 449

Decem libri postremi in Regio-Vatic. 287. C3p. 100. Etymologiae
cum epistolis praeuiis , mutilae ia fine , in Regio-Vaticano 294.
cap. eod. ico. Liber decimus Etymclogiarum in Regio-Vatic. 3 10.
ibid. Liber quintus Etymologiarum Isidori lunicris in Regio-Vati-
cano 846. ibid. , in quo quaedam alia sunt fragmenta Etymologia-
rum antiquis Tironis notis exarata . Alia fi-agmenta Etymologiarum
in Regio-Vatic. 1048. cap. 10 1. Alia in Regio-Vaticano 15 15.
ibid. , et 1575. ibid- In Regio-Vaticano 1824. eod. cap. loi.
sunt 20. libri Etymologiarum , sed ordine diuerso ab editis ,
et multis in compendium redactis . Ibid. in Regio-Vatic. 1850.
opus Etymologiarum diuerso ordine ab impressis , et imperfectum .
Ibid. in Regio-Vatic. 1953. vetus, et pulchrum exemplar 20. li-
brorum Etymologiarum cum sex notis epistolis Isidori , et Brau-
lionis . In cod. Palat. 281. cap. 102. libri 20. Etymologiarum secu-
lo VIII. 5 aut IX. scriptij fere vt editi . Ibid. in cod. Palat. 281.
seculi XIV. circiter : Incipiunt cnpitula in libro Ethymologiarum
Tsiduri lunioris Hispalensis episcopi . Sunt libri 20. ab impressis
parum diuersi . Ibid. in cod. Palat. 2S3. seculi xiv. circiter : i^Hi^?'/'
cae libri primi Tsidori Ethimologiarum etc. cum epistolis Isidori ,
et Braulionis , qui interdum sola litera B indicatur . Diuiditur opus
in 22. libros , ct nuncupatur quum Braulioni , tum Sisebuto .
In cod. Palat. 1050. cap. 103. fragmentum ex libro 5. Etymolo-
giarum De legibus diuinis , et humanis . Ibid. alia fragmenta Ety-
mologiarum cod. Palat. 1357. Ibid. alia in Palat. 1448, In codice
Vrbinate 100. cap. 104. Etymologiae in 22. IiI)ros diuisae , addito
libro 23., qui est De natura rerum . In \^-binate 479. ibid. Isido-
rus Etymologiarum . Sunt 20. libri . In fine : Tsidori Iu?iioris Spa-
lensis episcopi . In Ottoboniano 336. cap.iO). Libri Tsidori lunio-
ris Spalensis episcopi ad Braulionem . . . vel ad Sisebntum . In
Ottobon. 343. ibid. Etyniologiae Sisebuto , non Braulioni , nuncu-
patae . In Ottobon. 345. ib. Etymologiae . Sunt 20. libri , sed di-
uisi in titulos : quaedam etiam variae lectiones veteres . In Otto-
boniano 352. libri 20. Etymologiarum ad Sisebutum , non ad Brau-
lionem ibid. In Ottob. iioo. Etymologiae in 22.Iibros distinctae,
ibid. In Ottobon. 427.ibid. 2o.Iibri Etymologiarum ad Sisebutum .
In Ottob. 477. ibid. 2o.Iibri Etymologiarum . In codice i.Archi-
uii Vat. , de quo cap. 107. , Etymologiae in 25. libros diuisae .
Tom. I. L 1 l

45 o ISIDORIANA

In codice 2. eiusdem Archiuii ibidem Etymologiae ad Bmulio»em ,
x>el ad Sisebutum . Eodem cap.ioy. agam de codice Etymologia-
rum Albanio , in quo multa extranea admixta sunt, et de codici-
bus bibliothecae Angelicae , et Collegii Romani .
1-xccrp:a Ety- 35. Exccrpta Etymologiarum quaedam , vt aduertit Nic. Anto--
moiocjiaTum . xxwxs .^ conseruat codex bibliothecae Caesareae , vti apud librum 2.
Petri Lambecii commentariorum de ea cap. 8. pag. 934. legitur .
Quo in genere innumera alia nos addere possemus . Bandinius
tom. 4. cod. latin. bibl. Med. Laur. ex libris olim S. Crucis plut.17.
cod. 10. seculi xi. indicat elogium S. Augustini ex lib. 10. cap. 6.
.il. lib.7. cap. 6. Et\Mnologiarum . Isidorus De arte rhetorica extat
in antiquis rhetoribus Francisci Pithoei , ex libro 2. Etymologia-
rum . Catalogus haeresum ex hb. 8. Etymologiarum repetitur
a Gratiano parr. 2. Decreti , causa 24. quaest. 3. Editus etiam fuit
ab Hieronymo Gebuwler Argentorati 1523. in 4. cum S. Augusti-
no de Fide , atque operibus , et S. Hieroiiymo contra Heluidium,
et Vigilantium , et separatim a lo. Quintino I. C. Parisiis 1560.,
vt obseruat Fabricius in bibliotheca medii aeui . In veteri codice
Lucensi,quem ex Mansio cap. 44. recensui , sunt excerpta de hae-
resi , et schismate , et alia ex lib. 7. cap. i. 2. et 3. , ex Ub. 8.
cap. I. et 2. De ecclesia, et synagoga etc. , quae duo capita coniun-
guntur cum extremo libri 7. capite , perinde quasi vnius eiusdem
•--- libri tria capita essent . Catalogus haereticorum extat in codice

Vaticano 511., de quo vide cap. 93. Fragmenta de ponderibus,
et mensuris in Vrbinate 307. cap. 94. Ah'a num. praeced. indica-
ta sunt . Edita quoque sunt fragmenta de arte rhetorica , et gram-
matica ex Hbris Etymologiarum . De vitiis orationis fugiendis,
et de tropis , et schematibus in collectione italfca : Autori del ben
parlare part. 2. a pag. 237. Venetiis 1643. De Rhetorica liber
in appendice, y4tt/c/r/ della Retorica ■> tom.2. postpag.30. Pars prior
eiusdem libri extat inter Antiquos Rhetores latinos Claudii Cappe-
ronnesii , Argentorati 1757. a pag. 387, Haec est ars rhetorica,
quae 3 vt dixi , inuenitur inter Rhetores antiquos Francisci Pithoei ,
ex libro secundo Etymologiarum .
. 34. Plura praeterea de excerptis ex libris Isidorianis cap. S3-

retulimus . In codice Vaticano 3906. ,et in alio Vaticano 4877.,
de quo cap.97. , excerptum est ex lib.i 6. Etymol. Pv?jderum , ac men-

nis

C A P V T LV. 451

stirarum etc. Idem in codice Vaticano-Palatino ijig. sine aiictoris
noniine , vbi subiungitur caput de modo conficiendi epistolam
formatam 5 vt apnd Sirmondum in fine tom.2. Concil. Gall. In Ot-
toboniano Vaticano 56. membr. in 4. extat Probae Cento , cui
praemittuntur verba Isidori ex Etymologiis de natura Centonum
lib. I. cap. 39.

55. Inter scriptores ecclesiasticos de Musica sacra a Martino Sentcni-we dc
Gerberto typis San-BIasianis anno 1784. editos tom. i. pag. 19. musiVn .
inseruntur S. Isidori Hispalensis Setitenriae de Aiusica . Quidnam
sint hae sententiae , docet Gerbertus hoc nionito , quod praemit-
tit : In mss. hibliothecae Caesareae Vindobonensis seculi xiii. , quae
sequuntur ex S. Isidori Hispalensis episcopi Etymologiarum libro ter-
tio excerpta , seorsim reperi hoc titulo : Incipiunt Se?itentiae Isidori
episcopi ad Eraulionem episcopum de Musica . f)uam epigraphen
seruandam duximus , dum excerpta haec cum editis collata edenda
existimauimus cum Cassiodoro , quorum quippe auctoritate ceteri
deinceps scriptores de Musica medii aeui frequenter sunt 'vsi . Nec
seiung-ere 'voluimus , auod in laudato codice Vindohonensi e vesti^io
additur , excerptum de Rhythmimachia , ad idem neinpe argumen-
tum , calculationeyn numerorum musicorum spectans . Aduerterat Ger-
bertus in praetatione ad i. tom., temporibus Isidori , ineunte secu-
lo VII. , Musicam theoreticam cum practica magis , magisque efflo-
ruisse , in GaUiis praesertim . Excerptum constat ex capitibus 9.
Isidori de Musica a cap. 15. seqq. libri 5. Etymologiarum . Ger-
bertus quasdam varias lectioncs obseruat : caput, quod addit, siue
EKcerptum de Rhythmimachia inter Isidori dubia opera , aut
fragmenta append. 5. ad Etym. non immerito collocabitur . Fabri-
cius in Biblioth. med. verbo Berno Elenchum intexuit scriptorum
latinorum mcdii aeui , qui dc musica, cantuque ecclesiastico ege-
runt , in quibus recenset Isidorum lib, 5. Etymolog. cap.14. etc.

36. Com.mentarium quemdam incerti auctoris secundum alpha- ^
beti hteras in totum Etymologiarum opus refert Nic. Antonius in Eti,xr.oicnwr.
ex variis annotationibus mss. AUonsi Ciaconii , ciuac ad S. Isidorum
Hibernorum Ordinis Minorum asseruantur . Extat hic ccdex in bi-
bliotheca Vaticana , quod Nic. Antonius suspicabatur , num. 625.,
quem cap.94. suis coloribus depinqam . Nunc satis sit animaducr-
tere, essc quoddam vetus glossarium non solum ex Etymolo^iis ,

LII 2

45 2 I S I D O R I A N A

sed cx aliis operibus plena manu coUectum . Rodnguezius tom.2.
Bibl. Hisp. pag. 556. seq. Nic. Antonii mentem non assecutus ,
asseruit , codiccm ipsum alphabeticum Etymologiarum manu Alfon-
si Ciaconii descriptum in bibliotheca Vaticana extare . Huius , vel
consimilis Alphabeti auctor est lacobus Cina de S. Andrea Ord.
Praedic. , qui decessit anno 15S0. : nam praetcr alia eius scripta,
de quibus Qnetif tom. i. pag. 681. , et Fabricius in Bibl. med. ,
Alphahetuin Etymologiarum ex Isidoro Hispalensi ad Gregorium XI.
asseruatur in bibliotheca Bodleiana . Pecuharem aUum commenta-
rium , siue obseruationes in librum 4. Etymologiarum , qui de re
medica agit , edidisse Symphorianum Camperium , idem Nic.
Antonius alicubi lecfcrat .

nataemss. 5 7- Dc notis Bonaucnturae Vulcanii , Bignaei , Breulii , atque

omnium accuratissimis Grialii , aliisque inchoatis Semleri verba ite-
rum facere nihil iuuerit . Ex epistola doctissimi viri Andreae Gal-
landii ad Zaccariam, die 25. septembris 1758. data , colligo , in bi-
bliotheca Veneta Patrum Oratorii S. Phih'ppi Nerii extare editionem
S. Isidori Breulianam , quibusdam notis mss. , et variis lectionibus^
partim etiam coniccturis ornatam : in cuius initio scriptum est eodem,
vt videtur , charactere , ac notae : Petri 'thomae , loannis F., Simo-
nis N. , loamiis P. , ex bibliotheca . Earum notationum nonnullas
in pretio habendas GaLIandius censebat , alias non item , quippe
quae in locis auctorum ab Isidoro allegatis indicandis versentnr .

38. In Bignaeana Isidori editione , quae in bibliotheca Vati-
cana custoditur , sunt quaedam notae, et variae lectiones in libros
Etymologiarum , quae mihi nonnulli vsui sunt futurae . Cetera
Isidori opera eiusmodi obseruationibus carent . Allquando notae
apponitur P. , aliquando P. A. , aliquando P. R. Dubito , an indi-
cetur codex basilicae S. Petri duplex , Antiquus , et Recentior :
an auctoris alicuius nomen .

vtrsio sraec/i , S9' N^^n indignum obseruatione ait esse Nic. Antonius , in ca-
talogo quodam graecorum librorum apud Antonium Verderium
in Supplemento Gesnerianae bibhothecae Isidori hispani ile theo-
iogia Etymokgicum comprehensum conspici : quod de ea parte ,
vbi theolooicae tracranrur ori'^ines , intellipendum existimat . Sed
cuiusnam frugis , inquit , praecos docere latina etyma ? Sed oblitusne
cst sui ipsius Nic. Antonius , qui paulo ante nobis Isidoruin re-

titcetti «uctOTts.

C A P V T LV. 4n

praesentauit sub modesto illo Etymologiarutn titulo , non 'vthiue
tntdas njocum deriuationes cofisectatitem , sed et rerum ipsarum origi-
nes demonstraTitem , artiumque omnium fimdamenta iacientem ?
Ac reuera in libris septimo , et octauo, in quibus Isidorus de theo-
logicis rebus agit, vix quidquam de vocum latinarum originibus
disputat . Quid,quod graeco linguam latinam scire cupienti noa
inutile fuerit verborum etyma inuestigare ? vt latini graece scien-
tes graecarum vocum originationes addiscunt .

40. Ex Bayerio indicaui cap. 48. versionem hispanam Etymo- "'"'"'• ^'V'"'^ .
logiarum seculi xiv. , de qua alio in loco , mihi ignoto , se agere
Bayerius profitetur . Eandem esse opinor , atque eam , quam
ex Rodrigue/.io hoc cap. 5 5 . descripsi .

C A P V T LVI.

De libris Diferentiarum Verborum , et Rerum . Agroetius an aliquis

extiterit auctor Synonymorum , siue dc distantia Verborum .

Errores in librorum titulos quibus ex causis

olim irrepserint .

I. H

oc Isidori opus Ildefonsus librum Diferentiarum appella- Differentiarum
uit , Braulio distinctius libros Dijferentiarum duos , in quibus subtili ''*''' '^"'' ' ""
discretione ea , quae conjuse njsu proferuntur , sensu discreuit . Male
alios tres libros numerare , Nic. Antonius obseruat,in quibus esse
Grialium addit Bayerius : qui etiam putat , e simplici priore libro
pro rerum diuersitate , de quarum diflPerentiis Isidorus agit , gemi-
num a Braulione factum : siquidem CeUierius tom. 17. n.7. in Isi-
doro binos priores libros indiscretos primitus fuisse iam coniecerat .

2. Sed quum in his Hbris describendis ordo editionum variet, 'D!ffercr.i,t,e^

, . ... veroorum auplici

statuendum est prnTio loco , quem locuni m vnaquaque editione fxempio .
hi tres Hbri teneant . Bignaeus duos sohim edidit, primum hbrum
inscripsit Dijferentiarum^ qui est de ditferentiis rerum , Inter Deum-y
etDominum etc, zherum Diferentiarum ^ siue de proprietate sermo-
num librum il. j non seruato alphabetico ordine : hiter Polliceri ,
et Promittere etc. Omisit etiam prologum : Plerique veterum . lo.
Griahus cum hoc prologo primum Hbrum posuit Dijferentiarum ,
siue de proprietate sermonum , Inter Aptum , et Vtile etc. , seruato

454 1 S I D O R I A N A

scilicet alphabeti ordine : quo piiino libro absoluto, inscriptlonem
hanc adiecit : Idetn Dijferentiarum , siue de praprietate sermonum
liber ex Parisiensi editione , nimirum Bignaeana : Inter Poliiceri^
et Promittere etc. Non crgo Grialius duos veluti diuersos libros
distinxit , quod ait Bayerius , sed eundem librum diuerso modo ,
vt a se , et a Bignaeo editum , repraesentauit . Itaque libro se-
quenti titulum fecit : Differentiarum liljer secundus . Inter Deum ,
et Dominum etc. , quae sunt differentiae rerum .
Ordine rjphahe- 3, Brculius duos libros cditionis Bignaeanae protulit , sed di-
tico,etsineeo. yg^-jQ ordinc , primum de dirferentiis , siue proprietate sermonum i
Jnter Polliceri y et Promittere f/c. , secundum de differentiis spiritua-
libus •, ita vocat cum nonnullis mss. differentias rerum : Inter
Dcum , et Dominum etc. Quum autem in cditionem Matritensem
postea incidisset , versus finein pag. 7.1.1, addidit librum Differen-
tiarum , siue de proprietate sermonum , a Grialio ordine alphabe-
tico editum . Hinc est, quod Fabricius in bibl. raed. Isidori opera
ex editione Breuliana recensens , hunc vocat librum tertium , ^7^/',
inquit , primo longe plenior , digestus ordinc literarum ^ atque notis
eruditis Hlustratus ex editione Matritensi 1599. Id perinde- est ,
ac Hbrum differentiarum sermonum alphabeticum a GriaUo editum
pleniorem esse Hbro earumdem ditferentiarum Verborum , quera
sine hterarum ordine Bignaeus secundura , BreuHus primum Diffe-
rentiarum librum inscripsit .
c/«o tnr.tam 4- Non crgo Grialio imputandum , quod tres Ditferentiarum
Ajr/nj,,/ rfft-fnr lihrQj numerauerit : neque probanda Bayerii opinio,cui e siuiplici
priori hbro geminus a BrauHone videtur factus . Etsi enim Ilde-
fonsus librum dijferentiarum nominat , tamen librum accipit pro co-
dice , vohmiine , opere . Omnino vero distinctio ab auctore ipso
inter duos libros apponi debuit , quorum vnus alphabeticus est ,
et solura discrimen signihcationum vocum expHcat , akcr potissi-
mura in expHcatione rerum versatur , nuHo seruato alphabeti or-
dine , vt definitiones intelHgantur Dei , ct Domini , Trinitatis ,
et Vnitatis etc. Haud equidem negauerim , BrauHonis verba potius
ad Hbrum difterentiarum sermonum , quam ad akerum rerum esse
referenda : In quibus ^ ait, subtili discretione ea ■, quae co7ifusc vsu
proferuntur , sensu discreuit . Verum BrauHo ex prologo primi li-
bri id sumpsit , quod aHqua ex parte Hbro etiam alteri congruit.

CAPVTLVI. 45 5

vt quum exponit Isidorus j quid intersit inter virum^ et homificnj ,
inter puerum ■) et infantem-, inter mentem , et rationem etc. Dupinius
tom. 5. Bibl. Eccl. tradidit , tractatum de proprietate verborum
Matriti anno 1529. seorsum prodiisse : sed , nisi fallor ipse , de-
ceptus fuit ex libro de proprietate sermonum , quem ex editione
Matritensi omnium Isidori operum , anno i 599. peracta , Breulius
desumpsit . Vidi equidem editionem quamdam initio mutilam Ety-
mologiarum , et Difterentiarum rerum , et sermonum , vt dixi
cap. 54. Sed haec editio siue Matriti , siue alibi peracta ad editio-
nem Bignaeanam tota conformata est , desumptis etiam inde no-
tis marginalibus .

5. Librum de differentiis sermonum , siue alphabeticum ^\t-T>;ffeTent\aever^
niorem , siue breuiorem confusum , magna ex parte ex Agroetio *"'"'"" »
sumptum , multi notarunt , ac nominatim Goldastus ad Valerianum
de bono disciplinae pag.54. ,vbi corrigit differentiam 5 hiter htr-
bosum :> et herbidum etc. Plurima simih'a opuscula de differentiis ,
et proprietate latini sermonis a Vulcanio post Isidori Etymologias
edita fuisse , obseruaui cap. 50., quae etiam repetita fuerunt in edi-
tione Auctorum latinorum Gothofredi . Fabricius in bibl. lat. vet.
lib. 4. cap. 6. praeter antiquiores alias scriptorum de differentiis
sermonis latini recenset Ausonii Popmae Ubros iv. de differentiis
latinorum verborum , et libros duos de vsu antiquae locutionis
cum lo. Friderici Heckelii additamentis recusos Lipsiae 1694. in 8.,
et Differentias latini sermonis collectas , et editas a Daniele Achre-
lio Aboae 1692. in 8. In codice 624.,quem cap. 94. describam,
post Etymologias est hber differentiarum verborum , quin clare
Isidoro ascribatur, neque seruato ordine alphabetico, neque initio
sumpto , inter polliceri etc. , sed inter metum etc. , fere vt opuscu-
lum iam editum , de quo infra recurret sermo , De Dijferentiis Ci-
ceronis in rebus dubiis .

6. Quisnam autem liber de Differentiis verborum Isidori cen- siueih-proprie-
sendus sit , breuiorne , an alphabeticus plenior , ex vetustis mem- ''^tf ic-monum .
branis quaestio resoluenda est . Liber breuior , qui incipit , inter
polliceri , et promittere etc. editus est post auctores latinos Gotho-
fredi hoc titulo : Excerpta Dijferentiarum a lacobo Bongarsio Le-
gato Regio communicata , De proprietate sermonum , vel rerum .
Haec tituli pars de proprietate rerum non satis libro coni?ruit ,

4 5<5 ISIDORIANA

qiiae potius libro secundo de differentiis rerum accommodanda

cst . Fabricius in bibl. med. i:i Sigeberto cap. 55. notat , quod

perperam librum Isidori de difterentiis verborum dixerit de pro-

prletate rernm . At Sigebertus non primum Isidori librum , sed se-

cundum ita appellauit : ait enim : Scripsit librum de dijfere?itiis

njerhortim , librum de proprictate rerum . Ita editum est in biblioth.

eccles. Fabricii eiusdem . Alii reterunt : Scripsit et libros duos

de dijferentiis verhurum , siue de proprietate rerum , vbi siue accipi

potcst pro et , vt idem sit sensus , et diuersus significetur liber

de ditferentiis verborum a libro de proprietate rerum . In quodam

tamen codice, de quo num. 8., idem liber dicitur de proprietate

sermo7ium , vel rerum .

uber hreiiior, nn 7. Ex duobus autem libris de proprietate sermonis Isidoro tri-

/uiiorii<Jori4-/r. jji^jjj antiquior fortasse videri poterit is , qui breuior est , atque

ordinem alphabeticum rionseruat. Similius enim vero est,aHquem

tumultuarias ditferentias vocum in ordinem alphabeti digessisse ,

atque ampHficasse , quam ex libro pleniori bene digesto quaedam

sine vllo ordine excerpsisse . Itaque si liber recte ordinatus Isidori

esse dicatur, alterum perturbatum , et confusum vetustiorem dice-

re oportebit . Cur autem idem Isidorus non potuerit primum

differentias vocum sine certa methodo vulgare , tum easdem per al-

phabeti literas disponere , et augere ? Mihi ex Isidori , aliorumque

veterum consuctudine probabihs opinio est , quaedam eorum opera

modo contractiora , modo auctiora prodiisse , nonnunquam qui-

busdam commutatis . Collatis vero inter se his daobus commen-

tariis , duos potius diuersos auctores colligo : nam e 253. ditfe-

rentiis , quae sunt in breuiori, multae desunt in vberiori , alioquin

non contemnendae ab eo , qui opus augere voluisset . Itaque nec de-

finiri potest, quisnam horum librorum tempore alterum praecesserit .

Cod!ces hreuio- 8. Commcutarius breuis, Inter polliceri , et promittere ■, inter

Tis uwi . gjj^ Isidori opera extat in codice Regio-Vatic. 310. secuh x. cir-

citer, post hbrum 10. Etymologiarum , et Hbrum Ditferentiarum

spiritualium , siue rerum h ritulus est , bicipit de proprietate sermo-

num , vel rerum : Inter polliceri etc. Postea , Incipiunt Dijferentiae

spirituales Isidori . Et in fine : Expliciunt Diferentiae spiritualium ,

siue carnalium Isidori : vbi vterque liber Isidoro ascribitur . in co-

dice Ottob. i 2 6 1 ., de quo cap. 106.3 titulus similis operis est , Mar-

ci

C A P V T LVL 457

cl TuUil Ciceronh ( de ) dlctionum differentiis lihe? inciplt : Inter
polliceri etc. Desinit, biter vespcr ■, et vesperaetc. Liber Isidorianus
alio modo desinit . De aliis similibus mss. confer mim.i.o. et 19.

9. Ampliorem alterum librum alphabeticum :./«?fr aptum y '""p''0'-!s .
et vtile etc. Isidoro adiudicat codex Vaticanus antiquissimus 3321!^
describendus cap. 96., vbi /j/V/or/ /««/tfm dicitur .

10. Quidam sunt codices , in quibus sine auctoris nomine Isi- «i>e tsitior; nt-
doriana , aut similia opera de difPerentiis verborum , aut proprie- '"""' '

tate sermonis occurrunt , vt Vaticanus 1471., de quo cap. 96. ,
Vatic. 1558. ibid. , Vatic. 51:0. , de quo cap. 97. , vbi est pro-
logus Isidori , Plerique , et differentiae diuerso ordine ab editis ,
neque per alphabetum . Vatic. 5134. ibid. , vbi duo sunt anonyma
Differentiarum exemphi , aliud per ordinem literarum, aliud sine eo .
Ita etiam in Vat. 5203. ibid.

Ti. De codice Malatestio ditferentiarum sermonum dixi cap.45. ■SWH/foncJc».

Bayerius testatur, plurimos extare in bibliotheca regia Escurialensi

Diiferentiarum Isidori , siue de proprietate sermonum codices : sed

quales sint, non exponit . Barthius Aduers.l. 39. cap. 6. haec ha-

bet : Isidori Dijfere-ntiarum manuscriptum codicem olim redemi ,

et iam ?:o?7nihil ex illo propositum memini , cuius haec est praefa-

tio : Flerique veterum etc. Haec est praefatio , quae quum latina ,

atque elegans sit , in libello vero ipso plurima inepta , huic , quod

plerisque huius census,contigisse arbitror , 'ut somniis excribentium

monachorum sit distentissimus . Notabimus nos pauca selecta . Ideni

Barthius lib. 39. cap.14. m.embranam antiquissimam vocat exemplai*

suum Isidori de proprietate sermonis . Obseruat, non pauca in hoc

commentarlo esse , quae vel de Catone , vt praefitio docet , vel

de ahis maiorum gentium scriptoribus ducta sunt , et vel eo no-

mine blattarum imperio eximenda . Cogitauerat autcm Barthius

totum hunc librum edere , et ilhKstrare , vt exponit lib. 32. cap.i.

Manuscriptum cumrneyitarium Jsidori fyubiicare aliquando , et emaai-

iare 'uolo , qui DlFFERENTlARVAl in memhranis inscribitur -^

siqui forte inde ■vtilitatis , aut voluptatis quid capcre possint , njt

iis opera nostra prosimus . Caput ita concludit : FlAec ego divna

notatione hic proponere iiolui , plurimis ineptiorilms omissis . Cofn-

mentarius etenim ipse non est exiguus , -vt in tales intruseruni

pro lubltu librarii fere , quae voluerunt .

tom.I. Mmm

4)8 ISIDORIANA

!u,i;.ym k:.-. i:. Barthius tamen , repojiit Nic. Antonius , sl editionem Ma-

Antor.'! , ■ . i ■ < . .....

tntensem vidisset , pleraque , aut omnia , quae in isto eius codice
vitiosa , mancaue reperta sanare , aut supplere intendit , saiia ,
et integra reperire potuit . Tanti plerumque constat in malae notae
libris ingenium exercere , aut potius defatigare velle . Et Barthio
quidem hac in parte ignoscendum , qui niulta huiusmodi in illa
..n . sua Aduersaria , antequam Isidori opera Matriti edita fuissent , aut

ad ipsum peruenire potuissent , coniecerat . Videas etiam nostro
seculo quosdam , qui Matritensis vetcris editionis ignari , aut im-
memores, nonnulla Isidori loca , in ahis editionibus corrupta , la-
bore improbo , et maximo conatu sanare student , ac vix tandem
actum agunt.

SiinonvmaCice- j^^ Quoniam vero quidam hbri de pronrietate sermcnis ,
de distantia verborum , synonymorum , suie alio titulo circumte-
runtur, partim Ciceroni Victurio ascripti , partim Agroetio , sed
qui ahcubi etiani Isidori esse dicuntur : haec quoque controuersia
a nobis pertractanda est . Vidi Hbrum hoc titulo : Syfio;iyma Cice-
ronis Victurii rhetoris ciisertissimi cum Stephajii Flisci SyjJ07iy?nis ,
eiusdemque Cicero?iis Victurii ,, itemque Bartholomaei Fatii Di^erentiis.
Opuscula aurea , «««c reccfis recognita , castigata , aucta etc. Vene-
tiis apud Dovii.iicum Nicolinum i^yO^. in 8. Prologus : Cicera
Victurius lectori salutem : Collegi ea 'verba , quae pluribus modis
dicerentur etc. [^itur per alphabetum initium capiamus . Abditum ,
opertitm , obscurum , obumhratum etc. Finit : Videtur , apparct ,
lucet , extat . Sequitur , De Dijferentiis Ciceronis in rebiis dubiis :
Inter tnetum , timorem , et pauorem interest , quod metus futura
praspicit , timor subita mentis consternatio , pauor animi metus est .
Paulo post : Pollicem.ur vltro , promittimus rogati . Desinit : Nefa-
rius intelli^itur a praeteritis^nefandus. qui in opere fuit principium .

c.VorumSaneny. i ^. OpuscuUim Fatii ipcipit, Inter ignauum ^ et pigrum ., Syno-
nyma FHsci per chssQS ^ Prudentia etc. Fhscus anno 1456. Venetiis
scribebat . Eodem seculo inter hispanos Alfonsus Palentinus tres
Synonymorum Iibros,a Nic. Antonio relatos, composuit .Raymun-
dus Diosdado in suo egregio opere de prima tvpographiae hispa-
nicae aetate pas. 34. recensuit Opus Synoriymorum Domini Alfonsi
Palentini historiographi impressum Hispali per Aleinardum Vngut
Alamanuyn , et L.idislaum Polonum socios anno Incarnationis Domini

ma

C A P V T LVI. 4^9

149 1. die vero 24. mensis nouembris . IdGm pag. 87. post Maittai-
riiim, et Nic. Aiitoniura descripsit Dijferentias 'uocum excerptas ex
Laurentio Valla , Nonio , Marcello , et Seruio , exerptore Antonio Ne-
brissensi. Synonyma, et Ditferentiae Victurii prodierant cum Fatii
opusculo Veiietiis 1507., et siiie eo 1552. Indicari video in Ca-
sanaiensi bibliotheca : Vetruuius Cicero : Synonyma ciim Diferentiis
in rebus dubiis Aiediolani 1508. /7; 4. Fabricius lib. i. cap. 8. bibl.
vet. lat. num. S. refert Synonyma Ciceronis Victurii edita Venetiis
15S7. in 8., 1515. in 4. , eadem sub Ciceronis nomine primum
CKCUsa Patauii 1482. in 4. per Matthaeum Cerdonis , deinde sine
loci notatione 1483. in 4. sub titulo , De proprietatibus terminorum .
Ad manus habebat editionem Augustanam anni 148S. cum inscri-
ptione : Ciceronis De proprietatibus terminorum : incipit : Inter polli-
ceri , et promittere hoc interest , quod promittimus rogati , poUicemur
•ultra : quod initium est libri Isidoriani de proprietate sermonis a
Bignaeo , et ab aliis editi .

15. Aliam editionem viderat Fabricius Parisiis apud Ascensium *''''"'«"^<'-^ •
sine anni nota, praemissa epistola : C/Vfro L«c/o J'enturio salutem :
Collegi ea , quae plurimis modis synonyma dicerentur etc. Initium
operis in hac editlone tacet , et solum obseruat , librum hunc de
Synonymis ^ss^^^ Erasmo iudice, tumultuariam non adeo multarum vo-
cum coUectionem , ab aiiquo Ciceronis studioso vtcumque factam
ex eius scriptis .

\6. \\\ codicc Vaticano 2930., de quo cap. ^6. , inter tos%. Biff^Tcruac c^
extat editio vetus Synonymorum Ciceronis curn prologo ad Vetu-
rium , Collegi etc. yibditum , opertum etc. Desinit : Vela tetendit,
moratur j, opperitur , cunctatur ^ praesto/atur ^ expectat . Sequitur De
dijferentiis Ciceronis in rehus dubiis : Inter metum^timorem .^ et pa-
uorem etc. Desinit , Nefarius intelligitur a praeteritis ; nefandus ,
qui in opere fuit initium . Finis . Seqnuntur Diflferentiae Bartho-
lomaei Fatii cum epistola huius ad loannem lacobum , in qua
ait, se Synonyma quoque conscripsisse , scd in Dififerentiis a?no-
scendis maiorem vtilitatem , et fructum inesse asserit . Epistola
incipit : Memini , loannes lacobe etc. Differentiae , Inter igna-
uum ^ et pigrum . Vltima differentia: Inter latria , et du/ia . Latria
est ce/ebratio , vei 'ueneratio , quae debetur sanctis , et angAis , et di-
lunis cu/tibus . Du/ia est cu/tio , quae so/i deo debctur . Fallitur : nam

M m m 2

ceTovis .

46o I S I D O R I A N A

contrnrio modo se res habet . Latria est cultus , qui deo exhibetur
ob increatam ^et intinitam eius excellentiam ; Dulia est cultusSan-
ctis praestitus ob excellentiam supernaturalem creatam .
FaiiiSynony- j y. Sequuutur Synonyma , scilicet eiusdem Fatii , vt ex episto-
la , Differentiis praemissa, colligitur . Incipiunt : Abesse ^ distare-i re-
mutum esse . Finis : Videtur ^apparet ^ clucet , extat . Impressum Romae
per /lofiorabilem -virum Magistrum Euoharium Silber , alias Franck
An?io Domini m. cccc. lxxxx. 'tertio iionas uctobris . Additur monitumj
quod hoc loco subnectendum censui .

Sutpitianiprae- . 1 8. Paulus Alexius Sulpitianus lecfori S. Habes ia?n ^puer -^duos

f"'^" tibi 'utilissimos de verborum copia , et elegantia libros , in quibus si-

quid tui recto praeceptoris iudicio est improbandum , canina litera
annota : siquid deprauatum , emejida : siquid addendum xiidebitur , si-
gna in margine -^ita vt nec Ciceronis , nec Fa^tii id esse appareat .
Numquid vero haec , quae circumferuntur , Synonyma sint a Cicerone
collecta 5 etsi certe iudicare non possumus , tamen 'uetustorum inscri-
ptio codicum , et Ciceronis adolescentia , in qua et rhetoricos non vi-
rili aetate dignos edidit , magno sunt argumento , vt aut eius , aut ali'
cuius ex Ciceronibus esse inficiari non audeatn . Vale . Haec editio
exquisitam doctissimi P. Audiffredi in recensendis ronianis seculi xv.
editionibus diligentiam effugit.

eofiiees oaficnni iq, In codicc Regio-vaticauo 2 I 5. seculo IX. exarato, ita pag.5 2.

Siinonymorum . Qp^^ inscribitur : Synonyma Ciceronis . Veturio suo Cicero salutem .
Collci ea , quae plurimis modis dicerentur , quum pluribus signijica-
tionibus conueniant , per alphabetum initium capiens . Abditum, oper-
tum ^absconsum etc. Desinit Vitare , declinare^cauere , subterfugere .
Similis est codex Vaticanus 6265., de quo cap. 98. Diuerso modo
desinit codex Ottob. 604., de quocap.106., in quo sunt Synonyma
Marci T^uUii Ciceronis . Cicero Lucio Vecturio etc. Diuersus ab hoc
ctiam est finis in Ottob, 2992. eod. cap. 106. De Ottobon. 1261.
vide supra num. 8. Pezius in praefat. Anecd. tom. i. num. 65. com-
memorat codicem membranaceum in fol. , minimum octingentorum
annorum , inscriptum , C/Vfrow/j- liber Synonymorum :incipk: Veturio
suo Cicero salutem . Collegi ea . Ambrosius Camaldulensis in suis
epistolis apud Martenium in thesaur. Anecd. tom. 2. col. 447- de
quodam Lucio ita rekrt : Opusculum quaddam , Ciceronis titulo insi^
^ne , transcripsit , ac detulit secum ; quod meo quidem iudicio illim

C A P V T LVI. 4^1

«0« eit . Habet synonyma primum , tum de verhorum differentiis . Coa-
star igitur 5 opuscula, quae in multis editionibus Victurio, aut Ci-
ceroni Victurio,vel Veturio tribuuntur, in antiquissimis membra-
nis nomine Ciceronis ad Veturium reperiri : quod confirmare pot-
est scripturam multorum codicum in praefatione Soliloquiorum ,
siue Synonymorum Isidori : Fenit nuper ad manus meas quaedam
scheduLi Ciceronis., quam synonyma dicunt^^hi alii omittunt Ciceronis.

20. Diuersum tamen ab editis est opus in codice Vaticano 6o i 8. nberDe dhtan.
seculi X. circiter inscriptum , Distantia verborum , Synonyma Cicero- "" ''^'■^«""um .
nis . Incipit : Tenebo , possidedo , obtinebo etc. Desinit : persecutor , emis-

sarius i praedo ; quod non sine aliqua coniiciendi ratione Isidori
esse suspicari possumus. Extat enim post opus, in eodem codice in-
scriptum , Glossemata Sancti Isidori episcopi de distantia verborum ,
et ante Chronicon Isidorianum . Inscriptio autem Glossemata de di-
stantia verborum non solum coraprehendere videtur opusculum pro-
xime subiectum , quod est index alphabeticus orthographiae qua-
rumdam vocum cum capite 21. libri Etymologiarum,sed etiam hoe
aliud illico subiunctum : Incipit distantia verborum •.Syno^ryma Cice-
row/j- , Quibus verbis indicari videtur, non Ciceronem esse eorum
Synonymorum collectorem , sed verba illa synonyma e Ciceronis
operibus esse desumpta .

21. Sed aliam hinc quaestionem ingredimur . Post \\\%cx\^xxC)- AgTott\u.sanve-
nem , quam dixi , in codice Vaticano 6018. , Glossemata Sancti Isi- ''"'" "^"ptoris
dori episcopi de distantia verborum , ita incipit opus : Acrocius per C,
et 0 ^ non per T -^vt quidam putant . Ad illum vado , ad me venit
per D scribendum est . Legi autem (\ehet Agroecius per O^et E^non
per T , vt quidam putant : quod fere est initium libri inter Gram-
maticos Putschii , nomine Agroetii editi ; scilicet , Agroetius quum
latine scribis per diphthongum oe scribendum , non , vt quidam pu-
tant ^perT-, Aqrytius . Titulus est , Agroetius De orthographia , et pro-
prietate ^et differentia sermonis . Domino Eucherio episcopo Agroetius.
Libellum Capri de orthographia misisti mihi etc. Sine hac praefatio-
ne extat opus in codice Vaticano i49i.,de quo cap.96. In Vrbi-
nate vero 308., cap. 104. describendo , sine operis titulo epistola
nuncupatoria : Dow/«o meo Enchierio episcopo Agretius S. D. Libel-
lum Capri etc. Quisiiam ergo liber censendus esC prior , illene Isi-
doro,an hic Agroetio ascriptus ?

nomen ,

4^1 I S I D 0 R I A N A

<ie trusr.tteic 2 2. Facilis csset responsio , si constaret , Agroetium grammati-
nar. romstr.t. ^^^ scculo mcdio V. floruissc , qiii CapriOrthographiam suppleuit,
vt Fabricius in bibl. med. asserit . In bibliotheca vero veteri, quo nos
remittit,de Agroetii aetate nihil astruit, ac solum ait, prodiisse eius
opus primum Vulcanii cura in editione Etymologiarum Isidori ,
deinde recensitum ex ms. Bongarsii inter ^rammaticos Putschii . Vix
vllam ego alicuius Agroetii mentioneiri inuenio, nisi quod Sidonius
epistolam 5. libri 7. Agroecio Pj/?^f scripsit . Is tortasse Fabricio est
Agioetius seculi v. grammaticus. Vellem tamen, id aliunde compro-
bari , praesertim quum faciliiis crediim-> ex pr/mo eius libri "jerbo no-
men auctoris contictum esse , quam auctorem aliquem a nominis
sui Orthosraphia praescribenda librum inchoare vohiisse . Nobis quo-
que episcopus est Barcinonensis Agricius , qui anno 51 (5. conciUo
Tarraconensi , anno vero 5 i 7. conciho Gerundensi subscripsit : quod
nomen ad primum verbum libelh De distantia verborum referri
potest : quod ab ^Mi^Agroetius^ siue Agroecius^^h aHis Agrycius ,siue .
Agricius diceretur : sed, vt innuebam,aliud ego cogito.
sttrrf ex Mtio 23. Non semel accidit,ex primis verbis alicuius anonymi ope-
o},.rum '•'"'/7 ris , aut tituH iibrarios veteres nomen auctoris confinxisse. Ludoui-
<us Viues De corrupt. discipl. lib. i. Fuere ^ inquit, qui ad coficilian-
dam libro aucturitatcm nomen magni auctoris ascriberetit : alii quum
multi olim libri anonytni ederentur , leuissima aliqua adducti conie-
ctura ., huic , aut illi adiudicabant : alii ^, si tituli nomen non agno-
scebant ^ nihil dubitarunt mutare , et ad quemcumque esset 'visum ,
transferre •-, fuere descriptores ^ qui^quod nomen primum menti occur-
reret, id proponerent pro titulo . Hac fere rattone in not. ad Ditto- .
chaeum Prudentii obseruaui, versus quosdam anonymi poetae , qui
in membranis antiquis jQic-fr«j- dicitur , deinde poetae womiwtVaceto
fuisse ascriptos : ipsum etiam Prudentium Amoenum dictum,immo
poetam Amoenum^z. Prudentio alicubi distinctum, quia in veteribus
mss. Dittochaeo praemittuntur versus, quorum primus cst ^ Incipiunt
tituli lihri manualis ariioeni . Quum enim abesser Prudentii nomen,
nonnulli Hbrarii putarunt , auctorem esse Amoenum aHquem ita nun-
cupatum poetam , ac titulum Hbri esse Hbrum manualem , siue En-
chiridium. Auctor vero eorum versuum, qui Dittochaeum laudare
voluit , vocauit librum manualem amoenum .
Bnytrius nota-- 24. In Prudcutianis quoque pag. 44. animaduerteram , ipsum

ctum nuctorts
nomem ,

tur

C A P V T LVI. 46 j

opus, quod Dittochaeum , id est, duplex cibus, in vetustissimis exem-
plaribus apposite vocatur , in nonnuUis recentioribus dici De co-
lumbis , siue De columba, non alia de causa,nisi quia pnmus ver-
sus incipit : Eua columba fuit . Deceptus nihiiominus fuit eruditissi-
mus Bayerius, qui in not. ad lib. 8. cap. y.Bibliotli. vet. Hisp. n.285.
inter alios , quos ad seculum xm., quamquam haesitans, refert, scri-
ptores hispanos, Prudejttium Columbam recensuit, qui nemo alius est,
nisi sacer noster poeta seculi iv., et v. Prudentius .Nec mimn quam
de Manfredo haesitans huc refero loannem de Valentia etc. Item
Vrudentimn Colmnbam ( Lemosinis Prudens Coloma ) Valentinum ,
aut Catalanum , cuius extant epigrammata -uaria tetrasticha • De A-
damo , et Eua : De Diluuio : De arca : De Abrahamo : De losepho ( ca-
sto ) De Moyse : Samsone : Dauide , ac de vcteribus Patribus 'vsque ad
Christi aduentum . In Escurial. lit S. plut. iil. sub num. 16., atque in
Montis Casini apud Montfauconium Biblioth. mss. pag. 202. lit.A.
Vides , ipssissimum hoc esse Dittochaeum Aurelii Clementis Pruden-
tii . Magis tamen miror, quod Bayerius in ead. nor. loannem Da-
uila de Roa, famosum seculi xvn. scriptorem , et a Nic. Antonio in
Bibliotheca.noua non perfunctorie commemoratum , ad seculum xiii.,
aut sequentis initium reuocare voluerit . Ac demum , inquit , vt mit~
tamus alios -y qui sub huius xin. seculi exitum^aut sub initium se-
quentis nonnulla elucubrasse xiidentur , loannem Dauila de Roa Prio-
rem S. loannis de Chauero Can. Reg. S. Augustini , cuius extat in Va-
ticana Christinae Suecorum reginae cod.^ji. tractatus ., De persona-
li praedicatione S. lacobi apostoli in Elispania . Non solum hic com-
mentarius, sed muki etiam alii libri mss. recentis huius scriptoris
in bibtiotheca vaticana asseruantur .

25. Sed. vt eo redeam , vnde aliquantisper dieressus sum , ex -Agroicusro-
initio Isidoriani hbri , Glossemata de distantia "verborum , emngi po-
tuit nomen Agroetii scriptoris . Nomen comoediae Plauti nunc de-
perditae fuit Agroicus , id est , agrestis , rusticanus . Eam laudat No-
nius cap. 3. num. 43.,vbi minus bene alii legunt , P/^h^«j Abroi-
ftf,vel Ambroico . Id latinis literis ita scribi dcbet Agroecus ^ non
Agrycus , vt aliqui, pronunciatione fortasse decepti, putabant. Auctor
glossematum in aliquo fortasse Scholiaste Plauti eam obseruationem
legerat , atque ab ea suas distantias verborum , quas per literarum
ordinem instruebat, exordiri voluit . Siue autem Isidorianus libcr

^54 ISIDORIANA

alrero 5 qiii Agroetii dicitiir , posterior fiierit, siiie antiquioi' , peria-
de coniiciendum erit , operi anonynio librarium aliquem ex primo
verbo nomen fecisse . Alius deinde,quod facile est,prologum adie-
cit Agroetii nomine ad Eucherium, vt in similibus commentariis pro-
logus Ciceronis ad Veturium legitur.Quin etiam Didacus Rodri-
guez de Almella in opere inscripto Valerio de las historias escola-
sticjs , quod alicubi Ferdinando Perezio de Guzman perperam ascri-
bitur, libr. 8. tit. 6. cap. 6. Fnlgcntio episcopo fratri ab Isidoro opus
Difterentiarum inscriptum fuisse narrat , quod tamen ego in exem-
plaribus, quae euolui, horum librorum reperire non potui .
tiijus Differen- 26. lam de Pautino , qui in editione Matritensi Differentias ver-
■ "^''™ ' "^' borum recensuit , et illustrauit , scihcet Hbrum alphabeticum De pro-
prietate sermonis, legere potes praefationem Griahi supra cap. ^6.
Catalogum auctorum, quos Isidorus in libro Ditferentiarum verbo-
rum,siue de proprietate sermonis laudat, protuli ex Barthio cap.55.
In Regio-vaticano codice recentiori 1838. alius liber est Differen-
tiarum Isidori diuerso modo incipiens , ac reliqiii : hiter abiwdarei
et superjluere \ abu?idat vnda , superjiuit humor . Desinit : Ivter vesper^
'vespera, 'vespere , et •vesperum hoc interest , quod 'vesper^et 'vespere
Ttomina tertiae declinatiunis sunt , vespera autem femineum secundae
declinationis , 'vesperum neutrum tet secundae declinationis.Nota.tui'
subinde : Praestantissimi Hesidori Differejitiae . De hoc codice ite-
rum again cap. i o i.
Viffercntiae rt- ^j. Dc differeutiis rerum breuius agendum nobis est.Hic li-
ber interdum simplici ditferentiarum nomine a veteribus allcgaba-
tur , vt ab Aenea Parisiensi episcopo in opere aduersus Graecos tom.7.
Spicil. Dacher. laudatur ///Wc//-«j- //i^rtf DiJferentiarum-^VQxhxs prola-
tis ex libro Differentiarum rerum. cap. 3. In codiceRegio-vaticano
3 10. , vt paulo ante monebam, opus totum inscribitur De proprie-
tate sermonum^^vel rerum , et post primum librum, Inter polliceri etc.
additur nouus tkixliis 3 Incipiunt Dijferentiae spirituales Isidori episco-
pi lunioris Spaniensis , Inter deum etc. In fine , Expliciunt Dijferen-
tiae spiritualium ., siue carnalium Isidori . Differentiae igitur verbo-
rum dicuntur carnales , rerum spirituales ^ quia scilicet in his plura
de rebus spiritualibus inseruntur. Similem inscriptionem obseruare
poteris cap. 46. in quodam codice Chronici Fontanellensis .
atius thaius 28. Peculiari modo Differentiae reruni in Concilio Toletanoxv.

citan-

C A P V T LVL 465

cltantur : laudatur enim sententia , quam Isidorus in librls suis de
dijferejitia naturae Christi ^'vel Tiostrae disseruit . Verba desumuntur
ex differentia S. apud Grialium , et 6. apud Breuliunij biter natiui'
tatem Christi ^ et nostram hoc interest . Kc fortasse in Concilio To-
letano legendum erit, Df differentia natiuitatis Christi , vel nostrae .
Certe codex Regio-vaticanus 1825. loiigobardicus ,siue ^<?/A/c«j- ,
vt voczni ^cordellatus post Isidori plura alia opera Differentias re-
runi exhibet sine titulo , sed ita vt incipiant ; Inter natiuitatem Chri-
sti ^ et nostram hoc interest . Breuior autem est hic Differentiarum
liber , quam editi .

29. Ditferentias rerum editionis Matritensis correxit, notisque «'*'<'« ■"s^-
illustrauit Rolandus Vicelius, vt Grialius exposuit in praefatione su-

pra cap. 36. Codices huius operis, ad Zaccarianam editionem con-
sultos, recensui cap. 45. Opusculum quoddam De dijferentia vitae
actiuae ^ et contemplatiuae, quod fortasse ad Ditierentias rerum per-
tinet 3 inter opera dubia ex veteribus membranis edam .

30. In memoriam reuocare hoc loco oportet ex epistola Bur- Biaricnn: iw.
rielii cap. 40. , in Toletano Societaris lesu collegio adBurrielii vsque''^'^'-
tempora asseruatum fuisse exemplar librorum Differentiarum, a Ma-

riana ad plures mss. codices recognitorum , quorum varias lectiones
exacte margini ascripsit : quod exemplar magno in pretio haben-
dum , quippe quod ad editionem Grialianam emendandam adhibi-
tum non tuit .

31. Quaedam Excerpta ex Differentiis rerum sine vllo titulo Excerpta ,
extant in codice Regio-Vatic. 1 8 2 3 , , dc quo cap. i o i . In codice Vrbi-

nate i oo.de quo c.i 04. Liber Diferentiarum saficti Tsidori Tspalensis
episcopi incipit: Inter Deum , et Dominum etc. Absunt ab hoc codi-
ce Differentiae verborum . In Vrbinate 1504., de quo cap. 104.,
liber dijferentiarum S. Isidvri Ispaniensis episcopi : Inter deum etc.
Absunt differentiae verborum.In Ottoboniano 240. seculi xii. cir-
citer cap. 105. Ditferentiae rerum tantum hoc peculiari titulo : 7>/-
dorus de dijferentiis catholicae fidei .

32. Censeo,Differentias Isidori per errorem tribui Auxilio pre-^"^''''"wpr«i5-
shytero apud lo: Baptistam Marum in not. ad lib. Petri Diaconi '"'''"'

De .vir. illustr. cap. i3.,vbi refcrtur , Authpertnm Abbatem Casi-
nensem ab anno 834. Casinensibus legauisse suam bibhothccam ,
et inter alios hbros Ltymologicon Auxilii presbyteri 'm scanino ^.ad
'tom.I. N n u

466 I S I D O R I A N A

sinistram cod. 29., et num. 30. ib. varia theologica eiusdem Au-
xilii 5 nempe quaestioties in Exaemeron : capitulum Dijferentiarum
36. de (iistinctione quatuor 'virtutum , Totidem capitibus in mss. ,
et editis Difterentiae Isidori comprehendi solent : quorum postre-
mum est de quatuor virtutibus . Fortasse etiam Ktymologicon illud,
et Quaestiones in Exa.meron Isidori sunt : quae tamen olim ad Au-
xilii presbyteri domiiiium pertiniierint . Possessoris nomen saepe au-
ctori librorum gloriam abstulit . Auxilii presbyteri solum noti sunt
libri duo de ordinationibus a Formoso tactis , quos ad calcem ope-
ris De sacris ordinationibus loannes Morinus in publicam lucem
emisit .

C A P V T LVII.

De Glossariis , quae sub Isidori nomine circumferuntur . Ludouici

de la Cerda prologi , et epilogus . Prologus ad notas

Barthii , et aliorum .

Gicisorii huJes I . v^ pinio Bartlui lib. i 6. Aduers. cap.24. est , glossarium , Isido-
ri , magistri cuiuspiam non inhumani , nomire c]uod circumtertur ,
prorsus necessarium esse , vt iuuari possint,quae in multis veteri-
bus scriptoribus obscura, autfalsasunt . Sed addit , vix a quoquam,
nisi Germanicae linguae ac.modum perito,ilIud explicari posse , vt
apud quam ^^entem gothicae voces cum ipsarum phrasium colloca-
tione a latiniimo int' scatae srper^int . Rursus libr. 19. cnp. 22. Glos-
sas t inquit , quae Isidori titulo conti?:entur ^ quofies accurate inspi-
cias,toties multa discas ^ aliorim locorum mirus vbuia , aut Jrustra
q'' lerenda . Bonum ;actum.^ eas^ quapote^ illiuiriores f.eri . Idem Iib.26.
cap. 14. gicssarium Isidori lunitris appcllat , /?; (juo multa , Ait^sunt
egre^'ia , multa ridicule corrupta. omria non negii^tnda iis ^ qui lati-
nitatis praecipue cadentis intellectui studert . AVns in lccis , ac prae-
sertim lib. 31. cap. 4. huiuMTcdi glcssas Isiciori esse asserit, auctas
tamen per succedentes magijtros i.sque in eum jasctm ^ qucm modo
pletium bonarum rerum halemus . Distinctiu^ cnp. 9. lib. 55. Jalia
infinita in iis qlossis possunt 7 ctari ., quae Isidoro lu/go ascribuntur-.
Ego autem ab eo primum tale quid institutum puttm-^post successu
temporum ab aliis gr^mmaticis ita fuisse auctum . "vt irf.nita acces-
serint , quae minime nutic eius Jiomine possint citari . Nec , quum Isi-

C A P V T LVII. 467

dorum dico , ilUim illico intelliio ^qnem ■vnmn ^ et solum illi norunt^
quibus ceterorum cura non est , mrjdo id norint , qund ignorare non
possunt . Tamen quid vetat , etiam eum scriptorem tale quid mugitia-'
tum credere ^ qui Origines ^ et Differentiarum nobis Commentaria ea
dederit , vt nequaquam ignobilior talis labor eo ipso etiam auctore
censeri debeat ? Nouimus tamen^ etiam post illum eiusdem nominis in
iisdem cum illo locis versatos^ de quibus alibi , alios Isidoros , et ipsos
literis celebres pro captu quemque suorum temporum .

2. Controucrsii^m de diuersis Isidoris hispanis cap. 16. expli- ""■''■'■''"■"* *'•--

• CtOT

cui . De auctore Glossarii simili modo Nic. Antonius opinatur,eas
glossas compilationem esse a pluribus,nec semel,aut simuliactam,
cuius tamen aliqua pars Isidori Hispalensis sit, hoc est, prima ope-
ris elementa , et qiiod antiquissime in eum librum coniectum nouis
accessionibus fundamentum praesrrucit . Neque alia fuit sententia
Ludouici de la Cerda, qui in Aduersariis sacris cap. 141. doctis ani-
maduersionibus glossarium Isidori illustrauit, praemisso breui mo-
nito ad glossarium , et altero ad notas,quae nunc subiiciam .

3. Lubet Sancti Isidori Glossarium magna ex parte transcribe- Cerdae .tnoni-
re^quod deformatum est admodum . Ego hic tantum dictiones illas ^ *'''"'''

quae habent peculiarem difficultatem apponam , quae pertinere possint
ad alia indaganda : praeterea Isidorus , quum sanctissimus sit , suo iu-
re cadit in haec Aduersaria^et Glossarium istud ^quod Isidori 7Jomi-
ne circumfertur , /;; libris eius ~non inuenitur . Demum quod potissi-
mum est ^Glossarium hoc emendabo^accitis doctissimorum hominum
notis Turnebi , Scaligeri ^ Sa/masii , Rutgersii ^ Gehhardi ■, et aliorum
prope injinitorum , quae extant in Isidori gratiam , ac meis -non pau-
cis . Ad hoc autem necessarium est Glossarium praemittere .

4. Eiusdem Prologus ad notas Glossarii hic tsz: Absolui Glossa-proiocjus fidno.
rium : par est iam accedere ad eius emendationem , in qua id praesta- *"" '

bo , 'ut -vel emendem , 'vel illustrem hoc Glvssarium , quod a multis vt
pntidum eiicitur , quum secus sit , et projunda eruditio Isidori , 'viri
sanctissimi , in eo elucescat ^ qui no7t solum diuina^sed humana lite-
raiura impense praestitit . Adducam eticm saepe Glossarium Isidori'
manuscripium ., quod fuit Petri , et Francisci Pithoei : itaque saepicule
in isto Glossario non off^endes 'voces , de quibus tractaho f, quod aiiquan-
do admoneo .

5- Addam eiusdcm Epilo^^um ^: Haec placuit annotare in Glossis epH^^jus .

N n n 2

eiHfionei GloS'
sarli .

46S I S I D O R I A N A

Isidori , si possim ejficere , 'vt iilae habea^it auctoritatem : reliqua ,
quae defo>mata su?it , nihil curo : existimo enim ab insciis esse addi-
tamenta , quae nemo doctus probet . Quis enim prohabit coso pro in-
siio , cordiscosio pro agnosco, aequoro pro nauigo , gignarus pro igna-
rus , matrasta /?ro nouerca , tius pro auunculo , torno pro redeo,
et similia , quae vere sunt fatua , quaeque nihil ad gloriam Isidori
faciunt ?

6. QuodCerda praemisit, Glossarium Isidori in libris eius non
inueniri, intelligit, opinor, editionem Bignaeanam Parisiensem, et Ma-
tritensem Regiam : nam in editione Parisiensi Breuliana ad calcem
operum adiectum est ex editione, vt videtur, Dionysii Gothofredi
post Grammaticos latinos Geneuae i595.,quae rcpetita est i 602.
et I 62 2. Inscriptio est : Libcr glossarum ex "variis glossariis ^quae
suh Isidori nomine circumferuntur ., collectus . Gotholredus addidit,
Excerpta Pithoeana ex veterihus glossis .
eommerratores . j. Fabricius iu Bibl. vct. lat. hb. 4. cap. 6. n. 15. obseruat , li-
brum glossarum ex: variis glossariis Isidorianis cditum fuisse cum
aliis glossariis graeco-latinis, et latino-graecis a Bonauentura Vulca-
nio 1600. Praeter alios , qui hoc glossarium obseruationibus illu-
strarunt, recenset Memsium in Exercit. crit. , Vossium in Etymolo-
gico, et Cangium in Dictionario . Animaduertit etiam ex loanne
Diecmanno, plane alias , et auctore, quem praeferunt, digniores esse
Isidori glossas mss. , quibus ex bibliotheca Petri, ac Francisci Pithoeo-
rum acceptis Sauaro vsus est , et inde non pauca in suas ad Si-
donium Apollinarem notas transtulit.
notae. 8. In Actis societatis latinae lenensis volum. 5. lenae 1754.
editis pag. 252. inseruntur

Notae , et emendationes ad Isidori Glossas ex Manuscriptis Barthii,

Schurzfleischii , et Daumii collectae,et editae a lo. Ern.

Imm. Walchio Societatis Directore . Prologus .

Seruatur in instructissima Serenissimi Ducis Vinariensis Bibliotheca
editio glossarioriim graeco4atinorum , et latino-graecorum , quam
Ronaufntura ]'ulcanius Lugduni Batauorum cididc. forma prima iu-

C A P V T LVII. 4^9

rh piihUci feclt (i) . In libri huius exemplo ad glossas illas , ex
•variis glossayiis,quae sub Isidori yiomine circumferuntur^ coUectas (2) ,
multa vtilissima manu celeherrimorum virorum Casp. Barthii , et Conr.
Sam. Schurzjleischii , nonnulla quoque Daumii notata reperiuntur ,
ab iis 5 qui glossas has emendarunt , et illustrarunt (5) , 'vel penitus
praetermissa , vel non satis accurate explicata . Haud inutilem ita-
que 7ne facturum operam , arbitratus sum , // doctissimas horum trium-
uirorum ad dictum illud glossarium animaduersiones , mecum heni-

(i) Sciscitantl mihi ex doctissimo
Bibliothecae hu us praefecto , l.CZ.Bar-
tkoiOMaei nonnuUa , qnae , de his Barthii,
et Schurtzfieischii animaduersionibus sci-
re , e re mea esse videbatur , rcscripsit
vir humanissimus , Barthiiim siias emen-
dationes ad Boiiau. Vulcanii thesaurum
Ttriusqiie linguae , Lugd. Bat. Cididc.
forma prima editum, adnotasse : perue-
nisse hoc exemplum post eius mortem
in manus Christ. Frid. Franckensteinii y
Lipsiensis professoris , qui Barthianis ani-
maduersionibus Daumianas adiunxisset ,
In alio eiusdem libri exemplari reper-
tas : Fraiickensteinio e v'iuis erepto , istud
in Schurtxfleischii , deinde in fratris eius
bibliothecam , postremo in Ducalem Vi-
nariensem delatum essc . Conr. Sain.
SchutrtzJIeischium multa quoque ad Ca-
roli Labbci glossariorum editionem scri-
psisse , quibus difficiliores aliquot harum
glossarum loci in sanitatera pristinam
restituerentur ; has vero Schurtxfieischii
obseruationes vna cum Barthianis , illius
fratrem , Henricuin Leonardum , iunctim
edere his , Bersmannianas , et Laumianas
■adiungere , ipsumque opus inscribere vo-
luisse: Casp. Barthii,et Conr.Sam.Schurf::,-
fleischii animatfuersiones , et glossaria ,
glossas Isidori , colloquia Scholastica ,
(iliaque glossematica scripta . Accedunt
cbseruationes quaedam Cregor. Bersman-
vi , et Chriit. Daumii . Omnia nunc pri-
tnum e manuscriptis prodeunt e Museo
Henr. Leonhardi Schurtzfleischii . Consi-
lium vero hoc laudabile variis ex caussis
irritum redditum fuissc . Quae a Eers-

manno profecta sunt, littera 5. in exem»
plo suo indicauit Conr. Sain. Schurtz-
flcischius , quem et alio codice Stephani
Le Moyne forte vsum fuisse, ex his eius
verbis , quae in dictis glossariis liaben-
tur , frater Henricus Leonhardus , suspi-
catus est : hercularis turba : legc : Her-
cularis herba ; siue porcularis fkba . Itci
Stephanus Le Moyne emendauit . Sic in
excerptis . Erculus «p a^jAJ!'? legiiur . AA-
parcc simul ex his , partem sokimmodo
harum animaduersionum me nunc dc—
disse , plura ex liis in posterum datu-
rum , si consilium meum harum littera-
rum amatoribus , haud displicuisse, cog-
nouero .

(2) Keperiuntur glossae hae ad fi-
nem operuin Lidori , et auctorum latinae
linguae , Dionysii Godefredi . Additae
quoque sunt , vna cum lo. Georg. Grae-
uii , ct Almcloucenii ad easdem obser-
uationibus , cditione lexici etymologiii
Matth. Martinii , quae lucem adspexit
Traiecti ad Rhen. cididclxxxxvii., siue ,
vt in aliis huius editionis exemplis est ,
Amstelodami cididcc. fol. Lege lo. Alb.
Fabricium blblioth. latin. vol.i. p.779.

(>) Q^io fTicier Graeuium , etAIme-
loueenium modo laudatos pertinent lo.
Lud. De La Ccrda aduersar. Sacror.
cap. cxxxxi. Adr. Turnebus , et ipse Bar-
thius in Aduersariis : Thomas Reinesius
variis lectionibus : lo. Meitrsius cxercitiiT-
tionibus criticis : Carol. Du Fresne glos-
sario mediae , et infimac latinitatis , alii-
que apud Fabricium loc. excit.

470 I S I D O R I A N A

gne comjnunkatas ^ in lucem protraherem publicam . Quae atterisco
notantur ^ Barthii ^quae littera D. Daumii ^ reliquae Schurzfieischii
sunt .

C A P V T LVIII,

Semleri notae

o

Semleri praefatio in notas mss. Glossarii Isidoriani .

bseruatum iam tuit cap. 45., Semlerum notas suas in Isi-
dori Glossarium ad Marchionem Scipionem Maffeium edendas mi-
sisse . Praefationem eius nequaquam superuacaneum erit hic sistere .

Lecturo .

commrniniores -• Protlit mea qiiah"cumque Iiac cura , celeberrimi vero , et ILLVSTR.

.jiossarii. MARCHESII SCIPIONIS MAFFEl beneuolo auxilio (i) , qui Lucinae

bic honore ^xxn^xiuv ■, glossariu-M brcue , ISIDORI vulgo nomine insigni-

tum : ca vcro vtilitate praeditum , vt mea laudc eo minus opus sit , quo

maior plerumque similium omnium libcliorum, lexicorumque (2) commen-

(i) Licuerit eniiii honori mliii ilu-
cere , qiicm contigit telici csse , et lit-
terarum quodam vti commercio , quod
ab honorifice collaiidando Marqu.M AFFEI
celeberrimus Bosius IFiriemberf^ensis , di-
gnissimus hoc eriiditionis aeiio Profes-
sor , mihi impetraiiit : vt est vir plane
optiinus,et omnibus prolixac volunta-
tis studiis deditissimus . Nam quod huic
ipsi viro optimo non impune quasi , et
periculosum fere fuit , fautores suae ct
virtutis , et eniditionis in Italia intcr
pnrpnram inuenire , cx summi , Sanctis-
simique Pontificis mereri gratiam : non
cst , vt quis mirctur , vel metuat , quum
inuidia ab cximia virtiue q-.iam proxime
soleat abcsse . Certe similc in periciilum
viri summi bene multi poterant .->i.iduci ,
qui in hac littcrarum luce ita versantur ,
vti decct . Sane , si vel maxime non
possit ista piacnli species , ilUid inofficiosi
crimen , si placet , in alios, aut multos
cadere , quia Wittembergae non degunt ,
vbi illttd vnice contrahatur: tamen toT,
et tam boni , meritissimique cetera viri
in istius caussae sunt societate , vt , si
aqua, et igni in republica litteraria interdi-

catur iis , carendum et nobis sit , et po-
stcritati insigni isto fructu , quem ex
humanissima , et honiinibus christianis
digna consuetudine cum exteris omni-
bus coUigere didicerunt , et iUIs ipsis
multum de virtutum suarum , eruditio-
nisque laude decedat . MeUora omina-
bor , nec istud idem cxtimescam , si vel
maxime contingat , non solum cordatis ,
et cximiis viris aUorum sacrorum pUirl-
bus innotesccrc , scd etiam summo sa-
crarum rerum Pontihci Bencdicto , ma-
ximc dignissimo ista et sede , et hac no-
stra actaie , exosculari honoris caussa
sandalia . Illustrem vero Maffeiitm si vel
vcrbo laudem , inJignaretur , scio , rcsp.
iittcraria , quac hoc nomen meritorum
caussa inter optima posteritati transmittet.
(2) Operae non arbitror esse pre-
tiiim csscribere doctorum virorum hc—
norificas sehtentias de glossarlis et grae-
cis , et latinis ; quorum quidam verbo-
sius ea commendarunt , plerique diUgen-
ter voUiendo , et uppeUando , scmper,^
ct eximie laudant . Antiquiorum tempo-
rum seruant quasi monumenta , Ungua-
rum .".diuuant caussas , opinlonum , ver-

C A P V T LVIII. 471

datio ad eruditos , intelligentesque viros esse so!et . Atquc hoc quidcm
glossarium praecipua quadam vti fortuna videtur , quod doctissimorum
plurimorum hominum manibus tractatum , emendatumque in- hunc fere
vsque diem est . Neqne enim obscura est ista opera , quam Bo>/au. Vul-
ca»ius (^i) y lanus Gcohardus , dc Ij. Carda , A'lartb/ius ^ Rutgcrsius , Bar-
thius , Rslncslus , ab Almeloncsen , du Fresne , et nouissime /0. Georg. Grae-
utus , ad castigandum , illustrandumque illud opusculum aemulantes supe-
riorum quisqu^ studia , contulerunt . Quod ipsum ad bene existimandum
de hoc libello non parum habere debet momenti . Neque vero isto vno,
atque alieno praesidio se tuetur: non desunt , immo multa, et pleraque
om'ua sunt,quae opusculi certam vtilitatem aequis arbitris faciJc pro-
bent .

3. Certe , si quis opinetur , facile se hoc nostro libello cariturum , Vucangt! Glos
quippe du Fresns magno instructum opere : ille , ex nostra quidem sen- sarium .
tentia,non parum aberrat . Namquc grande hoc opus , immortale maxi-
morum laborum documentum , plura , et multa omisit (2), quae hic ta- .»■

men, nec alibi explicantur : quae nec in recentiori Rju. Reu. Patrum Be-
nedictl/jorum y S. MAV^Rl sociorum (^), editione suppleta sunt . Soleo vero

borumque doceiit , aut indicant diuersi-
tatem ; priscos scriprores , recentioresque
illustrant , transmissaniinque ad nos vsque
linguarum vel cognitionem , vel decora
augent . Fuerit sane olim maior eorum
vsus , et vtilitas : hoe ipsp nomine me-
rebantiir , vt ct a nobis non ncgligantur .
Vitiiim autem , quod tcmporum secuto-
rum malitia contraxeruiit , ineptiarum
multitudo , quae subinde se insinuauit :
aeui iiifelicitatem ob oculos ponit , vbi
moleste seduli homines caeco latine, grae-
ceque docendi impetu moleni de suo
adauxerunt , bngcndoque , et imitando ,
et strtnue comminiscendo barbarum lin-
gune habitum , quem vitarc vok-bant , et
sua trndendo eiicere , lege quasi , et au-
ctoritate piibblica adiuuarunt . Atque vel
hoc nomine,quod multa inuenusta con-
gesserunt , iis opus est : quum cx his
lortibiis haustum ire solerent , si qui
cxpolitum al quid , atque eximium ela-
borabant . De origine glossarum vide
harpccrationis editiones , et Maussaci
disserr.,du Cange prolegomenis ad Glossa-
rium mcdiae latinitatis .

(1) Vuhati tdidit inter alia glossa-
ria ifoo. fol. Ltigd. Batauorum . Ceb-
hardus aftingit in Crepnn^iiis ; Cerda
in aduersariis sacris ; Matthias Martinius

in lexico Etymologico \ Rutgcrsius in va-
riis lectionibus ; Barthius in Aduersario-
rum corpore ingc-nti , idcm hic ibi ;
Turnehus in aduersariis ; Rcinesius in
variis lect. , earumque defensione ; ab Al-
mclouecn in appendice nouae edit. glos-
sarii huius ad calcem ^er Cracuiui» civ-
ti lexici nominati iam Martinii ; du Fre-
sne in celeberrimo glossario ; Cracuius
in editione INlartiniani /fx/r/ etymologici
Amstelod. lyot, , cui annexum cst hoc
glossarium . Nonnulla etiam Vossius in
Etymologico , et Meursius hic ibi , leui
manu tangunt ,

(2) lure omitti poterant ista omnia ,
quac ex optimis latinae linguae auctori-
bus desumta sunt , Virgilio , Cicerone,
Plauto, Tcrcntio, aliis : nam his in glossa-
rio mediae latinitatis locus recto tribui
nor potest . Sunt vero et horum non-
nuUa omissa : quum alia eo collecta sint ,
ct plura eius generis , quae medium in
tcmpus pcrtineiit , vt in notis obserua-
rc sclemus .

(5) Inaudimus , atque id satis certo ,
iioua huic opcri supplemcnta scribi ,
istorum eorumdem Benedictinorum ope-
ra, .nuspiciis praecipue Patris cuiusdam
K. , qui in noua du Fresnii editicne plu-
rimas partcs habucrat . Haud du!)ie ergo

472 I 5 1 D O R I A N A

ct ipse non magnopcre laudare , quod diligentissinii Iii cditores grande
opus ex hoc glossario auxerunt ; minus adiuic patior , quoJ Graeuii su-
spiciones, ^ruatis oinnibus , immiscuerunt , licet auctore lauJato . Nani
istae clegantissimi, et latine peritissimi viri opiniones, tantum abest , vt
omncs feliciter susceptae sint , et inuentac , vt potius bene muka negli-
gentius scripserit , quam aliter,ad insignem suam laudem , solebat scri»
bere . Tum vero illud probare nequeo , quod ccnsum non inierunt , et nu-
merum earum vocum , quae inde ex optimis scriptoribus hic collectae
bunt . Nam hac quidem in glossarium medii aeui minime omnium con-
iici possunt , quum pertineant ad optima quaeque lexica , quae ex prae-
cipuis latinae linguae auctoribus congeri solent . Hoc giossarium bona ex
bonis sublcgerat (i) ; licet postea peiora etiam , vt istis temporibus so-
lebat fieri,admixta sint, quae istoruni fcre numerum iam exsuperent .
Semleri cons!- 4. Cctcrum coustat , quod iam dixi , inter doctissimum quemque (2),
''''^"'- glossariis superiorum temporum , si quidem satis emendentur , et recte

illustrcntur, auxilii , subsidiique multum contineri , non solum ad omnem
latinam linguam , eiusque vcras caussas : sed etiam ad meJiorum tempo-
rum intelligendos scriptores , vt de antiquioribus , qua sanctis , putrum
ecclesiasticorum , qua profanis , aliorumquc saerorum , iam nihil disseram .
Quare , si qua sint, de quibus agere hic attineat , ea breuissime ita col-
Jigam, vt tum de glossario , tum de mea noua industria, pauca in medium
proferam . Atquc hic quidem ea praeterirc liccat , quae doctissimi qui-
dam viri de glossariorum , glossarumquc origine , verbosius docuerunt ;
j^as-e-a/ dicebantur voces peregrinarum linguarum , quae in graecam , la-
tinamque linguas inuectae videbantur . Magnus fuit numerus illorum scri-
ptoruin , qui y^ueo-ai tales collegcrunt , et pcregrinas , et obscuriores vo-
ces aliis notioribus exposucrunt ; certe poetarum schoJiastae saepissime ad
glossaria huius generis prouocant .
yio>sne sujnifi- j. Mutauit postca significatio vocabuli j-^ajo-s-ai , vt illa omnia , quae
^"'"'' paullulum difficilia intellectu videbantur , co nomine insignirentur , et verbis

aliis clarius redderentur. Solebant iam ram glossaria colligi , et institui
ex illustrationibus, et expositionibus poetarum , aliorumque scriptorum :

ctlam hoc Glossarlum nostrum denuo alios, praetcr Virgilium , i. e. , Hc>'rt//«w,

conferetur \ forsitan et votis nostris sa- Petsiuin , Statium , alios , suos libros con-

tisfiet, vt simul ex omnibus latinisglos- fecit : compendio istis temporibus vtilis-

sariis , lexicographis, vocabulariis, vt s-unt simo , et consilio optimo .
diuersis aliis noniinibus , mcliora , ncgle- (2) Fabricium ,lo. Alb. omnino lau-

ctis insanis , et imitandi vitio lictis , dabo , qui libro iv. bibliothecae latinae ,

congerantur . cap. 6. p.m. 779. ita , occasione a nostro

(i) Nempe maximam partem ex S'.///- glossario vtens , prodit : /« /i/j ( glossis )

dori etymologiis , et scriptis aliis , con- plurima recondita vtriusque litiguae vo-

gestum fiijt ^ at diligentissimus scriptor cabula , et scpultae obbliuionc signipcatio-

ex vetustioribus grammaticis, Varrone , nes exponuntur . Fnde passiin ad illif

Verrio , Velio Longo , A- Cellio , Festo , doctissimos quosque , tainquam ad ora-

Nonio , Macrobio , Prisciano , Seruio , Do- culum recurrcre , et in iis euoluendis , illu-

iiato , Scholiastisque latinis in poetas straudisque operain suam collocare videas.

9

uo-

C A P V T LVIII,

47J

quorum verba vsurpata , y^-uTs-iti erant , i. e. jprimo loco ponebantur ; se-
cundo vcro ipsa expositio celebrium doctorum , vel scriptorum . Creuit
tandem glossarum auctoritas, vt iis omnis latinae , ( graccaeque saepe )
linguae ambitus, ornatusque contineri videretur . Atque , quod ad lati-
nam linguam attinet , i^afro ^ l/^errius , Festus , Seruius , Donatus , aliiquc
nominati (i), ( vero , an secus , non interpretor ) innominatique gram-
matici , viam quasi strauerunt secuturis aliis glossographis .

6. Celeberrimus ille Hispalensis Ep. ISIDORVS, q\xQm iufiiorem Aizqvq Isidorl Eiymo-
solent (2) , insigni labore , et multa opera ex istis , quos nominaui , ety- '^^'le c
mologiarum opus colligere iacepit , etsi non perfccit (.?) ; quod tamcn

(i) Neque enim ignotmn esse pot-
est, istis vulgo inscriptionibus , S^fr;!// ,
Donati , Acronis , Cornuti, satis certo
fidem haberi iion posse . Seruii nomen
praeferunt comaientaria satis verbosa in
Virgiliutn \ non sane nullius pretii , sed
vtilissima , praecipue eani partem , quae
ex vetubtioribas grammaticis , interpreti-
bus-ine FirgiHi desumta est . Sed mul-
ta addita , et insuta sunc sequentia per
tempora, vt Seruio omne emolumentum,
quod inde ad nos redit , aut omne vi-
tium , quod iam inest , tribuere vni non
possimus . Donati nomen insignius fere
est commentario in Terentium , quam
isto nugarum , et futilium reruiii appa-
ratu , qui Virgilium conscelerat , nuUius
pretii , et ineptissimis homunculis , qui
Donattitn imitari volebant , tribuendum .
Istud ipsum , quod ad Terentium perti-
net , a Donato non est , saltim ita , vti
iam habemus , a docto homine ipsius no-
minis profectum non est, vtpote inani-
bus distinctiunculis , vaticiniisque potius ,
quaiu illustrationibus plurimam partcm ,
nec sine internis dissidiis , constans . Bo-
nis certe quibusdam reliquiis , isto no-
mine non indignis , varii scioli suam
inscitiam immiscuerunt . Similis tere est
caussa schoiiographorum aliorum , quibus
raro fiJendum est , licet nonnumquam
vsus, ct opus iis esse possit . Eugr,iphii ,
et obscuriorum hominum ne nomen qui-
dem adduci possim vt hic eloquar ; adeo
nihili sunt . Festus , vel Se.xtus Pompeius ,
littfrarum olim ordinem in congerendo
sequutus est ; vnde idem consilium po-
stea obtinuit , vt in eumdem variorum
sententiac , aut e.ypositiones cogcrentur .

Tom.L

■Paullatim graeca inspersa sunt , quae rem
breuius , et planius dicerent , donec tan-
dem graecarum vocum multitudo eC
suum ordinem per litteras poscere vi-
debatur ; inde graecolatina, ec latinograe-
ca glossaria enata sunt : cuius explicandi
rationis vestigia iam in grammaticis , et
orthographiae auctoribus vetustis , Cari-
sio , Prisciano , Eutyche , et aliis , quae
Cassiodorus collegic , inueniuntur .

(1) De S. Isidoro , hispalensi , seu iu-
niorc , non est hic locus , vt verbosius
agam,cum praeter antiquiores,qui in Aub.
Miraei , Soc. lesu , bibliotheca ecclesiasti- dde ^ Soi.tf^n»
ca habentur,i,;^(rrt^^;/i? Tudensis vitam S.Isi-
dori in actis SS. , et Em. Bellarminum do-
ctissimi VIRI nostrorum temporum , Da
Pinius , Caueus de eius scriptis diligenter
exposuerint , vt praetermittam ea , quae
et Cardin. Bona , lo. Mabillonius , lo.
Launoiiis , hic ibi quasi obiter obserua-
runt . Quod ad hoc glossarium actinet ,
paullo post in mediuin proferam , quac
vi)'is doctis visa sunt .

(j) Noa pcrfecisse, non solum res
ipsa palam facit , sed et clare affirmat
Braulio , Caesaraugustanus episcopus in
elogio B. Isidori , qui vbi ad hos libros
peruenic , ita scribit : „Etymclogiark>n co-
dicem nimia magnitudine , discinctum ab
eo titulis non libris . Quem , quia ro-
gatu mco fecit , quamuis imperfectum
ipse reliquerit , ego in viginti libros di-
uisi etc. „ Loquitur Braulio haud dubie de
ipso illo codice , quem manu sua scri-
pserat hidorus , et , quia subinde augcbac,
ec plura ad istos titulos congereb.it ,
nimia magnicudine esse dicit ; scilicec,
quia spatia , et interualla plura reliquerat ,

Ooo

474 I S I D 0 R I A N A

ipsam posteriori scuo inultum auxilii praestitit ad discend<un linguam
veterem romanam . Eum instituto simili secutus est Rhabantis Mau-
r.ts (i) ; secuti sunt alii, ita vt primum omnium esse , et momentuni
habere magnum videretur scriptoribus fere cunctis, ante instaurata post
captam Constantinopolin litterarum studia , etymologiis (2) , ( et veri-
'verbiis ) vt Varro exponit , ) originibus vocum darc praecipuam opcram,
indeque non nihil augendo , quod tractabatur , argumento , desumere >
et decoris , et emolumenti .

7. Atque his postcrioribus facillinium iam erat magnas harum rerum
copias ostentare , quum Fapias , Salumon Constaiitiensis , Vgutio , seu
Huguitio t loannes de 7j;;«« , auccor Breuiloqui •vocabularii .^gemmae gcm-
marum , et similium operum alii , omncs fere ingenii humani vircs ex-
hausissent , in deriuandis , exponendisque , ct augendis graccis , hcbraicis,
latinisque vocibus (^) . Nam magna pars glossarum seriorum seculo-
rum ex B. HIHRONVMO , S, AV^GXSTINO , aliisque Sanctorum patrum,
latinorum prc-.ecipue , scriptis, commentariisque in Script. Sacram , petita
est . iSlDORl autcm Origines omncs quasi iundamenti loco ponunt , eum-
que librum strenue exscribunt .
eorun-.discrimen. 8. Ncque vero eadem omnium est ratio,ncc idem consilium . Alia
glossaria plus rerum sacrarum , alia minus illustrant (4) ; alia nominant ,

veures Uxtco
grafhi .

In quae quotiJie noua supplementa suf-
ficiebat . Nam ipsa magnitudo , qua hodie
constat , non possit >:iinia dici .

(i) In operibus cius muUa huius ge-
neris simillima ( memini ) me legere; ha-
bentur etiam cms glossae lii'inob,irbarac .

(2) Notum cst DuranAi rationale
diuinorunA officioruin ; nota cst histo-
ria lcnoohc.rJ.ica \ vt multa , quae idem
institutum seruant , commentaria iam
non appellem .

(3) Sacrorum librorum commenta-
tores inde a PhHone iam hac via pro-
cesserant , vt hebraicorum nominum ve-
riucrbia inucstigarent , atque inde sen-
sum mysticum , seu allegoricum , adiu-
uarent . Sublegerunt itaque antiquos scri-
ptores , et in glossaria ingesserunt eorum
vel expositioncs , vel opiniones . In Mar-
tianaei editione operum S. Hieronymi
habentur multae huius gencris exposi-
tiones , licet editor hac operis parte,
parum laudis peperisse videatur , quia
imperfecte hic ibi , ( an imperite ? )
negotium hoc tractat , quod ad tanti
doctoris, quantus est Hieronyinus , Mo-
rumque optimorum virorum existima-
tionem muUuna se refert .

(4) Mammothreptus , notum voca-
bularium , per bibliorum latinorum ordi-
nem , obscuriores illustrat voces ; licet
aliis glossariis emendandis ideo non inu-
tilis sit . Idem quaedam grammatica , et
orthographica praccepta collegit . MuUae
sunt eius editiones, et quae nonnumquam
dilferunt , omnes vero non raro emen-
dandae . Nomen huius libri eximie va-
riat ; et fuerunt nuper , qui mammotra-
ctum dici iubebant ; sed non constat ea
ratio , quam obtrudunt . Nam in bis et
vetustissimae scribendi rationis , et ety-
mologiae non ineptae , habenda est ra-
tio . Atqui antiquissimi scribunt mam-
motreptus , facili vitio ; recte vero scri-
bit Erasmus Roterodamus , vir , cuius au-
ctoritas eo maior cst , quo notior illi
liber fuit , quem nonnihil reprehendit.
Videatur eius epistola , qua coUoquia sua
defendit a quorumdam criminationibus ;
et bibUothecae Halensis ( quae est Sigm.
lacobi Baum^artenii , Halae Saxonicae
Doctoris theologi , et professoris cele-
berrimi ) indices , Tom. vl. , vbi beroli-
nensium diurnorum , ( inscriptio : bero-
Unensis bibliotheca ) obseruatio quae-
dani impugnatur \ hoc Erasmi documen-

C A P V T LVIII.

475

vnde habent , alia id tacent (i) • Alia de suo adJunt (2) , alla iam
scripta repetunt tantum , et coliigunt . Alia graeca , ct latina latine tan-
tum (3) , alia etiuin francica veteri , vel theodisca lingua (4) inter-
pretantur,et exponunt . Chiae si quis recte sciat , ille eximie alia ex
aliis cmendare potest , et purgare tot ineptis, insulsis , inuenustis, barba-
ris , atque oscis loquendi, scribendique vitiis,quae a multis , qui niinis
sunt in opinando praecipites, saepe quibusdam bonis , et bene meritis ,
et non indoctis nominibus falso tribuuntur (^) : cum ista omnis turpi-
tudo ad sciolos , et nasutulos , et stupidos scribas pertineat .

to , iam certo refutata . Erasmi senten-
tiam statim illustrabiiTius .

(i) Verosimile omnino est , olim
diligenter annotatum fuisse , vnJe tain
glossa , quam eius expositio desumca
fuic . Restant eiiis rei vestigia in hoc
ipso glossario nostro , vbi Auoustinus ,
Plautus , Donatus , nominantur: seJ , vt
compendium scribendi nanciscerentur
scribae , omiserunt tandem . Papias , Isi-
doyiiin ■^Pzpiam , Huguitienem , iuris in-
terpretes , alios nominat Breuiloquus ,
idem facit Catholicon , licet non vbique .
Constanticnscm non mcmini ita solere ,
Sed is Hieronymum , Augustintim , Jsido-
rum , PHnium , alios , saspe per plura ver-
ba transcribic , licet non indicet .

(2) Brcuiloquus solet de suo hic ibi
addere , sed oppido infaustis auspiciis ,
et infeliciter , ne peius dicam \ cuius rel
exempla congerere , nihil omnino at-
tinet .

(5) Hoc nostrum adeo glossarium
hic ibi graeca addit ; plura neglecta , et
omissa sunt . Aliis inde inscriptio est ,
graecolatinis , aut latinograecis glossariis ,
vt graeca , vel latina primo , aut secundo
loco sunt , vt in Cyrilli , Philoxeni glos-
sariis , vt audiunt , onomasticis quibusdam
antiquis videre licet :; quae olim , si Deus
volucrit , me!ius,et auctiora edere consti-
tutum nobis est , variorum , nondijj^ cdi-
torum , doctorum hominum obseruatio-
nlbus , aut notis , eo vsuris .

(4) Eo item AeJfrici glossae perti-
nent , et Rrt/». Maiiri , Ep. Moguntini ;
hcmSalomoConstantiensiSjqm graeca mul-
ta latine exponit , licct graeca latinis
litteris excusa insane corrupta sint i plu-
ra vel gnaeca , vel latina, francica thco-

disca lingua explicat, quae haud scio an
a doctissimis viris , qui Uiculenter illu-
strarunt francotheodiscain linguam , vsur-
pata , aut visa omnino fuerint . Sunt sane
egregia nonnulla , et quae vetustioribus
documentis , immo latinae linguae me-
diorum seculorum eximiam lucem te-
nerentur .

(5) Vt S. Isldoriis corum ratione

excusetur , quae nonnulli venustati lati-

nae nimis adsueti in originum libris re-

prehendunt , quaeso , quotus quisquc iam

sit , qui non facile patiatur ? Nam qui

credibile est , hunc diligentem in ver-

sandis vetustis commentariis virum , ita

aberrare potuissc , et peiora secutum es-

se , melioribus neglectis , vti hic ibi ho-

die videmus ? Erant vero ob oculos po-

sita , quae colligebat ; ergo non poterat

inepta ipse comminisci . Sed posterio-

rum hoc viiium est sciolorum , quia sua

immiscuerunt bonis , et mutandi,corrum-

pendique occasionem dcderunt . Ita et

quosdam alios excusem , quorum non

mala glossaria libraria quaedam mancipia

infartis suis ipsorum quisquiliis , inaculis,

et turpitudine varia affecerunt . (^uod

vero ad eos attinet , qui ipsi non optima

commenti , et commentati sunt, tempo-

rum ista est culpa , non hominum . \'\-

debantur optime de linguae discipulis

mereri , si eius caussas originando , et

formando , minutissimis venatis , ape-

rircnt ; priscam vero linguae elegant's-

simam rationem his temporibus quis iure

requirat ? Hodie sclmus istis adolescen-

tiae formandac ducibus non opus esse,

quum singulari Dci beneficio , via opti-

ma ad littcrarum ec elementa , et decora

pateat . Ita intelligenda sunt , quae Era-

O 0 0 2

47<5

I S I D O R I A N A

ineptiaeadditae^ 9' Equidem ccrto arbitror , doctum superioriim temporum virum ,"
Salotnonein Comtaiiuensem , si redeat in has terras , et opus suum iam
videut,tanta obscuritate insigne , ab ira,et risu simul ipsi non tempera-
turum ; recteque dctestaturum insana capita, quae diligentissimi viri exi-
mium consilium irritum fecerunt , ipsumque tanta,nisi moneremus , infa-
mia adsperserunt . Nam hoc ego plane insigne,ct egregium opus fuisse,
quum diligenter versarim , ccrto scio ; maximcquc vnum omnium iuuare ,
in intelligendis, et expellendis aliorum et illis monstris , quae subinde postea
irrepserunt • Neque exigna, aut nulla fucrit ista vtilitas , quae cx collatis ,
comparatisque inuicem his lexicis redire ad latinam ]inguam,et vetustos
scrijitorcs (i) possit , si et haec profana seiungerentur , ct ista , quae
ad Sanctos Jibros vnice pcrtinent.

vttr.hctfon, lo. Certe lectionum variantium illud insigne negotium non parum

adiumenti inde conscqui posset , quia auctores glossarum ex antiquis,qui
raro supersunt , libris descripsernnt . Ita possent tandem ista immania cor-
pora,quae et sua mole magna sunt , et artis typographicae nondum a-
dultae , et cxcultae vitio,muItum creuerunt , latere in forulis sine quo-
dum nostro detrimcnto ^ quum nec sperandum , ncc suadendum sit , nouas
ediiioncs hodie curare . Pertinent sane ad H«/i»x/a bibliothecarum anti-
quissimae istae editiones ex seculo xv. post Chrhtu-m natum ; quibus

imus Roterodamensis reprehenderc vi-
detur in cpistola , quae coUoqiiiorum
ipsius caussain agit : Ex /!/; ( Hlppopla-
no , Ptochologia , et conuiuio fabuloso )
ii nihil aliu.i discerent piieri , quam la-
tine loqui , quanto plus laudis mea me-
retur industria , «7«/ per lusum^ ac volitr
ptatem id facio , quam illorum , qui mi-
serae iuucntuti Mammetkrcptos , Brachy-
togcs , Catholicontas , et significandi tno-
dos obtrudebant i Loquitur de suo tem-
porc , quo iam latina lingua effloresce-
i>at : taxatquc iilud , quod non detuerant,
qui istis libris latine loqui docebant -,
temporam cnim crimine seculo xv.
cxeunte , et initio xvi. maximo in pretio
erant ista ccmmentaria , quia meliora ,
et breuiora non crant , aut neglectis pri-
stinis scriptoribus inucniri non pote-
rant . Brachylogos vetustius eloquitur ,
quam Brcuiloquos ; sed cur cathoiiccntas
Erasmus nominarit , et Ludou. Viues etiam
hac mutandi nominis forma vsus sit ,
non interpretor , quum Catholiccn , ca-
tholici , cathoiico e;c. formare debuerit ;
aliorum certe inscitiam non debebant
sua auctoritate tueri . Erasmi ista verba

exstant pagina 904. , antiquissimae ( et
ab ipso Erasmo curatae primae ) colio-
quiorum cditionis MDxxiX.

(i) Solebam iam diu et hoc , et il-
lud optare , vt ex graecorum poetarum
scholiastis vnum quasi corpus conficere-
tur , item aliud ex interpretibus graeco-
rum prosaicorum scriptorum graecis :
quia et magno sumtu comparanda sunt ,
et vix haberi , si vcl maxime impendas ,
possunt , vt de laboris , qui in euoluen-
do insumitur , dispendio nihil dicam .
Idem latinorum duplicium interpretmn
ratione vnice exopteni . Ita poterant
scriptores ipsi sine grandi sumtii cxcudi ,
quum meliora ad intelligendum praesi-
dia vltro semper ad omnes paratasint,
si semel comparaueris . Ita nouis sem-
per editionibus nouae impensae nascun-
tur , quibus mediocris plerorumque for-
tuna numquam par est , cum potuerint
minorcs esse , et tolerabiles . Nam repeti
omnia , quae nihil addunt noui , non opus
est . Huius consilii rationem pluribus
propediem , si contingit opportunitas
edendi , declarabo , quae , vt spero , facile
probabitur peritis arbitrislinguarum .

C A P V T LVIII. 477

quotiquique destituti fuerunt , ii ad hoc glossarium emendandum parum
auxilii attulerunt .

11. Marth/ius , cahis lexicon etymologicon nec hodie sna vtilitateca- MartwViLexU
ret , licct iam insignis esse desierit , primus non male vsus est Fapla •, con .
Catholko y Breuiloqiio y gemma gemmarum , mammothrefto , et sirnilibus ;

sed Coftstantietisss opere rarius , vt Jexico alio,quod cum isto simul paul-
lo post inuentam imprimendi artem editum fuit . Sed Martinius saepe
suo ingenio nimium indulsit , et abnndauit omnino : saepe indigna lingua-
rum perito arbitro comminiscitur potius , quam commentatur , vt non-
numquam egreJi , et exornare infelix quorumdam superiorum videatur
fingendi munus. Omnibus istis aut rarius , aut vsus non est Caspar Bar-
thius (i), et Ahtteloueemus , qui pueriles nugas agunt m:igno conatu .
Est enim dicendum , quod res est , nec defendemus hodie talia , quae in-
ui.Ham , atquc infumiam bonis litteris ad minus, vel nimis eruditos con-
flare solent .

12. Atque non defiierunt alii , qui similiter his praesidiis dedita o^z- coniectarne-^
ra t;.m diligenter vsi non sunt , quam dedcrunt operam coniecturis ; scd

ii felicioribus auspiciis fere vsi sunt . Vu tcani us ^haixA scio , an adeo lau-
dandus sit ab ista ingenii virtute . Sed Tkomas Reinesius fere semper
feliciter emendauit, quae ^ttigit ; Gebhartius non infeliciter in eodcm ar-
gumento versatus est , nec de la Cerda nihil laudis meruit . Rutgersius
non multa attigit,nec ea insigniter mala elegit . Du Fres//e felicius ver-
sari potuit in hoc negotio , cui fere omnes thesauri monastcriorum patue-
runt . Graeuius non sinistre hanc prouinciam gessit , licet non adeo Iii-
culenter . Videntur enim ccvrDir/jJ'ia.c-cc esse,quae ad has glossas commen-
tatus est, quod et ipse non diffitetur. Istam certe huius viri cximiam fa-
mam non adaugebunt . Vtitur Fapia , non infelici successu ; vtitur etiam
loanne lanuensi ; sed suis manibus hunc versasse non videtur , quia
vetus vocabularium apud Martinium excitat, sicubi vsus,et opus est . At
illud ipsum est O///) o/ico^/ , magnum opus. Constantiensem idem manibus
voluit : sed ininus diligenter , et assiduo, quam opus erat ; aliter et plura,
et clarius vidisset .

\T,. Sed redeundum est,vnde digressus sum . Isidori nomen praefert Isidorus auetor-
hoc gIoss.;rium, atque eo ab omnibus excitatur , et Jaudatur . Nec ipse neGlossarti?
sine graui caussa mutem , vt distinguea-e possimus ab aliis glossariis , si-
mili rationC' congestis . Sed aliam caussam huius designationis , et nomi-
nis quaererem , quam quae vulgo esse videtur . Solent enim quidam Isi-
dorum simul auctorem statuere , quae non noua est opinio, sed vetusta .
Ita enim illum Honorius Augustodunensis nominat , inter alia ISIDORI

(i) Bitrthiiis immensae lcctioris , et sariorum , poterat longe minore esse mo-

vastae erudiiionis laiicie numqiiam care- le , et omnem , quam habet , vtilitatem

bit . Sed crudam lectionem videtur sae- complecti . Ea , quae ad has glossas per-

pe aggerere , non dipcstam satis , inge- tinent , fere omnia ex germanica lingua

nioque magis plerumque , qiinm iudicio vaticinatur , incerta , incredibilia , et nul-

valere . Grande , et insanum opus AJucr- la specie vcri commendabilia .

478 I S I D 0 R I A N A

scripta (i) . Sed non satis ccita illa mihi ratio viJetur. Nam non tam
ipsuin Ho/:o>h//j y qiunn librarios describcntcs , addidisse , et noininasse
glossarium putein , cuin Udefo/tsus Toietaaus , Braulio , ct alii superiores
inter Isidori opera glossarium non designent . Caussam ita opinandi , et no-
minandi duplicem facile inuenio : altcram , quod ex /j:Vci>'/ operibus, prae-
cipue ex Originibus fcre sublectum , et coactum est hoc glossarium , cuius
ipsa verba saepe retinet , et semper rctincret, nisisubindc per secuta secula
immutatum fuissct • Alteram, quia /j/./oriquibusdam operibus subiuuctum,
ct subnexum fuerit , simili quippe argumento constans, ac libri ctvniolo-
giarum , et inde magnam partem dcsumtum .
tUud inc/iettsse 1 4. Itaque hodieque viri docti solent numerare , vel nominare inter
vidctur. Jsidori opera , vt BeUarmifiiis Cardinalis , Caue , et alii faciunt (2) .

Vtcumque existimatum fucrit : hoc corpuscuhim , quod nos iam edimiis ,
nuUa ratione ab Isidoro proficisci potuit ; sed si quidem ille indiccm quasi
expositionum quarundam inccpit (j), imperfectiorem , et multo minorem ,
sed et meliorem reliquit , quam hic cst hodic . In qucm quidem multa
ex glossariis graecis , et serioribus, multa male intcllecta, aut Jccta,illa-
ta sunt , vt putem inde a secuJo x. xi. xii. praecipue addi , et inscri coe-
ptum esse (4) . Atque id quidem oppido ineptis auspiciis , ab imperita
nianu , et barbara,quae nescio qua rcligione et syllabas corruptas , aut
detractas in litterarum ordinem cocgit • Tum vero peius malum uicccssit,
vt ductus scripturae lihrarii secuti non intellexerint , sanctequc seruarint
id institutum , vt sicubi littera mutaret, nouas et ipsi voccs inde confice-
rent ; vnde colligere licet , aliis glossariis scribas iam vsos cssc , cum qui-

(i) In AnbcrtiMiritei biblioth.eccles.
pag.127. ita habes Hcncrii cap. 40. li-
beiii III. j, Isidorus Hispalensis Lpiscopus
innumera scripsit opuscula , ex quibus
haec sunt , libri etymologiaruin viginti
duo , liber Chssarum , liber sententiarum,
Synonyma , liber de diflerentia . Totum
Vcius tcstam. dupliciter cxposuit , histo-
rice , et alle«:orice , et multa alia „ .

(2) Ita K. Bellarm. in libro de scri-
ptoribus ecclesiasticis , Color.iae 1684.
jn 4. pag. 1^8. , postquam llidori aiia
scripta enumerauit , Glasarium ex diuer-
sis , quae nomine Isidori Hispal. circum-
fcruntiir , coUectum . Similiter Caueus ,
et alii .

(j) Id quod nobis quidem non fit
verosimile \ cui eiiim rei iliud fecerit ?
At post ipsum fuib.se,qui nimia tnngHi-
tudine librum etymologiarum excerpsc-
rint , credibile maxime est . Ipse autem
quia ^lossarum, seu expositioimm auctor,
et coUector fuit in isto originum ope-

re : nomen ctiam ipsius huic glossario
sumtum est ,

(4) Inde factum esse arbitrer, quod
Hcicrii tempore Uber glosjarum iam iam
inter Isidori alia opera numeratum fuit ;
licet non tam Hcnorium , quam cataloei
cius descriptoVes addidisse nouum libel-
lum , existimem , qui quidem ipse minor
adhuc , et pauciorum esset toliorum , nisi
librariorum ineptia vna et eadem vox
ter, quater , repetita fuisset ob leuem
littcrae vnius , aut quarundam mutatio-
nem . Istorum etiam vitio accidit, quod
ea , quae in alias litteras pertinebant , in
eas relata sunt , quae nouas iara voces
pati plane non poterant ; vt Bras Brat ,
quod venit ex lucubro , as , at . Haec et
huius gencris inepta alia , quis piuet Ho-
norium Isidori nomine di^na existimas-
se ? Atqui somnolenter,et inepiissime sub-
legerunt ex aliis glossariis , et iittei-as , si
placet , nouis glossis auxerunt .

C A P V T LVIII. 479

bus hoc contenderint , et inde lepide , si placet , exornauerint • Sed quid
reprehendere , et conuiciari attinet ! Deo referamus sempcr gratias recte
vtendo hac luce litterarum , iisque, quantum licet , augcndis,et illustrandis •

15. Venio ad istud , quod promisi , alterum . Quum bonas litteras in- Gothofredi edl-
de a pueris eximie amauerim , diligenter et talcs libcllos manibus triui , ,;g.

ex quibus non parum vtilitatis ad me red're intelligebam . Vtcbar vcro
huius glossarii ea editione , quam Diofrysius Godofrcdus corpori latinae
linguae auctorum adJiJit : lutulenta illa quidem , et sine auxiliis , sed
quae eo me magis alliceret ad tentandas pucriles vires . Scripsi ad mar-
ginem , quae videbantur emendari a me posse ; collegi doctissim. homi-
num opiniones ,comparaui cum meis , nouas inde excogitaui , vel istas
confirmaui • Tandem vbi mea cum Graeuii editione , et RR. Benedicti-
iiorum noua glossiirii du Fresniani contendere licuit , videbar non pauca
melius iauenisse , et multa noua . Eius rei specimen quoddam miscellaneis
Lij>sie^isibus inseruit ceJeberrimus , et iuris, elegantiarumque omnium con-
sultissimus Menkeni:>.s (1) . Lucinam tamen deam inuenire ia nostris
terris non licuit .

16. Contigit denique in fauorem Illustriss. Marchesii SCIP. MAFFEI ^'^'"'«■'■''"'•'"irrt»
insinuari , quem , quia id non aegre laturum ex vulgata ad omnes bonos ""w •

eius prolixa voluntatc intelligere poteram , litteris adii , quae inter alia
etiain de glossariis , quae pararem , breuibus indicium faciebant . Ille ve-
ro beneuolentissime annuit , et ignotum nomen ita humaniter est ample-
xus , vt vitro auctor fuerit, mitterem ,quam id primum liceret , Veronam ;
ibi non defore , qui edant . lam leui manu relcgi , quae ante plures an-
nos temere congesseram , eaque ex CathoUco^ Constantiensi ^ tt lexico %'e-
tusto aIio,atque ex Breuiloquo hic ibi auxi, emendaui , confirmaui . Inde
natum fere est illud Spicilegium , quod adieci (2) • Antiquissimis istis
Jibris , quod raro solet alibi, omnibus instructa est bibliotheca publica
academiae Norimbergensis /lltdorfina . Lexicon 'vetus ^qaoi^ ita nomino ,
quia aliter nescio , eadem forma , eodem habitu,foIio maximo , excusum
simul esse videtur cum Constantiensi , vnum certe est volumen ; mole
multo Sahmone minus , et Festum fere exscribens , cuius indc nonnullae
bonae scripturae erui possint ; immiscet hcbraica,et graeca nomina mul-
ta : vt videatur Festus auctus esse a studioso homine in priuatum vsum .

17. His praesidiis , et diligenti , repetitaque saepe lectione huius glos- «■^//o^uj .
sarii (5), ( ita ipse laudo ) , non pauca certo restitui, quae summi omnes

(i) Exstat illiid in septimi vclumi- glossaria emittere , supplemcnti quasi lo-

nis parte quarta , inde a pagina yi^.^jo. ciis aliquis sit , qui et glossas latinas

(2) Poterani verbosius illis vti , sed alias , ct , si qua meliora in mentem

nisi in re obscura , impetrare a me npn veniant , ea complectatiir .
potui,non solum , ne nimis cresceret (3) Est illud maximum praesiciiuin,

haec editio , sed etiani ne temporis ni- et auxilium , quo hae glossae gaudeant ,

mi.t. prodigus rssem dispcnsator, qui iam immo , quo magna pars artis criticae ,

certe vix aliquot horas impendcre in quntenus emendandis libris recte dat

nouam industriam potui . Faciam vero cperain , absoluitur . Nec adhuc mirari

sedulo , vt , si licet latinograeca j et alia desino , qui factum sit , vt doctissimiviri

4^0 I S I D O R I A N A

vifi deposnernnt , multa melius, et certius excogitaui , quam isti , plura
confirmaui • Quod etsi vniucrsum exiguum est , si referatur ad ceteram
aliarum rerum , diuinarum , humanarumque scientiaruni magnitudinem ,
et momentum maius, tamen aequi arbitri iuuenilis operae , latinae Jin-
guae studiosis dicatae , facile dabunt veniam • Si Deus velit , quod oc-
casio me docebit, glossaria alia latino-graeca , vel graeco-latina subinde
emendatiora procurabo . Scripsi Altdorfi Noricorum , mense Martio,
anno 1752.

loannei Salom. Semler.
Prof. Publ. Qrdin. Hhtorlae , et Poeseos .

SemUrus lau- i8. Haec erudite Semlcrus , cuius opiiiionem de auctore GIos-
Jatus . 52j.ij isidoriani , rationesque cap. seq. ad examen reuocabo . Homi-

nis , quamuis heterodoxi , commentationes in bonas literas dignas
censeo,quae non diutius lateant .

C A P V T LIX.

Quidtiam demiim censefidum de auctore Glossarii Isidoriaju ,
Codices mss, indicati .

•AnisuioTus cU. j, vJTlossarium Isidorianum id nominis obtinere potuisse , vcl quia
ron/tcertt? ^"'" Isidori operibus conuingi m mss. solet, vel quia ex eius Ety-
mologiis magnam partem confcctum tuit , iam alii animaduerterunt.
Adhuc vero inuestigandum superest , an probabilis aliqua sic ra-
tio 5 Isidorum ipsum Glossarium aliquod composuisse , quod alii
deinde auxerint , aut cuius imitatione alia Glossaria prodierint .
Semlerus vrget , glossarium inter alia Isidori opera a Braulione ,
€t Ildefonso non censeri , adeoque colligit , apud Honorium Augu-
stodunensem librarios in Isidori libris recensendis Glossarium addi-
disse . Primum Braulionis , Ildefonsique silentium non illico arguit,
opus Isidori non esse , praesertim quum illi profiteantur , alia ab
Isidoro edita , quae ipsi singillatim non enumerant . Deinde vana
est suspicio de interpolato Honorii Augustodunensis loco, quo Isi-
dori elogium continetur . Quum enim Honorius Augustodunensis
seculo XII. floruerit , ac multo ante mcmbranae exaratae fuerint »

neglecta hac via , minus tutam aliHin sime ad id pertingere potuerint , quo
tam saepe eiegerint , quum hac breuis- vokbant .

qui-

C A P V T LIX. 43 1

quibus Isiiioro glossaria ascribuntur, nihil est caus.ie , quainobrem
ncemus, Honorium inter alia Isidori opera glossarium nominasse .

2. Sigebertus quid.em in catalogo librorum Isidori glossarium Giossariam Et^.
praeterraisit j sed subiunxit haec verba : Scripsit et alia. , seculari "'^^''D^"'^
literaturae competentia , quae ojmmemorare nihil ad fws . h\ his
glossarium locum habere potuit . Trithemius glossarii nomen non

vsurpat , sed Isidorum scripsisse ait De grammatica , et •vocabulis :
quo secundo titulo vocabularium , seu glossariumcompreh^ndi quid
vetat?Enimuero in Etymologiis ipsis liber decimus quid aliud est ,
nisi vocabularium, seu glossarium ? Inscriptio eius libri est De qui-
busdam 'vocabulis fiominum per alphabetum : siue Vocum certarum
alphabetum . In hoc quidem libro Isidorus origines vocum per al-
phabetum potissimum inquirit , sed ita vt saepe opportunam expli-
cationem adiungat .

3. Neque mihi absonum videtur existimare , Isidorum ex 3.V1- fortasse cx nv,«
quo suo vberiori glossario librum decimum Etymologiarum magna '""''^^"'^''
ex parte adornasse eo fere modo,quo Chronicon in compendium

redegit cap. 37. lib. 5. Etymologiarum , et, vt coniici potest, ex li-
bro de haeresibus , quem Brauiio inter Isidori opera enumerat,
capita IV. , et v. iibri 8. compegit . Quod si Isidorum alicuiusGIos-
sarii auctorem esse statuamus , difficile nihilominus erit iudicare,
quodnam sit genuinum eius glossarium, quum fortasse nullum ex-
tet,quod non sit aut auctum,aut contractum , et etiam sic inter-
polatum . Non enim ea iudicandi ratio placet , quod glossarium
eo antiquius sit , quo breuius . Nam vt glossarium tacile ab ahquo
augeri potuit, ita ab alio contrahi ,selectis vocibus , quae magis ex-
pUcatione dignae vidercntur . In iis igitur antiquis glossariis , quae
Isidori nomen praeferunt , iilud potissimum expendendum est , quod-
nam pluribus sequioris aetatis vocibus redundet , vt colligcre pos-
simus, eiusmodi glossarium aut Isidori non esse , aiit muko mafis,
quam cetera , esse interpolatum . In mss. vero exemplaribus haec
extant a me obseruata glossaria .

4. In codice Vaticano 1471., de quo cap.96. , est glossarium '•''«'•'f«'^"-
sine Isidori nomine,quod tamen inscnbitm Liber Etymologiarum .

Simile aliud,sed vberius in peruetusto codice Vaticano 33 20. eod.
cap. 96. Aliud,quod extcrno titiilo dicitur Isidori , in codice Re-
gio-Vaticano 227. ,de quo cap.99.

Tvm.I. P P P

482 I S I D O R I A N A

locns Giossario 5- Quoiiiam vero negari nequit , verba glossarii Isidoriani ma-
jnrus . gna ex pane genuinis Isidori explicationibus declarari , et aliunde

satis verisimile est, eum primam Glossarii formam adornasse , quam
alii postea auxerint , ordo mihi in hac edirione praescriptus postu-
lat,vt post Etymologias, Differentiasque rerum,et verborum Glos-
sario , quod in eodem fere argumento versatur , et ad omnes tam
sacros,quam prohinos scriptores intelUgendos, et explicandos vtile
esse potest , locum praebeam , adiunctis doctissimorum hominum
notationibus, quibus obscura illustrentur , deprauata corrigantur,
vetera a recentioribus secernantur .

C A P V T LX.

Allegoriae 'ueteris , et noui testameiiti . Non Isidoro alicui Corduhensi ^
'" aut alii , quam nostro Hispalensi adiudicandae .

Editiones : mss, njetera exemplaria .

Aiucforweif;- ^- A J raulio ita hunc librum describit : De nominibus legis ^
djriHis^aUrisis, ^t euangeliorum lihrum njnum , //; quo ostendit , quid memoratae
personae mysterialiter signijicent . Haec ex prologo operis ad Oro-
sium petita sunt : Qu.tedam , ait Isidorus , notissima nomina legun-
tur legis , euangeliorumque , quae suh allegoria imaginarie obtegun-
tur , et interpretatione aliqua egent etc. Quiim haec satis per se
aperta sint , nihilominus e Orosii nomine ansam fingendi Pseu-
do-Dexter arripuit , qui ad annum 423. haec habet : Scrihit per
haec tempora Isidorus lunior Cordubensis episcopus Allegoriarum li-
brum Paulo Orosio Tarraconensi . Architecti eiusmodi fabularum
duos Isidoros Cordubenses distinxerunt , alterum ad annum 384.,
alterum ad annum 423., quem propterea luniorem appellarunt ,
Quod fortasse contemnendum prorsus esset , nisi Caueus quoque
ad annum 420. Isidoro Cordubensi Allegorias probabiliter tribui
existimaret , eo quod ad Orosium Cordubensis <rvyx^oyov scriptae sint .
Addit Caueus , eiusmodi commentirios allegoricos neque a Brau-
lione , neque ab Ildefonso inter Isidori opera recenseri : quod
etiam Biuarius vrget in commentario ad Pseudo-De trum .
vt pierique fn- 2. De Braulionc quam falsum id sit , modo vidimus . De II-
tcntur. defonso nolo cum Bayerio suspicari , secreturum lihrum , cuiui

C A P V T LX,- 483

llle memlnit , euvdem , atque Allegoriarum , esse . Nam multo con-
gruentiiis Ildetonsi verba ad Mysticorum expcsitiunes sacramento-
rum , siue C)uaestiones in vetus testameyitum pertinent . Sed certe
Ildefonsi , qui multa alia Isidori opera tacuit , silentium contra
perspicuam Braulionis testificationem parum valere tiebet . Caueus
ipse non satis sibi constat , siquidem ad annum 595. Aliegorias
inter extantia Isidori opera nominat . Neque alii recentiores hac
de re dubitant , Oudinus , Cellierus , Fabricius . Hoc ipsum opus
Dupinius tom. 5. BibL Eccles. fortasse intellexit , c|uum dixit , Isi-
dorum librum Allegoriarum super octateucbv scripsisse : debuit au-
tem dicere super 'vtroque testamento . ^(td. , vt opinor , Alles^orias
confudit cum Quaestionibus in vetus testamentum : quod accidit
etiam Labbeo in Commentario ad Bellarmiiium De script. eccles.
Nam primum Commentarios allegoricos commemorauit : tum addi-
dit : Aliegoriae etc. , siue Compendiolum Allegoriarum in Octateu-
chum ex Origene , Victorino , Ambrosio , Hieronymo , Augustino ,
Cassiodoro , Fulgentio , Gregorio , aliisque . Hi videlicet sunt , quos
Isidorus in praefatione Commentariorum nominatim recenset .
Addit illico Labbeus : Vide Xystum Senensem ^ qui /ib. S. Biblioth.
Sanct. Trithemium accusat , quod lucubratiojium Isidori copiam am-
plijicare 'voluerit . AtTrithemius aUas quidem hicu-lirationes , vt vi-
detur 3 amphficauit , sed recte fecit , quod Allegorias a Commen-
tariis in Genesin etc. distinxerit.

5. Bayerius ex antiquioribus profert Honorium Augustodu- ^,-^
nensem , qui Isidorum Hispalensem totum vetus testamentum alle-n "^oT.mrM.-;,-
gorice exposuisse aflfirmat . At Honorius mysticorum expositiones
sacramentorum intehigit , quae sunt commentarii allegorici , sed
diuersum opus ab eo , quod Ahegorias nominamus . Ahegat idem
Bayerius Trithemium , qui inter Isidori Hispalensis opera Alle^orias
diuerso tamen initio reccnset . In Trithemio vero bis Allegorias
indicari video , primum hiterpretationis veteris ^ et noui testamcnti
lib. 2. Domino meo , et Dei seruo : hoc est , quod alii habent,Z)tf-
mino sancto , et reuerendissimo fratri . Deinde Allegoriarum lib. i . ^
vt enim cap.47. notaui , Trithemius idem opus diuerso titulo bis
jnterdum enarrnt . Pastrengus , quem eod. cap. 47. excitaui , inter
alia Isidori nostri opera collocat Ad Horosium episcopum de signifi-
cationibus veteris ^ et noui testamenti lib.2.

P p p 2

luersum opus

/-:«

4$4 I S I D O R I A N A

Sifjeierti iudi- 4- Ipsc Sfgebertus 5 qui primus Isidori Cordubensis memoriam
'""'> nobis conseruauit , aut sibi finxit , quem scilicet Seniorem vocat ,

vt ab Hispalensi distinguat , et edidisse ait .id Sancttim Orosium
presbyterttm hispafium Commentarios in iv. libros Regum , nihilomi-
nus Allegorias Isidoro Hispalensi adiudicat : Ad Orosium lihrum
de sig}iiJiCAtionibus nominum . Cotelerius tom.i. pas;. 738. edition.
Antuerp. ann. 1698. ad Patres apostolicos huius libri Isidoriani
titulum e suo ms. codice profert : De signijicationibus -veteris ,
et nuui testamenti .
Bayeri! rau^ ^, Probat praeterea Bayerius, Allegorias Isidori Hispalensis esse,
ex stili simplicitate , quae ab illius genio , et aeuo non abludit \
quum contra seculi v. initia , seu Isidori Cordubensis aetatem
respuat, non minus quam operis nuncupatio : Domino sancto ^ ac
reuerendissimo fratri Orosio , e mitiore , vt ait , comptioreque ,
quam quintum fuit , seculo , atqne e decrepita latini sermonis
aetate profecta . Quid, quod nec Cordubensis episcopus Orosium
presbyterum fratris appellatione dignaturus esset ? Quum autem
animaduerteret Bayerius , Orosii nomen tot turbas eruditis viris pe-
perisse, nulhimque Orosiuni episcopum Isidori aequalem in Hispa-
nia inueniret , coniecit , pro Theodosii nomine , qui Arcauicensis
episcopus fuit, et ad annum 610. Toletanae Synodo sub Gunde-
maro septimo loco subscripsit , Orosii nomen in membranas irre-
psisse . Potuit probabilius id coniicere de Orontio Metropolitano
Emeritensi , cuius nomen in Conciliis Hispanis iam ab anno 658.
legitur : quique , etiam viuente Isidoro , eam dignitatem fortasse
iam obtinebat . Potuit simili modo suspicari de Honorio Cordubensi
episcopo , qui Concih'o Hispalensi il. , cui Isidorus praefuit, octauo
loco subscripsit . Et in nonnullis quidem membranis Allegoriarum
scribitur Horosio , quod fieri potuit ex Honorio . Immo si Hono-
rius hic alicubi Cordubensis episcopus dicebatur , fortasse inde fun-
damentum aliquis arripuit , vt de Isidoro Cordubensi auctore AI-
le^oriarum co<4iraret .
Orosiits . 6. Nic. Antonius lib. 3. cap. 2. quum de Isidoro Cordubensi

agit, suspicatur, Isidorum Hispalensem Allegorias nuncupasse Orosio
illi Abbati , cuius fit mentio in duabus epistolis Gregorii Magni ,
altera ad monachos insulae Montis Christi , altera ad Symmachum
Defensorem j lib. i. ep. ^9., et 50. Etsi enim Isidorus Orosium

C A P V T LX. 4^5

fiMtrem nominat , tamen id non obesse debet , quia potuit Isido-
rus nondum episcopus adOrosium scribcre , vel potuit ipse Orosius
aliquando episcopali dignitate augeri . Hoc secundum potius esset
tenendum , siquidem in AlJegoriis Isidorus iam Gregorii Magni
auctoritate vtitur , quod vix ab eo nondum episcopo fieri potuit .
In Allegoria Seruorum in nouo testamento Cyprianus Suarez
{lotxnnes Grialius , aitNic. Antonius, tortasse vt editionem indicet )
qui notas adiecit , sic obseruat : Alii in primo seruo : D. Grego-
rium fignijicat , cuius fuit in primis studiosus : is enim ad hunc
modum tractat praesentem allegoriam .

7. Opinio Pellicerii in obseruationibus ad Chronicon , (^no^ isiJorus Setaii-
Dulcidii Salmanticensis esse putabat , Isidorum episcopum Setabita-'"""^ '

num prope iinem seculi vi. auctorem fuisse operis De significatione
nominum ■, explosa a nobis fuit cap. 16., neque vlli ea inniti potest
fundamento , siue hic titulus Allegorias , vt videtur , indicet , siue
glossarium Isidorianum . Quid autem dicem.us de codice Vatica-
no 287., in quo Ambrosius auctor Allegoriarum dicitur ? Nam
post alia Ambrosii opera eidem liber Isidori de ortu , et obitu Pa-
trum, et Allegoriarum veteris testamenti ascribitur : ac finito opere
Allegoriarum notatur : Explicit liber beati Ambrosii Archiepiscopi
Mediolanensis : De figuris veteris testamenti . Nimirum inuenit
aliquis ea opera inter alia Ambrosii : et quia vel nomen deerat ,
vel non satis clare apparebat , Ambrosio adiudicauit . Neque aucto-
ritas eius codicis , qui seculo xv. exaratus fuit , tot aliis antiquio-
ribus et codicum, et scriptorum testimoniis quidquam obesse debet .

8. Allegoriae Isidori extant in editionibus omnium eius ope- AUejmnamm.
rum , et in RegiaMatritensi cum notis Cypriani Suarez , de quibus ^''''""'" •
Grialius in praehuione descripta cap. 36. Antea prodierant Hac^a-

noae cum aliis Isidori operibus hac inscriptione : B. Isidori episco-
pi , theologi vetustissimi , de natiuitate Domini , passione , et re-
surrectio7ie , reg^no , atque iudicio libri duo . Eiusdem tractatulus
de vita , et obitu quorumdam 'vtriusque testamenti Sanctorum . Item
Allegoriae quaedam ex vtroque testamento excerptae , vna cum libro
Praemiorum ( corrige Prooemiorum ) . Omnia haec ex codicibus duo-
hus antiquissimis sunt excerpta , hactenus prorsus a nemine ijisa .
Haganoae per lohannem Secerium anno m. d. xxix. mense martio :
in 4. AUegoriis praemittitur epistola Orosio fratri etc.

486 I S I D O R I A N A

ntss.cedicei. 9- Exemplaria mss. a nobis obseriiata haec sunt . Codex Va-

ticanus 287. , vbi sunt Allegoriae veteris testamenti falso S. Ambro-
sio ascriptae 5 de quo cap.p^.Codex Vat. 629. , de quo cap. 94.
Codex Regio-Vaticanus 25 i., de quo cap. 99. , hoc titulo : Llber
ile tnterpretatione quorumdam nominum Hjeteris , nouique testamen-
ti . Domino , et Dei seruo Orosio episcopo Isidorus . Quaedam etc,
Auctor Inuentarii deceptus , vt puto , a pseudochronicorum aucto-
ribus inscripsit : Isidori Corduhensis de interpretatione quorumdam
nominum etc. ad Orosium presbyterum T^arraconensem . AUegoriae
sine auctoris nomine sunt in codice Regio-Vatic. 1823., de quo
cap.ioi. In codice Palatino 277., de quo cap. 102. , Allegoriae
praemissa rubrica : Domino sancto , ac reuerentissimo fratri Orosio
Isidorus . In Vrbinate 100. cap. 104. eadem rubrica , cui praeit
litulus : Liber Isidori ad Orosium incipit . In eodem codice est
etiam Liber Soliloquiorum ad Orosium Patrem fortasse per errorem
librarii , qui Orosii nomen ex AUegoriis sumpsit , et patrem , vt
puto , pro presbyterum f osuit . Aduertendum est,in vetustissimis
membranis legi reuerentissimo fratri , non reuerendissimo : quod
verbum deinde praeualuit . In Conciliis quoque Hispaniae mss.
hoc epitheton effertur eodem modo reuerentissimus , vt l\\ antiquis-
simis codicibus bibliothecae Vaticanae obseruaui .

CAPVT LXI.

Liher de ortu , et ohitu Patrum Isidoro asseritur . Editiones ,
mss. codices huius lihri . Praedicatio lacobi Maioris in Hispania
ab Isidoro asserta comprobatur . Eiusdem operis quaedam exempla
interpolata , et contracta . Genuinus liber editus num ab aliquo
interpolatore corruptus .

Kotni. AUxan- \. I Vp Isidoro auctorc libri De ortu , ct obitu Patrum tam
d.rnoraiur. qq^^^^,^^ est vcterum scriptotum , ct exemplarium mss. operum Isi-
dori consensio , vt valde mirandum sit , extitisse aliquos recentio-
res 5 quibus in mentem venerit id negare , aut etiam in dubium
reuocare . Omitto stupendam Vossii haUucinationem , qui Cal-
lixtum II. seculo xn. Romanum Pontificem auctorem libri dixit
<le vita , et obitu Sanctorum , eius scilicet , qui inter Isidori opera

C A P V T LXI. 487

legitur , vt ab Oudino tom. 2. pag. 1006. ,et a Fabriclo biblioth.
med. verb. Callixtus II. iam notatum fuit . Quis non miretur Na-
talis Alexandri confidentiam , qui seculo I. Hist. Eccles. dissert.15.
propos. 2. iam constare , ait, apud doctos^ librum de vita, et morte
Sanctorum , qui sub nomine S. Isidori circumferiur , Sancti reuera
Isidori ^enuinum foetum non esse? Scio , nonnullos viros doctos

■o

dubitare , an Isidori opus hoc sir , quosdam etiam Isidoro aporte
abiudicare . Sed quum alii neque minus docti , neque numero
pauciores opus Isidoro asserant, et vindicent , quo iure Alexander
tueri poterit suum illud , iam constare apud doctos % Cui reponere
facile quis poterit , et nunc constare apud doctos , et olim apud
omnes semper constitisse , librum de ortu , et obitu Sanctorum
Isidorum auctorem habere .

2. Baronius , Cennius, et quotquot aduentui , et praedicationi ^^""'"^ """" *
S. lacobi in Hispania refragantur, librum de ortu, et ohitu Sancto-
rum confictum , talsoque Isidoro tributum , corruprum , atque in-
terpolatum asserunt, vel suspicantur, vtBayerius obseruat . Mansius
vero in not. ad Alexandrum inter eos , qui praedicationem hispa-
nicam S. lacobi detendunt , Cennium enumerat De antiq. eccles.
hisp tom.i. dissert. i. cap.2. Scilicet Cennius praedicationem S. la-
cobi in Hispania ex sola traditione tueri vult , cuius tamen nulla
mentio extet in monumentis , quae inuentionem corporis praeces-
serunt . Quo autem iudicio id egerit , satis duo haec specimina
ostendunt . Negat, Isidori esse librum de ortu , et obitu Patrum ,
quia in eo epistola canonica Apostolo lacobo Maiori tribuitur ,
quod a nullo , inquit , hominum factum comperitur . Quid impe-
ritius? Apud eos , qui pro lacobi in Hispaniam aduentu scripse-
runt , eorum catalogum reperire potuit , qui epistolain canonicam
lacobo Maiori aut aperte tribuerunt , aut id saltem probabile iu-
dicarunt . Praeterea affirmat , nihil promoueri , etiamsi hymnus
breuiarii Mozarabici , quo praedicatio S. I;<cobi in Hispania asseri-
tur , S. Ildefonso ascriberetur , quia Udefonsus ^ ait, longe post tem-
pora Isidori Jioruit . Quid falsius ? quid ineptius? Ildefonsus Isidori
auditor fuit : obiit anno 667. Corpus lacobi inuentum in Gallae-
cia fuit tempore Alfonsi Casti nuncupati , qui regnare coepit an-
no 795. , ante qiiod tempus negat Cennius monumennnn vllum
extare praedicacionis lacobi , neque promoueri quidquam posse

4S« I S I D O R I A N A

putat , etuimsi hymnus , in quo praedicatio statuitur , Ildefonso ascri-

batur . Et gloriatur quidem Cennius , se non in hispanorum gra-

tiam , vt Bollandiani , sed hi 'ueritatis grxtiam scribere .

SefuUnimS.ia- 5. Constantinus Caietanus in elogio Isidori pag. 29. verba

*■•*' profert Baronii ex not. ad diem i^.iulii Martyr. Roman. de hoc

libro : An sit Isidori , non immerito adducitur in controuersiam ,

quum complura in eo indigfia Isidoro reperiantur coa^mentata men^

daciii . Excipit autem illico : Reuera tamen Baronius iiaec non di-

xisset^ nisi Isidorus euangelicam ad hispanos lacobi profectionem ^

quam ipse injiciatur , docuisset . Sed de Baronio quidem aliter sen-

tiendum : nam aliquando praedicationem S. lacobi in Hispania

sustinebat , etiam si negaret, foetum S. Isidori esse librum de ortu,

et obitu Patrum . Addit Caietanus , se singulari concerratione pro-

bassc , fide dignissimos etiam scriptores alios antc Isidorum hispa-

nicum S. lacobi apostolatum confirmasse . Mariana in tract. de Ad-

uentu S. lacobi in Hisp. , et Florezius t. 5. Hisp. sacr. p. 106. seq.

ignorare se dicunt , quaenam sint ea , quae Isidoro indigna men-

dacia Baronius appellat . Siquos forte moueant verba de lacobo

Maiori : Sepultus est in Marmarica \ facile respondctur , errorem

librarii irrepsisse , vt ex veteri breuiario Toletano colligitur : Et ,

•ut dicit beatus Isidorus , sepultus in arca marmorica , cui adhaeret

lectionarium ms. Complutense : alluduntque antiqua alia instru-

menta de sepulcro Compostellano : arcuatam domum , arcis mar-

moreis , sub marmoreis arcubus . Ac fortasse , vt apud Marianam

nonnemo coniecit , primum scriptum fuit marmoris arca ^ ex quo

leui mutationc factum est marmarica . Alii , vt Gaspar Sanchez,

et Maurus Castella , suspicati sunt in Tamarica , nara Tamarici

populi sunt Gallaeciae : quod tamen minus probandum . Mea

coniectura esset Marmarica , siue ahud simile nomen ( nam nomi-

na propria in mss. passim inueniuntur corrupta) nomen loci esse ,

in quo priinum lacobus sepultus fuit , vel intra , vel prope ciui-

tatem Hierusalem .

tx Hhtoria 4- Conferenda tamen sunt, quae de sepulcro S. lacobi in Hisp.

Comi>osttUana sacr. tom. ig. euarrantur pag.38. €x Historia Compostellana , aliis-

que monumentis . Theodorus , et Athanasius , discipuli S. lacobi

sepeliri se iusserunt hinc inde ad sepulcrum S. Apostoli . In quo-

dam codice Historiae Compostellanae , qui asseruatur in CoUe-

gio

C A P V T LXI. 489

gio Maiori Salmantino Archiepiscopi nuncupato , initio extat imago
episcopi sub arcubus inspicientis sepulcrum quoddam maonum
coopertum in medio positum , et duo alia minora hinc inde slwQ
cperculo . In ipsa Hiscoria Compostellana corpus S. lacobi sepul-
tum dicitur siih marmoreis arcubus : m multiii Regum Hispancrum
diplomatibus, hoc tom. 19. Hisp. sacr. relatis , modo locus indicatur
sub arcis marmoricis , modo in locum arcis marmoricis ^ \\\od.o se-
pulcrum habemus iji archis marmoricis , modo arcis marmoricae
fundo Gallaeciae . Dubitari potest , an ex tribus iliis arcis , quas
dixi , siue sepulcris , initio nomen inditum hievit Arcae marmoricae :
vel ab arcuhus ^ sub quibus sunt sepulcra , appellatio fluxerit loci
Arcus marmorei , et corrupte arcae marmoricae . Ceterum in tanta
codicum , et lectionum varietate seligam apud S. Isidorum scriptu-
ram , quam mihi exhibet codex Casanatensis G. iil. i. membran.
in fol. seculi xi. circiter , sepultus in arca marmorea , quam lectio-
nem coniecturae grauissimorum hominum, et lectiones Breuiarii To-
letani confirmant. In ms. vero Casanatensi scribitur archa pro arca^
et veteri manu notatae sunt hae diuersae lectiones , vel Acha ma"
rita , vel in Achaia Marmorica . Ex Acha marita alius fortasse
coniiciet acta maritima .

5. In Chronico interpohito Isidori , qucd in sua Chronicorum -
sylloge Lucas Tudensis edidit , alia innuitur lectio : Petrus , et Paulusnca .
sepulti sunt Romae , Andreas Patras ciuitate Achaiae^ lacobus Zebedaei

in arce marmorica , et delatus in Gallaeciam Hispaniae 'ultimam
prouinciam . Sed ad marginem notatur /;; arca marmorica : et , vt
ego arbitror , auctor volnit, lacobus Zebedaei in arca marmorica
(st delatus in Gallaeciam etc.

6. Vt autem eos recenseamus auctores , qui Hbrum de ortu , tcstin-.ontum
et obitu Sanctorum Isidoro tribuunt, a BrauHone initium ducen-'^''''"'"""* »
dum est . De ortu , inquit Braulio , et ohitu Patrum librum vnum.^

in quo eorum gesta , dignitjte?n quoque , et mortcm eorum , afque
sepu/turam sententiali breuitate subnotauit . Vides non solum in-
scriptionem , sed argumentum quoque operis clare propositum
cx ipso Isidori prologo : Quorumdam Sanctorum Patrum , nobilissi-
morumque virorum ortus , vel gesta cum genealogiis suis in hoc
libello indita sunt ; dignitas quoque , et mors eorum , atque sepul-
tura SENTENTIALI BREITTaTE notata . Caecus sit , oportet ,
Tom. I. Q <1 T

' 49° I S I D O R I A N A

qui in Braulionis praenotatione expressum non videat Isidorl ,
quem nunc habemus , librum .

//j./oriii, y. Ildotonsus in Isidori elogio ab hoc Hbro incipit ; Scripsity

ait 5 opera et eximia , et non parua , id est , librum de ortu , et obitu
Patrtim . Adhaerent alii scriptores De vir. illustr. , Sigebertus Gem*
blacensis, qui neque Braulionem , neque Ildefonsum viderat , vt
ex horum trium collatione Nic. Antonius animaduertit : Pastrengus,
et Trithemius cap. 47. laudati , quibus praemisimus Notkerum Bal-
bulum , qui seculo x. ineunte decessit , et inter alia Isidori opera
recenset librum De Patribus veteris , et noui testamenti .

et rectnuoTum . 8. Addit Nic. Antouius Ferdiuandum Percz de Giizman (corri-
eendum Didacum Lopez de Almella) in opere hispanico £/ F^?/f>7«>
de las Historias sub loanne II. Castellae rege conscripto , loan-
nem Eisengreinium , Lippomanum , Suriinn , Phih"ppum Bergoma-
tem , Posseuinum , Andream Schotum , quem, inquit , appellamus
ante alios huius scripti vindicem : quippe qui de scriptis SS. Patrum
in dubium reuocatis , ac vindicatis editurum se opus promisit
in scholiis ad Photii Biblioth. cod. i.
cuctorUas Bc 9. Ex autiquioribus scriptoribus , qui Isidorum huius libri
auctorem agnouerunt, profert Nic. Antonius Bedam , qui seculo vin.
floruit, ac fere centum annis post Isidori mortem decessit . Scripsit
Beda paulo ante obitum , vt auctor vitae discipuhis quidam eius
narrat , De libris Isidori episcopi excerptiones quasdam . Extant
etiamnum VenerabiHs Bedae Collectanea , seu Excerpta ex proba-
tissimis ecclesiae Doctorum sententiis collecta vol. 5. operum eius:
in quo hbro multa iisdem vcrbis referuntur ex opere de ortu ,
et obitu Patrum deprompta , praesertim cap. de diuisione Aposto-
lorum •, ac nominatim lacobus ad annunciandum euangelium Hispa-
niam accepisse dicicur . Hae sunt certe excerptiones illae de hbris
Isidor»' , quas Bedae discipulus laiidat .

dtfcr.se. 10. NoHm dissimulare , istiusmodi collectanea foetum genui-

num Bedae a Natali Alexandro , ac nonnulhs ahis viris criticis non
censeri , quia , vt putant , ineptiis referta sunt . Sed aduertendum
primum est , non omnia ea , quae nostra hac aetate inepta videri
solent , aut reuera inepta esse , aut scriptoribus antiquis, bona ple-
rumque fide narrationes aliorum excipientibus , inepta videri de-
buisse . Quis Dialogorum auctorem S. Gregorium Magnum negare

dae

C A P V T LXI. 491

aiisit , quia multa iii eis sunt , quae iide nunc indigna plerique
censent V Et audent quidem aliqui , sed tam validis lationibus re-
felluntur , vt temeritatis suae eos pudere debeat . Deinde scriptores
collectaneorum magis excuiandi sunt, si quaedam aut aliquantu-
lum absurda , aut minus credibilia proterant : propositum enim
illis erat non tam vt vera a falsis discernerent , quam vt aliorum
dicta congererent , et aliis diiudicanda proponerent. Praeterca Col-
lectanea , quae Bedae noniine circumferuncur , aut Bedae omnino
sunt , aut auctoris aequalis , vel non multum* posterioris : quum
in antiquissimis membranis descripta reperiantur .

11. Allegat deinde Nic. Antonius auctorem Sermonis De as- ^"■■h:an Aut.
sumptio7ie Aiariae Virginis , inter alios Sancti Augustini olini re-''*"^"'

lati , nunc in appendicem editionis Maurinorum tom.5. serm.208.
reiecti . Hic sermo a Labbeo in dissert. de script. eccles. , Fabricio
in biblioth. med. , et aliis creditur esse Fulberti Carnotensis . Ma-
billonius in Actis SS. Benedict. seculo iiL part.2. pag. 2 6 6. asseric,
in quodam codice Cluniacensi Autberto , seu Ambrosio Autperto
eundem sermonem tribui . Fabricius in bibl. med. verbo yimhro-
siiis Autpertus hunc Autpertum , siue Autbertum abbatem S. Vin-
ccntii ad fontes Vulturni , <\m seculo vin. floruit , distinguit
ab Autperto abbate Casinensi seculo ix. ;, ct ad hunc secundum
a nonnullis referri ait sermonem in assumptionem Mariae inter Au-
gustinianos de Sanctis , et in Combefisii bibliotheca concionatoria .
CodcK Vaticanus 1269. seculi xi. , vel xii. inter alias homilias exhi-
bet in octaua Assumptionis laudatum sermonem , praemissa rubri-
ca : Sermo Ambrosii Autperti in octaua S. Mariae . Incipit : Adest ■,
dilectissimi jratrcs , dies •valde 'ucnerabilis etc. Rubrica manu ve-
teri perscripta est,sedita vt aliud prius exaratum fuisse videatur .

12. In hoc ergo sermone ms. , qui sane veteris auctoris est , sUie cdurUinc-
ita legitur : Sed nec inuenitur apud latinos aliquis tractatorum tcris ,

de eius morte quidpiam aperte dixisse . Nam quum illum Euangelii
versiculum , quem Simeon dixit ad Domini matrem : Et tuafn ipsius
animam pertransibit gladius •■, beatae rccordationis tractaret Ambro-
sius , ait : Nec historia , nec litera docet , Mariam qladio vitam
finiuisse . Hinc et Isidorus , Incertum est , inquit , per hoc dictum ,
'vtrum gladium spiritus , an gladium dixerit persecutionis . Habes
Isidori scntentiam in libro de ortu , et obitu Patrum cap. 67.

Q c] q 2

492 I S I D O R I A N A

de Miiria , neque alibi apud Lidorum reperiendam : Hafic quidam
crudeli tiecis passio»e asserufiS ab hac 'vita migrasse , pro eo quod
iustus Simeon cumplectens brachiis suis Christum prophetauerit Ma-
tri ^ dicens : Et tuam ipsius animam pertransibit gladius . (^uod
quidem incertum est , vtrum pro materiali gladio dixerit , an pro
iierbo Dci valido^ et acutiori omni gladio ancipiti . Specialiter tamen
nulla docet historia , Mariam gladii animaduersione peremptam .
Ascanei ej^hco- i^. Bayerius , qui in notis ad biblioth. hisp. eandem causam-
^' ' suscipit , plures excitat recentiores, qui librum de ortu , et obitu

Patrum liidoro adiudicant , Gesneri epitomatorem , Bellarminum ,
lo. Ger. Vossium , Caueum , Oudinum , Albertum Fabricium , Cel-
licrium , et Placcium , qui in theatro Anonym. , et Pseudonym. in
Isidoro Hispal. num. 14S4. adiiersus Isidorum huius libri aucto-
rem ne hiscere quidem audet . Ex antiquioribus laudat auctorem
vitae S. Isidoriapud Bollandianos tom.i. aprilis, et Ascaricum quem-
dam hispanum episcopum in epistola ad Tuseredum nondum edi-
ta . Incidit in eam epistolam , dum recenseret Escurialensem Isidori
Etymologiarum codicem digramm. , et plut. i. n.^. era mlxxxv. ,
siue Christi anno 1047. xii. Kal. septembris a Dominico presby-
tero exaratum , vt in fine legitur . Titiilus verbis male Kitinis est :
Directa Ascaricus ad Tuseredus dei famulus , de ipsis Sanctorum dor-
mientium ^qui cum Christo surrexerunt .yCorpora etc. Ibi quum opi-
nionem quorumdam exposuisset, qui asserebant, Sanctorum Patrum,
qui cum Christo resurrcxeranr, corpora ad propria remeasse busta,
addit , illud quasi ebetes leati Tsidori edicto in medium proferentes ,
id est , de Adarn , tresque patriarcis , quod eos in locum Arbe propriis
tiarret requiescere in sepulcris non intelligentes stolidi , et Urantes ,
quod ille si patria , ff / quum ( aut quorum , aut quoniam ) nesci-
ret Domini iussu suscitata illa corpora essent , neque propriis ea vi-
disse oculis , si sint in suis , aut non sint sepulcris : sed antiquam so-
lummodo de Patrium vitam , "vel obitum Genesis proferat storiam .
14. Quamuis obscura haec sint verba , tamen clare indicant
caput I. libri de ortu , et obitu Patrum : Sepultus est autem
( Adam ) in loco Arbee , qui locus nornen a numero sumpsit , hoc
est -y quatiior : vam tres patriarchae ibidem sunt sepulti ^ et hic quar-
tus Adam . Quo autem seculo Ascaricus hic vixerit, incertum . Ex
iacompto , et horrido latini seniionis ad hispanicum plane decli-

.ji;» vtr.tt

C A P V T LXI. 493

nantis stilo Bayeriiis colligit , auctorem seciilo ix., aiit inennte x.
vixisse . Profecto seculo xi. , quo exaratus est codex, aut anre , in-
ter hispanos , Ascaricum scilicet,et eos , qui ab eo dissentiebant ,
constabat, librum de ortu, et obitu Patrum foetum Isidori essQ .

15. Sed mea coniectura est , Ascaricum auctorem epistolae an- "'^''''' v>"-
tistitem Bracarensem fuisse ■■, ilium scilicet, qui seculo vni, Elipandum
interrogauit per literas,an lesus Christus filius Dei adoptiuus, an
naturalij essec, at |ue Elipandi errorem amp/lexus fuit . Epistola Asca-

rici scripta est non sermone latino doctorum proprio , sed idio-
mate tunc apud vulgus vsitato , adeoque simillima hac in parte est
epistolae tamiliari Elipandi ad Felicem Vrgelitanum , quam Flore-
zius tom.^.Hisp.sacr. pag.577. edidit , et Ducangius num.29.et 31.
praefit. ad glossar. med. et inf. lat. in exemplum vulgaris sermo-
nis iatini addaxit . Incipit : Domino Felice ^ sciente 'uos reddo ., quia
exeunte lulio ■vestro scripto aecepit etc. lonas Aurelianensis in ope-
re aduerius Claudium Taurinensem refcrt , Elipandum Asturias ,
et Gallaeciam sua insana doctrina imbuere tentasse , cuius discipu-
los apud Astures ipse lonas aliquando viderat . Sic etiam Ascari-
cus Tuseredo controuersiam exponit , quae excitata fuerat ab hiric
Asturianis 'vsque in oris . Florezius tom. 15. Hisp. sacr. pag. 169.
Arcaricum, Ascaricum , siue Ascarium Episcopum Bracarensem col-
locat anno 785., sed addit , a Pagio , Fleurio , Basnagio , auctore
Catalogi Episcoporum Bracarensium , et aliis episcopum Bracaren-
sem constitui , nuUa tamen allata raticne .

1 6. In eandem sententiam Nic. Antonius profert omnes eius Edit:onesoperh^
operis editiones, quae Isidorum auctorem agnoscunt , et inter alias

eam , quam ipse ait factam Haganoae apud Secerium cum libris de
natiuitate Domini , Allegoriis , et Prooemiis , anno 1524. Corrigen-
dum arbitror amio 1529.; neque enim diuersam hanc editionem
esse credo ab ea , quam cap. praec. descripsi . Fabricius aliam an-
tiquiorem commemorat sine loco, et anno in 4. , tum etiam Basi-
lecnsem in Orthodoxographis 1569. in fol. part. 2. pag. 1735.
Latet quaedam eiusdem libelli editio in opere non satis in nostris
regionibus obuio hoc titulo : De •vita , et morte Mosis libri tres
cum ohseruationibus Gilberti Gaulmini Alolinensis . Accedunt Pseu-
do-Dorothei Tyrii ^ et aliorum 'ueterum Apospasmatia de zrita pro-
phetarum , apostolorum , et i.xx. discipulorum Christi , graece , et la-

494 I S I D O R I A N A

tine . il. B:fi Sira , cf aliorum orientaliiim sententiae , a Faulo Fa-
giv^et lo. Drusio pridem editae . u\. Nicephori Callisti Alenologium
breue ecclesiasticum . Cum praefatione lo. Alherti Fabricii . Ham-
btirgi , sumptu Christiani Liebezeit , anno mdccxiv. In 8. Isitur
pag. 5 I 2. huius collectionis extat Isidori liber hoc tituio : Bcati
Isidori lunioris ^ Hispalensis Archiepiscopi ^ de •uita ^ et obitu Sancto-
rumyqui deo plaaterunt . Deest prologus . Index pro vtroque te-
stamento capitibus 87. continetur. Fabricius ipse , qui hanc edi-
tionem curauerat,in sua biblioth. medii aeui eam tacitus praeter-
misit . Editio similis Haganoensi anno 1529. iam indicatae : sed in
Haganoensi adest praetatio,ct haec inscriptio : Liber B. Isidoriepi-
scopi de -vita , ^'f / obitu Sanctcrum , qui deo placuerunt . In praefa-
tione quaedam verba praepost&re collocantur in hunc modum :
fraejatio quorumdam sanctormn , nobilissimorumque 'virorum or-
tus .... dutn breui sermone leguntur , qui in scriptura laudibus
praejiierunt .
mis.extmyir.- jy. j^^l vctera excmplaria mss. Hbri de ortu , et obitu Patrum
"'" ' prouocat deinde Nic. Antonius-, quae nulium alium auctorem prae-

lerunt,nisi Isidorum , aut per errorem Patres Isidoro antiquicres,
Hieronymum, et Ambrosium, vt postea dicam . Inter alia Isidori
opera habent hunc Jibrum codices antiquissimi in bibliotheca Pa-
risiensi S. Germani a Pratis . Plusquam quingentorum annorum co-
dicem laudabat seculo xvi. Hieronymus Zurirn in Annah"bus . Alius
mcmbranaceus annorum 250. fuit eodem seculo in bibhotheca An-
tonii Augustini : alius in bibhotheca Caesarea anno 1475- descri-
ptus , vt Petrus Lambecius testatur , Duos aHos antiquissimos codi-
ces ante oculos habuit, qui editioni Haganoensi praefuit : octo con-
tulit Petrus de Fuentiduefia, qui ad editionem regiam Matritensem
hunc librum emendauit,vt lo. Griahus in praefatione narrat . In
bibhotheca Ambrosiana hic idem hber cum ahis mss. asseruatur .
Bayerius annotat , bibliothecam Escurialensem binos codices huius
operis non tamen vsque adeo antiquos, exhibere, octonos Parisien-
sem regiam , vt ex catalogo apparet . Obseruandum , Biuarium ad
annum 3 7. Dextri Chron. asserere , Petrum Fuentidueiia , siue Fon-
tidonimn iS. codices "oetustissimos contulisse : qui error est typo-
graphi pro 8. codices . Reprehendit idem Biuarius Griahum , etLoai-
sam , quijVt ait,etiam editionem correxit, quod in elogio S. lacobi

C A P V T LXI. 495

Maiorls vocem praedicauit pro scripsit posuerint : nam ipse cum
loanne de Salazar De aduentu S. lacobi , et aliis tenet , episto-
lam Canonicam , quae S. lacobi Minoris vulgo creditur , scriptam
fuisse a S. lacobo Maiore , vt codices mss. Isidori probant .

i8. Verum quum Nic. Antonius leuiter testimonium Petri de CodcxS.Ger-
Marca de quodam vetustissimo codice indicet , illud vberius '"""' '
a nobis exponendum est . In epistola ad Henricum Valesium
de tempore , quo primum in Galliis suscepta est iides Chri-
sti , Petrus de Marca primum verba Vsserii transcribit e ca-
pite secundo de antiquitatibus ecclesiarum Britannicarum : Quod
autem de Philippi in GaUiis apostolatu habet Freculfus , a Mal-
mesburie?isi citatus , ex Isidori libro de Patribus 'vtriusque te-
stamenti cap.i^. ad •uerbum expressit .... Idemque Gallis prae-
dicauisse Christum legitur in libello de festis apostulorum , qui in
Hieronymiano martyrologio ms. habetur, ex quo pleraque omnia in
librum suum de Patribus noui testamenti transcripsit Isidorus . Ad-
dit Parisiensis antistes : His adiungendum putaui testimonium vetu-
stissimi codicis ms. ex bibliotheca S. Germani Parisiensis , //; quo
iste tractatus Isidori ante octingentos annos ascriptus vna cum aliis
eiusdem auctoris libris continetur .... Nec dissimulandum est ,
in eodem codice legi , Hispaniam lacobo Apostolo datam , eumque Hi-
spanis fidem praedicasse . Quae 'uetusti codicis auctoritas a quibusdam
conceptam suspicionem eximere debet vitiatae fortean loco in illo
lectionis in prioribus editionibus ab aliquo hispanicarum partium
studioso . Scilicet quum eiusmodi codex seculo viii. , aut paulo post
exaratus fuerit , vitiatae recentiori tempore lectionis suspicio omnis
cessare debet . Non omittam hocloco notare , praedicationem S.Phi-
lippi in Gallia , quae a S. Isidoro quoque asseritur , non perinde
certam censeri , ac praedicationem S. lacobi in Hispania : tum quia
Isidorus de rebus domcsticis loquens maiorem fidem meretur^ tum
quia quum Philippus praedicauerit Christum in Galatia , et Galatia
dicta etiam fuerit Gallia , et Gallatae Galli ^ vt nonnulli obseruant,
facilc intelbgi potest , aut in mss. exemplaria Galliam pro Galatia
irrepsisse , aut de Galatia Isidorum , ahosque , qui simili modo lo-
quuntur, esse explicandos .

19- Quoniam vero Vsserius loc. cit. animaduertit , eadem ^ luHani Toietttn-
quac apud Isidorum de praedicatione apostolorum , apudluhanum '""'"'^""""

49^ I S I D O R I A N A

Toletanum comment. iii Nahum prophetam legi , hoc loco a no-
bis auctoritas luliani diligenter expendenda est . Caput 8i. libri
de ortu,et obitu Patrum post alia sic refert : Petrus namque Ro-
marn accepit , Andreas Achaiam , lacobus Hispaniam , laannes
Asiam , Thomas Indiam , Matthaeus Macedoniam , Philippus Gal-
liam , Bartholomaeus Lycaoniam , Simun Zelotes Aegjptum , Mat-
thias ludaeam , lacobus frater Domini lerosolymam , ludas frater
Domini Alesopotamiam ^ Pauio autem cu7n ceteris apostolis nulla
sors propria traditur , quia in omnibus gentibus magister , et praedi'
cator eligitur .
exposttum . 20. Accipe nunc verba luliani Toletani comment. in Nahum

prophetam pag. 309. tom. 2. Pairim Toletan. ////' ergo pedes Do-
mini fuerunt , qui eum pr.-^.cdicando per 'vv.iuersKm mundum detu-
lerutit . Petrus enim eum Romae , Andreas Achaiam, loannes Asiam,
Philippus Galliam ^Bartholcmaeus Parthiam , Simon Aegyptum ^ laco-
bus Hispaniam , Thomas Indiam , Matthaeus Aethiopiam , Ludas Tha-
daeus eum retulit Alesoputamiam , lacobus Alphaei eutn retinuit
Hierosolymam :

Quisque sua sorte Christtim sparsit sine sorde ,
Per Paulum •vero toto dispergitur orbe .
<]iirc^am discre- 2 1. Hoc cst discHmen inter Isidorum , et lulianum , quod ab
iiantia. j^Q^ omittitur Matthias , Matthaeo tribuitur Aethiopia, Bartholomaeo

Parrhia,c[uum Isidorus Matthaeo Macedoniam, Bartholomaeo Ly-
caoniam assiunct. Ac fortasse quiim codex , ex quo Henriciis Ca-
nisius hunc luh'ani Commentarium eruit, mendis inquinatus tuerit,
excriptoris vitio ea varietas imputari debebit .
luVanvs iibi 2 2. luHanus ipsc Dc ccmprobatione sext<ie aetatis aduersus
ludaeos lib. 2. pag. 118. tom. 2. Patrum Toletanorum , etsi non
cmncs reccnset apostolos, qui Christum per varias orbis regiones
annunciarunt j quia id tunc minuseratargumento suo necessarium,
tamen hanc eandem diuisionem indicat . Postquam enim narra-
uit , Petrum fidem praedicasse , quin a ludaeis ipsi diflicultas de
septuaginta hebdomadibus Danielis obiiceretur , sic pergit : Hac
etiam , et simili regula lacobus Hierosolym.am , Jhomas Indiam,
Maceduniufn jvlatthaeus illustrat ^ ceteraque omnis multitudo Aposto^
lica Christum Dei filium simili doctrina in mundum 'uenisse •uerbo
praedicauit , et testificata est .

23-

conionct

■-i! co.-iHnrnta-

C A P V T LXI. 497

23. Minime dubium est, quin lulianus hoc libro diuisionemf,uj
apostolorum , cuius Isidorus in libro de ortu , et obitu Patrum""'"* '' ^''^'■■'tm
meminit, respexerit: et hoc quidem loco Macedonia Matthaeo tri-
buitur,vti apud Isidorum . Sed quoniam praedicatio lacobi Ma-
ioris,et aliorum apostolorum hic omittitur, quae diserte in com-

ment. ad Nahum prophetan^ commemoratur,iccirco ii, qui prae-
dicationem lacobi Maioiis in Hispania reiiciunt, quamuis opus de
comprobatione sextae aetatis luHano asserant, negant tamen com-
mentarium in Nahum luliani genuinum opus esse . Dupinius ^ak
Fabricius in bibUoth. med. , hunc commef7fayium lulia^io erepturus
tom. 6. biblioth. eccles. pag. 3 6. , dwjbus vtitur argumentis , fioii
omni exceptione maioribus , silentio Felicis Toletani , et diuersa^
vt ipsi videtur ^ stili ^ ac scribendi ratione . Eminentissimus Cardi-
naUs Lorenzana , qui editionem Patrum Toletanorum non minus
doctrinae splendore, quam typorum elegantia ornatam in lucem
emisit,in monito ad lectorem , quod commentario praemittitur,
opus luUano vindicat,et contraria argumenta in nihilum i-edigit.

24. Obseruat contra Natalem Alexandrum , quod quum \indefcnsai,
docti antea lulianum auctorem eius commentarii sine vlla dubi-
tandi ratione agnouissent , ipse dubitare coepit non aha causa ,

vt videtur , permotus , nisi quia in eo commentario praedicatio
S. lacobi in Hispaniis asseritur . Expendit tres rationes,quas Ale-
xander profert . Prima est , quod ex vno codice ?ns. vndequaque
mutilo , et mendis scatente editum est . Haec ratio per se ipsa ruit .
Muka enim sunt opera,quae ex vno rantum ms. , ac , si vis, mu-
tilo,et mendoso aHcui auctori ascribuntur . Altera, quod quatuor
tantum , aut quinque versus Nahum prophetae exponit. Quidmi-
rum , quum opus sit imperfectum ? Tertia : Recentiorem sane auctv^
rem luliano indicant versus Leonini : Quisque sua etc. Bollandiani
in commentario praeuio ad vitam S. lacobi tom.6. iuhi part.2.§.7.
respondent, primum versum nuUo numero contincri,secundum Leo-
ninum non esse,quum medium non consonet extremo : ac sohmi
posse appeUari simiUter cadentes; quod apud antiquos poetas sae-
pissime accidit , et quidem quandoque sine vUo artiiicio . Non au-
tem video , cur dicant BoUandiani , primum versum nuUo nume-
ro contineri : nam versus hexameter est . (Juisque sua sorte Christum *

sparsit sine sorde : vbi c in sorte producitur vel ratione caesurae ,
Tom.I. Rrr

498 I S I D O R I A N A

vt poetae christiani praesertim seculi vn. producere solebant , vel
ob duas consoiiantes dictionis sequentis . Exempla vero versuum
similiter cadcntium^vt sorde ■, orbe , plura sunt etiam apud poetas
luliano antiquiores . Conter^si placet, Hymnodiam meam Hispa-
nam in dissertat. praeuia num. 215. seq. Apud Eugenium Toleta-
num , luliani magistrum, carm. i. lib. i. hi duo suntcontinuati ver-
sus : Crimiiie 7jec laedam quemquam , nec crimine laedar , - Sic bene
'uelle quearn , quo prauum posse recedat : vbi sibi assonant verba
ledam , laedar , queam , recedat . Aduerte etiam , Natalem Alexan-
drum,quum de S. luliano Toletano seculo vn. agit^sine vUa du-
bitatione ita asserere : Scripsit etiam commentarios in Nahum pro-
phetam , qui ab Henrico Canisio ex ms. codice Bauaricae bibliothe-
cae editi , in hibliothecas Patrum transcripti sunt . Guilielmus Cu-
perus in Vindiciis breuibus pro Hispanica S. lacobi praedicatione
inter Apologias Actorum Sanctorum pag. 874. seqq. num. 114.
suspicatur , verba S. luliani ita legenda : Quisque sua sorte Chri-
stum sparsit : sine sorte 'vero per Paulum toto dispergitur orbe . Ac
fortasse luliano duo hexametri etiam non cogitanti exciderunt ,
quod aliis non semel contigit .

c9ntrn Mama.- 25. Natali Alexandto consentiens Mamachius tom. 2. Orig. ,
et antiqu. christian. c. 23. ita S. lacobi in Hispania praedicationem
, negat,vt simul astruat , viros doctos commentariorum librum in
Nahum luliano Toletano adimere . Nimirum e doctorum numero
adimere ipse volet Miraeum , Fabricium, Labbeum, Nic. Antonium,
Cardinalem Aguirrium , Marchionem Mondexarensern , Bollandia-
nos, alios innumeros . Alioquin cur non potius affirmat,viros do-
ctos librum in Nahum S. luliano adiudicare ? Silentium Felicis in
elogio luliani Mamachius cum Dupinio vrget. Sed quum constet,
Telicem vitam S. Ildefonsi , a luliano certo scriptam , non comme-
morasse , et quum potior fuerit ratio , cur de opere inchoato , et non
perfecto, quale est commentarium in N ihum, sileret , c]uid est, cur
tantopere argumento huic neganti Mamachius confidat V Nuper in-
ueni egomet in vetustissimis membranis Vaticanis opus S. luliani
Toletani , a Felice praeterm.issum , de quo fusius cap. 103. dicam,
vbi codicem Palatinum 1746. describam .

gfCeiHeniim. 26. Cellierius cum eodcm Dupinio diuersum stilum , ac scriben-

di rationem obiicit . Sed vude arguunt lianc diuersitatem % Et cur

ch

C A P V T LXT. 4P9

siqiTa ea est , einsdem aiictoris diiiersae aetati , diuersis temporihus j
diuerso scopo ascribi non debebit? Fabricius animaduercit , eo com-
mentario primos versus capitis primi Nahum prophetae solemni il-
lis temporihui per •varics se^isus 'uagandi lihcrt^te fiisius exp07ii .
Cur igitur lulianus in hoc commentario morem sui seculi tenere
non potuerit, quamuis in aliis peculiari quadam sua ratione , ac me-
thodo scripserit?

27. Quandoquidem vero Natalis Alexander fatetur, praedicatio- Frre<};>-n:!o
nem S. lacobi in Hispaniis asseri a Freculfo, a Walafrido , a Notke- jp^,!;'^''""
ro, a Metelio monacho Tegerseensi, a Zacharia ChrysopoHtano , ab

Ottone Frisingensi , aliisque aut eiusdem temporis, aut sequeritis ;
quia scilicet omnes illi auctores eam opinionem , quam post secu-
lum VIII. ait 'mu2ihnsse, ifidiscussam amplexi /w«? : videndum est ,
num ex aliis quoque testimoniis ante seculum ix.,quo scilicet in-
eunte, corpus S. lacobi in Gallaecia inuentum fuit, memorata diui-
sio , et praedicatio apostolorum comprobetur. Mariana cit. tract. de
aduentu S. lacobi cap. 7. Venantium Fortunatum Isidoro aequalem
profert, qui lacobi doctrinam non se continuisse intra ludaeae fi-
nes testatur in carmine de S. lacobi laudibus : C«//('r/j- Domi^ii to-
tnm sonus exit iyi orhem , - Nec locus est , 'vhi se gloria celsa neget .
Et post multa : Gentiies docet hic , iudaeos increpat idem , - Fructifi-
cansque deo seminat orbe fidem . Addit Mariana , se eos versus in-
ter Fortunati carmina non inuenisse , sed ex tertia Calixti II. ho-
milia in B. lacobi laudem desumpsisse . Primum distichum extat lib.i.
carm. 9., quod est de basilica S. Vincentii Vernemetis, non in B. la-
cobi laudem . Legitur autem et apud Fortunatum , et apud Calixtuin,
toto sonus exiit or/;f .Plura alia disticha desumpta sunt ex Fortuna-
ti carm. 2. lib. 5. in laudem Martini Dumiensis , ad quem scribit .
Parum ergo centonario carmini in lacobi laudem fidendum .

28. S. Bcatum Licbanensem, qui Adoptianorum haeresim stre- "<"'"••" Ltdr.-
nue confutauit , commentarium in Apocalypsin edidisse, iam pridem "^""*

inter viros doctos constabat . Typis tandem commissum fuit a FIo-
re7.io , qui obseruat , Beatum in Apocalypsin scripsisse anno 784.
In proJogo igitur libri 2. pag. 97. sic Beatus ait : Hi sunt duodecim
Christi discipuli , praedicatores fidci ■, et doctores gentium . (^ui quum
omnes •vnum sint , singuli tamen eorum ad praedicandum in ynundo
sortes proprias accepernnt : Fetrus Romarn , Andreas Achaiam^Thomas

R r r 2

500 I S I D O R I A N A

Indtam , lacobus Hispatiiam , loannes Asiam , Matthaeus Macedomam^
Philippus Gallias , Bartholomaeus Lycaoniam , Simon Zelotes Aegyptum^
Matthias ludaeam , lacobus frater Domini lerusalem . Paulo autem
cum ceteris apostolis nulla sorspropriatraditur^quiainomnibusgen-
tibus magister , et praedicator eligitur . Omissus est a librario Iildas
Thaddacus , quem, vt paulo ante ait Beatus , ecclesiastica tradidit
historia , missum ad ciuitatcm Edessam ad Abagarum regem . Addit
Beatus de apostolis : Hoc est semen sanctum , et electum , regale sa-
cerdotium per njniuersum mundum seminatum . Quo intelligitur , apo-
stolos prouincias adiisse , quae ipsis destinatae erant . Praeterea ver-
ba Rcati ipsa sunt Isidori verba cap. 82. De ortu, et obitu Patrum,
et in prologo libri i. Isidorum nominat cum aliis , quorum descri-
pturus est seiitentias .
flrVoitvmuj , ef 29. S. lacobum Maiorem in Hispania praedicasse , ex verbis
Hieronymi , eiusque magistn Didymi Alexandnni inter se coUatis em-
denti ratione colligitur. Hieronymus in cap. 54. Isaiae ait , Spiri-
tum Domini congregasse apostolos , dedisseque eis sortes , atque diui'
sisse , -vt alius ad Indos , alius ad Hispanias , alius ad Illyricum , alius
ad Graeciam pergeret . Didymus in libris De Trinitace Bononiae de-
inum anno 1769. cum notis V. C. Mingarellii editis simili modo
de diuisione apostolorum \oquhuv : Hac ratione -uidelicet , quod al-
teri quidem apostolorum in India degenti ^ alteri vero in Hispania,
tilteri autem ab ipso in alia regione vsque ad exlremitatem terrae
distributo . Praedicationem in Hispania ita a Didymo assertam laco-
bo Maiori , non Paulo, neque alteri apostolorum congruere , Min-
garellius in nota demonstrat , qui etiam verba Martyrologii Bluma-
ni ex FJorentinio de lacobo Maiore allegat : Hic Spaniam ^ et occiden-
talia loca praedicatur : et sub Herode gladio caesus occubuit : sepul-
tusque in Acaiam Afarmoricam viii. kal. ^«i^w///. Scriptum fuit hoc
martyrologium anno 772. Florezius tom. 3. Hisp. sacr. p. 117. duo
alia vetera martyrologia in eandem sententiam addit, alterum secu-
lo vni., alterum seculo ix. ineunte , scilicet anno 804. exaratum .
Non omittam aduertere , versus Wahifridi , qui a Natali Alexandro
producuntur , Primitus hispanas conuertit dogmate gentes , - Barbara
diuinis conuertens agmina dictis , reperiri etiam inter carmina edita
noniine Alcuini, qui seculo vui. fiorebat ; adeoque Walahido for-
tasse sunt antiquiores .

C A P V T LXI. 501

30. Prodiicendus demum est hymnus ex breulario Mozarabico '•y""^"^ J«''"-
ad diem 30. decembris, quo in eo officio festum S. lacobi agitur.

Petrusque Romam ^frater eius Achaiaf/ii

Indiam Thomas ■, Leui Macedoniam,

lacobus lebus^et Aegyptum Zelotes -^

Bartholomaeus tenens Lycaoniayn ,

Matthias Pontum , et Fhilippus Gallias .
Aia^rni deinde filii tonitrui

Adepti fulgent prece matris inclytae

Vtrique vitae culminis insignia ,

Regens loannes dextram solus Asiam^

Eiusque frater potitus Hispaniam .
Nodum praecidi putauic Natalis Alexander,si reponeretur , 0^c-/«w
illud Toletanum non fuisse a romana ecclesia approbatum . Sed nunc
id quaerimus , num an'e seculum ix. opinio de praedfcatione S. la-
cobi in Hispaniis inualuerit . Dummodo ergo liqueat, in officio Isi-
doriano , quod seculo vii. , et vm. per vniuersam Hispaniam cele-
brabatur , eam praedicationem aperte asseri , id , quod volumus , ob-
tinebimus . Mirum vero est, quod Alexander illico ^ddii: Probabilius
asseritur, nunquam profectum in Hispanias esse S. lacobum ■, quia id
romana inficiatur ecclesia , quam asseratur illuc profectus , quia id tra-
dit ecclesia Hispaniensis . Quandonam, rogo , ecclesia romana infi-
ciata est, profectum in Hispanias esse S. Iacobum?In breuiario ro-
mano iussu S. Pii V. recognito hispanica lacobi praedicatio diserte
affirmatur : sub Clemente VIII. ex Baronii sententia ecclosiarum Hispa-
niae hanc esse traditionem substitutum fuit . Anno 1625., re plene
discussa, repositum fuit, quod nunc legitur : Ptf//' lesu Christi ascen-
sum in caelum in ludaea , et Samaria eius diuinitatem praedicans
plurimos ad christianam Jidem perduxit . Mox in Hispaniam profe-
ctus , ibi aliquos ad fidem conuertit : ex quorum numero septem postea
episcopi a beato Pctro ordinati in Hispaniam priml directi sunt .

31. In Breuiario Quignoniano , cuius fata in Appendice 2. ad *'"""'f'"''"" ^"''
Hymnodiam Hispanicam explicui , ita res haec narrabatur ; Hispa-
niam adiisse , et ibi nouem tantum 'uiros conuertisse traditur . Ita
habebat prima editio breuiarii anni 1535. paucis cognita . Quum
autem anno sequenti recusum fuit breuiarium recognitum, quale
spatio plurium annorum a multis ad recitandas horas canonicas adhi-

502 I S I D O R I A N A

bitum fiiic , sic reformatum est: Hhpaniam adilsse , et ibt euange-
liurn praedicasse auctor est Isidorus . Haec eadem sunt verba iii an-
tiquis breuiariis Seguntino , Cauriensi , Ciuitarensi , atque Palentino,
quae Mariana cap. 8. De aduentu lacobi apostoli in Hispaniam al-
legat . Eadem sententia, aliis verbis ( addit ) Tudense breuiariiira :
JiispaTiijm quoque lacobus ad praedicandum adiit , vt auctor est Isi-
dorus . Salmantinum : Hispaniam adiisse -, et ibi euangelium praedicas-
se^auctor est /i/Vc/rw/ . Breuiarium ordinis Praedicatorum: Hispaniam
adiit, ibique eu.ingelium-, "vt auctor est Isidorus j praedicauit . Q^nze
omnia non solum lacobi in Hispania praedicationem confirmant,
sed etiam librum de ortu , et obitu Patrum Isidori legitimum esse
comprobant . Alia sunt breuiaria , quae sine Isidori mentione ad-
uentum S.Iacobi in Hispaniam astruunt, vt Pompelonense , Cae-
saraugustanum, ^^ilentinum, Pacense, Burgense,Hispalense, Braca-
rense , Asturicense, Segobiense, Compostelianum , Militum S. laco-
bi , gemina ordinis Carmelitani breuiaria , alterum anno 1568., alte-'
rum I 586. , Venetiis edita.
rnLuia vefjs 3 2. Scntentia vero de lacobi praedicatione adeo veterum anl-

geo^rn^hica. j^-jqs occupauit , vt etiam in tabula geographica antiqua seculo x. cir-
citer exarata id annotatum fuerit . In codice Regio-vaticano 571.
pag. yi.terg. est tabula geographica, qua oriens parte superiori pin-
gitur , occidens inferiori , ex latere dextro Arae Philenorum , ex si-
nistro Roma, Hispania etc. In Hispania vlteriori prope Minium flu-
men haec est epigraphe: ///V/'/v7f^/V^tt/V/^C£//»«j- .Sicprope Erodium
montem : Hic Sanctus Andreas praedicauit . Ahbi , India , 'vbi Bar-
tholomaeus praedicauit . AVibii India .y-ubi Thomas praedicauit .
Caesarius (ib- ^'^. kc maius fortasse robur haec communis traditio inde ac-

^'' ■ cipit,quod non sine examine recepta fuit,sed etiam nonnuliis vel

ex ignorantia, vel ex inuidia repugnantibus, vbique demum prae-
unluit , reuictis ab ipso seculo x. contrarii rumoris aucroribus ver-
bis Isidori nostri , quamuis non expresso nomine allegati . Caesarius
Abbas epistolam scripsit ad loannem Papam .Florezius, qui tom.19.
Hisp. sacr. eam edidit , intelligit loannem xii. , et epistolam scripram
anno circiter 962. Baluzius,qui primus eam protulit t. 7. Miscell.
intelligir loannem xiv. ,qui regnare coepit anno 984. Caesariuscon-
secratus fuerat ab Episcopo Compostellano , aliisque Archiepiscopus
Tarraconensis j quum autem nonuulli Episcopi Prouinciae Tarraco-

C A P V T LXI. 50J

nensis , praesertlm ilH,qui Regibns Francorum parebantjcum reci-
pere noilent, Caesarius scripsit ad Papam, et inter alia ait j/j-// iam
suprascripti , et nominati , qtiia istum Apostolatum , quod est namina^
tum Spania , et Occidentalia , dixerunt , 7ion erat Apostolatum S. la-
cobi : quia ille Apostolus interfectus hic 'uenit , nullo modo autem vi-
uus . Et ego responsum dedi illis etc. 0 Domine , sciatis vos , quia
Petrus namque Romam accepit , Andreas Achaiam, lacobus , qui inter-
pretatur jilius Zebedaei ,frater loannis Apostoli , et Euangelistae , Spa-
niam , et Occidentalia loca praedicauit ^ et sub Erode gladio caesus oc-
cubuit . loannes , et Philippus Galatiam etc. 0 Pater Sancte , ego dico ,
qui hoc contradicit , quod "verum non est , cotitradictor est Domini^
et /f^/ . Prouinciae ab hoc Auctore Apostolls asslgnantur, vt apud
Isidorum , excepta Galatia pro Gallia^ vt multi legunt apud Isido-
rum : alli etlam apud Isldorum scribunt Galatia .

34. Antiquiorem auctorem iaudare possem Eusebium Caesa- ^""^'' ^"«'^*

, . T-, . . riensis suppasi'

riensem,si eius esset genuinum opus , quod in Regio-vaucano (^o- titiumchronifoa

dice 2054. seculi xv. legltur . Rubrlca pag. 90. haec est : Incipit Chro-

nica Eusebii CaesariensisyPamphili martyris contubernalis . Capltulum

prlmum de prlma aetate . In principio temporis atite omnem diem

deus pater in Verbo , et per Verbum suum fecit ex nihilo rerum omnium

materiam . Desinlt : Fuit autem^ vt dicitur^ Nicaena synodus anno Con-

stantini imperii xx. celebrata . Hucusque Chronicam suam perduxit

Eusebius Caesariensis^ Pamphili martyris contubernalis. Abhinc Hiero-

nymus sui temporis digessit historiam . Per idem tempus .^ Helenaetc.

Huius Chronici cap. 13. haec reperlo : /c<^«;/f/ Ephesi quicscit . la^

cobus Maior Hispaniam e Hierusalem rediens decollatur . 'Thomas in

India maiori lancea transjigitur .

35. Ceterum totum hoc Chronlcum aut omnino supposltum, fl6a%uo<?rtW<^
aut valde interpolatum est ab allquo scriptore Gallo , vt vldetur :

nam multa de fidei praedicatione in Galllls traduntur , ac singilla-
tim de ecclesia, S. Petro adhuc vluenti Senonlbus a S. Saulniano fun-
data, quae ecclesla S.Petri viui dicta tuit . Certa supposltionls, aut
inteipolatlonis argumenta sunt, quod cap.15., et 16. iaudatur Hiero-
nymus , qui Beatus appellatur,et cap. 16. versus finem ita legltur*
Constantinum wro a beato Siluestro baptizatum eiusdem Pontijicis
Actus declarant . Continuatio Hieronyml eodem vitlo laborat, cuius
maroini charactere rub.ro prlma manus ascrlpsit : Ron njidetur Hiero-

3f04 I S I D O R r A N A

nymitnus stilus . Desinit : Alani in Hispaniae montanis , qui Vascoll
( fbrte Vascones ) nunc narrati sunt . Hucusque Hieronymus presby"
ter sui temporis digessit historiam .
seriptores recen- ^5, Pauca hacc dc pmedicatione S. lacobi in Hispania pro re
nata a nobisdicidebuerunt . Mansius in not. ad Histor. Natalis Ale-
xandri cataloguni texit eorum,qui eam defendendam susceperunt.
Nominat lo. Albertum Fabricium , qui in Salutari Luce Euanselii
cap. 16, §.2. recentiores ad vsque suam aetatem percenset, P. Gui-
lielmum Cuperum Soc. lesu in Actis Sanctorum in append. ad t. 6.
iulii , P. Godefridum Henschenium in diatriba ad tom. i. aprilis,
P. Adrianum Daude Soc. lesu in Historia vniuers. rom.imperii hb.i.
Hist. eccles. §. 5. , et in animaduers. 5. ad cap. 2. lib. i. j et Caiera-
nuen Cennium de antiq. eccles. hisp. t. i. dissert. i. cap. 2., aliosque
hispanos in Actis Sanctoruin append. ad tom. 7. iulii indicatos . In-
ter recentes , qui seculo xvn. scripserunt , recensendus est loan-
^nes Dauila de Roa,cuius extat tractatus ms. cod. 472. bibliothe-
cae Regio-vaticanae De personali praedicatione S. lacobi Apostoli
in Hispania : quem Bayerius in not. ad bibl. Hisp. vet. lib. 8. n.284.
ad seculum xin. reuocare conatus est . Ah'a est disputatio de ad-
uentu , et praedicatione S. lacobi in Hispania in bibliotheca veteri
vaticana cod. 5540. papyr. in fol. , incerto auctore , quae incipitj
Aggredimur nunc .
tiber Deoittu 37. Vt autem ad Hbrum de ortu,et obitu Sanctorum redeam,
cuius occasione controuersia de S. lacobi in Hispania praedicatio-
ne raotaest, eumlsidoro adiudicandum multisprobat Marchio Mon-
dexarensis cap. 20. de praedicatione S. lacobi , qui pkues mss. co-
dices Hispaniae , GalHae, Italiae, Germaniae , et Britanniae in eam
sententiam appellat , Mariana in tractatu de eodem argumento, Flo-
rez Hisp. sacr. tom. 3. pag. 100. seqq. ,cl. Hispaniae sacrae conti-
nuator Riscus t. 30. tract. 6 6.C.6. n. 12., quique , vt Bayerius obser-
uat,argumentum plene exhaurit Benedictus Clemens de Arostegui
in dissert. de apostoli lacobi Maioris in Hispania praedicatione Nea-
poli 1743. a pag. 10. Quibus quaedam nos ex veteribus membra-
nis addere licet .
a ^eduUoSeot- 3^' I" Prolegomenis ad Sedulium num. 58. descripsi codicem
ti> luudatus Vaticanum 242. , in quo sunt Explanationes Sedulii Scatti in quatuor
Euanff^elistas , lclonxiz is Seduhus seculo ix. Codex vero tot addita«

mentis.

C A P V T LXI. 505

mentis , et correctionibus eiusdem manus primae notatus est , vt
iure eum pro autographo accipere possis . Sedulius ergo primum
praefationem Hieronymi in quatuor Euangelistas exponit , et de Mat-
ihaeo sic habet : Matheus cognotnento Leui dicitur , quia ex prosa-
pia tribus Leui ipse originem ducit . MATHA i?i hebraeo sermone do-
iium dicitur -.vftde Matheus donatus interpretatur^eo quod ei dona-
tum est , xit non solum apostolus , sed etiam euangelista esset : qui etiam
€X tribu sua Leui sumpsit cognomen . Ex publicano a Christo electus
primum quidem in ludaea euangelizabat , postmodum in Macedonia
praedicabat ^ hic requiescit in montibus Pastorum . Ad verba Qui
etiam etc. margini eadem manus maiusculis literis appinxit , ISID.
Quae certe deprompta sunt ex cap. 75. libri de ortu,et obitu Pa-
trum , vbi alii lesrunt in montibus Parthorum . Sic etiam de Marco,
et Luca quaedam verba ex Isidoro sumit , quamuis non iterum lau-
dato , et de loanne Euangelista longam narrationem ex cap. 72. a ver-
bis : Hic anno sexagesimo septimo ad finem capitis apud Ephcsum
VI. KaL lanuar.

39. Plura nobis ad manus fuerunt mss. exemplaria , quae libro "'"• <^odices
de ortu , et obitu Patrum nomen Isidori praefigunt , vt praetermit-

tam alia, in quibus sermo de S. loanne Baptista Isidori nomine pro-
fertur , scilicet ex cap. 72. libri de ortu, et obitu Patrum : de qui-
bus infra,quum de sermonibus agam,cap. 72. dicam .

40. In codice Vaticano 287. seculi xv. est liber De ortu etc. Vath-ani,
mutilus in fine primae partis,et carens secunda, S. Ambrosio per-
peram affictus,vt exponam cap.95. In codice Vaticano 62^;). no-

men auctoris non est , sed illico subsequuntur alia Isidori nostri ope-
ra. Vide cap. 94. In veteri cod. Regio-vaticano 509. est compen-
dium huius libri sine auctoris nomine . Vide cap. 100. In codice
Palatino 2 16. , de quo cap. 102., est caput 72.,al. 73. de S.Ioan-
ne Baptista : sed insertum in quadam homilia, et sine auctoris no-
mine , et quibusdnm additis,quae in alio libro De ortu , et obitu
Patrum a me typis edendo reperiuntur . Ibid. in cod. Palat. 277.
sine Isidori nomine,sed post alia Isidori opera,in quorum titulis
pariter deest auctoris nomen,liber de ortu, et obitu Patrum cum
prologo . Codex estvetustissimus . In codice Palatino 1448. seculi x.
circitercap. 103. est compendium hiiiuscemet libri sine auctoris no-
inine,quod ad alios mss. codices recensitum typis exprimam : exi-
Tom. L S s s

5o5 I S I D O R I A N A

stimo enim , non post seculum ix. compositum . In Vrbinate ioo«
cap. 104. Tsidorus de obitu Patrum etc. , vt in editis . Ita in Vrbina»
te 382. cap. eod. 104. Isidori Hispalensis episcopi de ortu , vita ,
et obitu Patrum etc. Simile exempiar ibid. in Vrbinate 392. In Ot-
toboniano 1720. idem liber inter alia Isidori opera , sed non ex-
presso anctoris nomine : vide cap. 106. In codice Casanatensi G.nl.
I., quem cap. 107. recensebo, idem liber a prima manu S. Hiero-
nymo aflingitur, a secunda manu S. Isidoro, cuius subsequuntur
quacdam alia ex Etymologiis petita sine noua auctoris mentione.

*'"'• 41. Ex schedis Zaccarianis cap. 44. recensui codicem Veronen-

sem , codicem Florentinum Mediceum, alium Florentinum S. Marci,
codicem Albanium , codicem Malatestium , quibus- onmibus liber
de ortu , et obitu Patrum Isidoro ascriptus continetur. Cap. 46.ex
catalogo bibliothecae monasterii Pomposae seculo xi. coniecto in-
dicaui Librutn S. Isidori de 'vita ^ortu., et obitu Sanctorum Patrum ,
qui in scripturarum laudibus r ef e r un t ur .Ihidtm relatum fuit,Leo-
fricum, siue Leofridum , qui seculo xi. vixit , monasterio Excestrensi
donasse Lsidori Etymologias , et Passiones Apostolorum , c[\.\od vlti-
mum opus librum esse de ortu,etobitu Patrum, Nic. Antonius pro
certo habet . Cap. 55. ex Muratorio descripsi codicem Ambrosia-
num , ante mille , et plures annos exaratum , qui inter aHa Isidori
opera referebat lihrum Vitae Sanctorum , cinem hunc ipsum librum
de ortu , et obitu Patrum esse crediderim .

Fiorenttni 42. Bandinius tom. 4. codic. Latin. inter codices mss. S. Cru-

cis plut. 2 I. describit codicem xi., in quo sunt Isidori libri tres Sen-
tentiarum , Liber Primorum ( lege Prooemiorum ) , item Isidori De
ortu , et vita , •uel obitu Sanctorum , qui in Domino praecessermit ,
cum prologo,et tabula, vt in editione Grialii . Sequuntur Allego-
riae , vt in editis , et liber anepigraphus ( Synonyma ) : incipit : Ve-
nit nuper ad manus meas quaedam schedula . Desinit, imple opere ,
quod didicisti exhortatione , cap. penulr. in editis . NuUa est librorum
diuisio . Sunt et aHa, praesertim S. Augustini.in hoc codice , qui mem-
branaceus est in 8. maiori seculi xiii. cum tituUs rubricatis , et ini-
tialibus coloratis .

Ttser.uti . 4^ . Idem Bandinius ibidem plut.2 2. recenset codicem i 2., mem-

branaceum in 4. maiori seculi xiii. , in quo est hic idem liber cum
aUis Isidori operibus: sciUcet nura. 6. De natura rerum etc. 5 num.i 2.

C A P V T LXI. 507

Isidori Hispalensis episcopi De ortu ^'vlta^et ohUu Sanctvrum Pa-
trum etc. Subiungitur notitia de duodecim apostolis , qui per •vr.iuer-
sum orbem terrarum dimissi sunt ad praedica7idum . Num. i^.Hiero-
nymus de virib. iliustr. Adduntur duo cnpita, i. de Valeriano Ca-
laguritanae vrbis episcopo : il. de Prudentio , quod ita habet : Pru~
dentius Calaguritanus ijersificator insignis , multa contra haereticos ,
et paganos diuerso edidit metro , nostrumque doq^ma luculentissime
cecinit . Sev"[uuntur libri Gennadii 5 Isidori , et Ildefbnsi de vir. illustr.
Caput de Prudentio veliementer confirmat eorum opinionem, qui
Prudentium Calagurritanum dicunt: praesertim quia in bibliotheca
Vaticana nonnullus est similis codex . Bayerius in not. ad bibl. vet.
hisp. lib. 2. cap. 10. obseruat, in codice Aemilianensi Conciliorum
seculo X. exarato,et in Escurialensi Vigilano dicto eiusdem seculi
hoc ipsum referri, nisi quod liber Hieronymi desinitcap. 135., quod
est de Sedulio, et cap. 136. ,quod est de ipso Hieronymo . Addi-
tur , Hucusque Hieronymus , Exhinc Gennadius Massiliensis episcopus :
et post Valerianum, quiprimus est,legitur, il. Prudentius Calagur-
ritanus etc. AppiLvet autem, eos codices interpolatos esse vel ex eo ,
quod Hieronymus Sedulii meminisse non potuit saltem ec elogio,
quod circumfertur, et Gennadii est. Fortasse inde natum est,quod
elogium Sedulii a Gennadio conscriptum Hieronymo a nonnullis
tribuatur:de quo dixi in prolegom. ad Sedulium num. 6. , et 7.
Nec Gennadius episcopus Massiliensis dici debuit , sed presbyter .
De patria Prudentii pluribus egi in Prudentianis .

44. Florezius tom. 3. Hisp. sacr. p. 107. seq. obseruat, librum ^''"""'"'^'"''''*
S.Hieronymi De script.eccl.graece redditum fuisse a Sophronio Hiero-

nymi aequali , multis additis, quorum nonnulla Isidorus in librosuo
De ortu , et obitu Patrum adoptauit, vt lacobum Maiorem duodecim
tribus dispersionis praedicasse, et Simonem Cananaeum laoobo Mi-
nori in sede Hierosolymitana successisse , quod tamen falsum est :
nam successit Simeon . Sed Isidorus, orientalem auctorem securus
de rebus orientalibus , errauit . Alia , quae Isidorus omittit , putat FIo-
rezius Sophronio addita a graecis post Isidori tempora , vt quod de
Eunucho Candace , et Crescente narratur apud Sophronium . Eu-
nuchum Candacem vocat Florezius, qui error, vel memoriae lapsus
nonnullis aliis communis est pro eunucho reqinae Candaces .

45. Breuiter nunc expendam opmionem Burnelu in episwh nstnmcnto

S s s 2

5o8 I S I D O R I A N A

ad Petruir» de Ciistro relata cap. 40. , qui quum iii Bibliis gothicis
ante irruptionein Maurorum in Hispaniam exaratis, vt ipsi videtur,
reperisset, ante singulos prophetas elogium historicum , quod in li-
bro S. Isidori de ortu , et obitu Patrum legitur , descriptum esse ,
arbitratus est , ab Isidoro ea elogia composita fuisse , vt singulis pro-
phetis in bibliis praeponerentur : quod itidem censet de prooemiis .
lade vnita prooemia, quae in eisdem bibliis sunt, librum Prooe-
miorum confecerunt, et vnita elogia historica prophetarum librum
de ortu , et obitu Patrum . Addit, librum secundum , siue elogia Dei-
parae, et apostolorum alium fortasse habere auctorem . Haec opinio
sustineri non porest , quantum quidem ad librum de ortu , et obitu
Patrum attinet:nam de Prooemiis alia videtur esse ratio , vt cap.
seq. dicam ; primum quia mss. vetera exemplaria vtrumque librum
Isidoro adiudicant,quibus muhi antiqui scriptores plane adhaerent,
vt vidimus . Deinde credendum potius est , ex libro Isidori de or-
tu , et obicu Patrum desumpta fuisse elogia prophetarum , vt in bi-
bliis insererentur , quam librum ipsum ex elogiis prophetarum vni-
tis coaluisse . Nam Hber de ortu , et obitu Sanctorum Patrum , etiam
semotis noui testamenti Patribus , constat 64. capitibus , ab Adam,
Abel etc. ad Machabaeos, quum pauci sint sacri scriptores , quorum
elo!7ium initio operum praefigi debuerit.
isidori guoque ^5, Practcrea si fingere veHmus, Isidorum prius elogia tantum
prophetarum composuisse , deinde vero animum ad librum confi-
ciendum appHcuisse , nuUa est ratio , cur eum dicamus in veteris
testamenti elogiissubstitisse, neque ad noui testamenti laudandosPa-
tres accessisse , quum totus liber vtrumque testamentum complectens
Isidori nomen praeferat, etprologus Scripturarum laudescommemo-
ret,neque vctas a nouo testamento distinguat . Cur autem Isidorus
cIo?ium historicum scriptorum noui testamenti omisisset, si scripto-
res sacros laudare sibi proposuisset? Praetereo, biblia illa gothica
Toletana non eam antiquitatem prae se ferre , quam BurrieHus pu-
tat, vt cap. 87. ostendam . Refert quidem BurrieHus,in regio con-
uentu Toletano S. loannisRegum asseruari antiquum membranaceum
codicem , qui solum vitas Patrum veteris testamenti complectitur :
sed aduertit, indicem vitasquoque Patrum noui testamenti poHiceri.
■raiioaes . ^y. Immo ctiamsi index eas vitas non polliceretur , nuUa haec

esset coniiciendi ratiOjvitas noui testamenti ab Isidoro non fuissc

C A P V T LXI. 509

scriptas . Id enim passim accidit in similibus operibus , vt etiara de
Prooemiis cap. seq. num. 5. dicam , vel quia codex mutilus est , aut
e< alio mutilo descriptus , vel quia interdum ex integro opere non-
nuUi id tancum sumebant , quod sibi magis vsui essc posset . Ac
nonnulla est ratio, cur ea pars seligatur , quae de veteris testamenti
Patribus agit . Nuper prodiit Romae apud Giunchium tomis 4. in
4. opus , quod iiiDiario ecclesiastico romano 27. septembris 1794.
laudatur, sic inscriptum : Degli Hjomini illustri deli antico testamen-
to^e ddle prin:ipdi analogie , che le lor persone ^ i lor detti^fat-
ti etc. hanno con 3fsii Cristo.^e colla suct chiesa . Saggi del sacerdo-
te Ber.mrdino Fa^nijini . EKta.t etiam Georgii Cassandri liber inscri-
ptus De viris illustribus ab Adam vsque ad historiam Regum , Colo-
ni.ie 1551- in 12.

4?. Alium codicem gothicum Burrielius laudat , quo Isidori li- dmersaexcm'
ber de ortu , et obitu Patrum ab excusis satis diuersus continetur . ^'"^'"
Duos ego habeo, qui ab editis dilferunt, alterum Veronensem in-
ter schedas Zaccarianas, vt cap. 44. dixi, qui est compendium hbri ^
Isidori, aiterum descriptum ex codice Regio-vaticano igp.^dequo
cap. 99' ■) qui Isidoriano libro vulgato aucdor est in multis capiti-
bus,in aliis breuior, pUira omittit, quaedam noua addit , et caret
principio . Vtrumque inter opera dubiajvel spuria reponam . Liber
acephalus incipit : De sancto Abraham^qui fuit prima 'uia credendi .
Petitum id est ex primo versu prologi Psychomachiae Prudentii :
Senex jidelis -^ prima credendi -via , - Ahram heati seminis serus pater ,
Desinit in elogio Stephani protomartyris, quod in excusis omnino
deest. NuUa est distinctio libri primi de veteri teitamento, et se-
cundide noiio . Patres , etSancti ex vtroque testamento laudati sunt
55. Ante apostolos praemittitur brene caput De apostolis in gene-
re . Post S. Matthiam rursus capiit aliud de apostoiis in genere, et de
eorum diuisione, et praedicatione.

49. Subiungitur aliud caput de apostoh's , qui vxores habueru nt : //3ri Dcam .
vbi aduertendum est, auctorem iibri, vel huiuscerte capitis se aequa-
lem S. CIementis,Apostolorum discipuH, asserere. De apostolis, inquit,
qui sine duhio vxores habuerunt ., audiui Sanctum Clementem itadi-
centem^ qui eorum comes , et eorum discipulus fuit ^et tertius a Petro
Papa in Roma extitit . In vtroque vero hoc libro de ortu , et obi-
t\\ Patrum praedicatio lacobi in Hispania non secus , atquc in edl-

ruj/tus ,

5TO I S I D O R I A N A

tis anniinci;uur. Iii primo : L-tcobus flius Zebedaei euangelizans Hi~
spaniis : in altero : Hispaniae , e( uccidentalibns locis praedicator . In
ccdice Palatino 216., describendo cap. 102., refertur fragmentum vi-
tae S. loannis Euangelistae ex hoc vberiori libro desumptum, sed
tacito auctoris nomine .
^" "''*"■"'■* 50. Genuinus Isidori liber de ortu, et obitu Patrum ille cen-
sendus est,qui iara editus extat , et Isidori nomine in antiquissi-
mis exemplaribus praenotatur .Dubitant tamen adhuc viri nonnulli
critici , an ab ah'quo interpolatore sit corruptus . Papebrochius in
Respons. ad exhibit. error. part. 2. accusatione ^.Petauio adhaerere
videtur , qui similem Hbrum De ortu , et obitu prophetarum Epipha*
nio, cui affingitur, indignum censet, librum vero de ortu,et obitu
Sanctorum, qui Isidori nomen praefert , vere huiusfoetum esse con-
tra Baronium pronunciat : i."^ corr//^/«w , addit Petauius , iirZ' aliquo
interpolatore crediderim .Vemm ea,quae coramuni omnium exem-
plarium praesertim veterum , et in diuersis orbis regionibus exara-
torum consensu comprobantur , interpolata esse , nemo sanus sine
euidenti aliqua ratione arbitrabitur : alioquin nihii in scriptorum
veterum quantunuiis legitimis operibus ab impudentium censorum
temeritate, et nudacia tutum erit,et immune . AHud iudicium fer-
ri potcrit de iis,quae in quibusdam codicibus reperiuntur, sed ab
aliis desunt. Exemplo esse potest , quod idem Papebrochius part.r.
accus. 14. narrat , habere se ms. vnum codicem ex SusatensiPatrum
Praedicatorum bibliotheca, in quo vita erat S. Catharinae hoc ini-
tio : Conceptionem , et vitam B. Catharinae B. Isidorus iti libro de or-
tu , et obitu lustorum describit . Respondet Papebrochius , librum de
ortu , et obitu Sanctorum Isidori nomine editum , solum corapre-
hendere vitas Patrum veteris, et noui testamenti, adeoque addita-
inentum de S. Catharina auctoris esse longe posterioris. Ego sane
nuUum reperi exemplar Hbri Isidori , in quo vita S. Catharinae ,
ne vt additamentum quidem , contineatur .

I S I D 0 R I A N A 511

C A P V T LXII.

Prooemla S. Isidorl hi lihros •veteris , ac noui testamenti .
Zaccariae prooemium in hoc opus .

I. V^uae fiierit Biirrielii de Isidori Prooemiis opinio , cap. praece- ^^'■hiu »pi-

^*^ denti dixi: scilicet ea ab Isidoro composita fuisse, vt singu- "'"*
lis bibliorum libris praefigerentur : deinde in vmum corpus vnitacoa-
luisse . Titulus ipse prooemiorum satis probabilem hanc sententiam
reddit . Potuit tamen Isidorus ipse ea prooemia in vnum volumen
compacta edere , vt alii omnium sacrae scripturae librorum argu-
menta prae oculis, ac manibus facilius haberent : ex quo volumine
alii singuUs bibhorum libris in nonnullis exem.plaribus prooemia
praefixerint. In exemplari bibliorum gothico, quod Tolcti asseruatur,
ea prooemia suis locis inserta sunt,sed non plane omnia , vt idem-
met Burrielius innuit.

2. Profecto Prooemiorum librum ab Isidoro confectum '^^^n- vefcriimtesum^
lio , et Ildefonsus testantur . Brauh'o : ?rouemioriim librum vtnim-y in "'"'

qiio quid quisque liber sanctxe contineat scripturae , hreui suhnota-
tione distinxit . Ildefonsus : librum Prooemiorum : quae verba omissa
sunt initio editionis regiae Matritensis, vbi caput hoclibri Ildefonsi
de Isidoro excribitiir , ex quo deceptus , vt iam ahbi monui,Nic.
Antonius existimauit, nihil in Ildefonso de Prooemiorum libro le-
gi . SimiH modo Rodriguezius de Castro tom. 2. Bibi. Hisp. p.295.
errauit,qui inter Isidori libros, ab Ildefonso praetermissos, hbros
Prooemiorum , et De officiis ecclesiasticis reposuit , Brauhoni, Ilde-
fonsoque Sigebertus, et ahi passim cohaerent. Nic. Antonius secu-
tum in hoc ait Isidorum argumentum S. Hieronymi in prologo ga-
leato . Sed quum Hieronymus ad suae versionis defensionem prolo-
gum galeatum edidcrit , argumentum Isidoriani libri melius ex Brau-
honis verbis intehigitur.

3. In nonnulhs exemplaribus desideratur prooemium hbri 3 P/<r- ctinon nbroram
nitudo noui ^ et njeteris testamenti etc. , in quo libri omnes sacrae *'"^'''"""'" '
scripturae breuiter recensentur, vt deinde de singuhsdistinctiusaga-

tur. {)uae fuerit eo tempore ^ ait Fabricius in bibl. med. , sententia
ecclesiae occidentalis de canone librorum sacrorum ex hoc , aliisque

512 I S I D O R I A N A

Isidorl scriptis boie potest inteUigi , vt notauit Richardiis Simon in
censura biblioth. eccles. Dupinianae tom. i. pctg. 252. seq.^qui etiam
^.259. seq.notAt .i latinam 'versiunem librorum biblicurum non semper
Hieronymianam sequi,sed aliam subinde^ vti in psalmis Romanum ,
siue Italicum psalterium . De Luina versione, qua Isidorus vtebatur,
nos alibi piura .
Pfoo.-ritorum 4« Opus Iaoc emendauic , vt ex praefatione Grialii obseruat Nic.

ediiiones . Antonius,et ex septem codicibus inter se collatis editioni matura-
uit lo: Mariana Soc. lesu, Hispaniae decus singulare.Prodieratan-
tea non soluni in Bignaeana editione , sed etiam in Haganoensi
anni 1529. cum nonnuUis aliis Isidori operibus . Rodriguezius de
Castro tom. 2. Bibl. Hisp. p. 3 00. affirmat , Prooemia in editione Gria- •
lii cum libro i. Olficiorum continuari sub eodem numerorum ,
et capitum ordine, ita vt Prooemia,et liber i. Olficiorum 25. ca-
pitibus constent • Quod oppido talsum est: nam neque Prooemia
capitibus numeratis distinguuntur , et liber i. Officiorum Prooemiis
quidem succedit j sed ipse solus ab initio ad finem 4 5 . capita com-
plectitur . Laudatus Nic. Antonius indicat ms. codicem Prooemio-
rum in bibliotheca Ambrosiana. Bayerius addit duos in bibliothe-
ca Escurialensi. Cap. 46. ex veteri catalogo monasterii S. Nazarii in-
dicatus fuit codex Prooemiorum , duo ex catalogo monasterii Bo-
biensis : cap. 61. vnus ex bibliotheca Florentina S. Crucis , vt de
multis aliis taceam .

mss, exemphtria 5. Exemplaria mss. Prooemiorum a me visa , et collata haec
sunt. Codex Vaticanus 287. , in quo sunt prooemia tantum veteris
testamenti , de quo agam cap. 93. Codex Vaticanus 641., de qiio"
cap. 94. , Praefationum nomine exhibet prooemia in vetus , et no-
uum testamentum , omissa praefatione generali, sed adiuncto capite
de Esther, quod in editis desideratur . Sine Isidori nomine sunt Pr^^-
fationes librorum noui testamenti \\\ cod. Regio-vatic. 25 i. , de quo
cap. 99., sed desinunt paulo posc initium . In Regio-vatic. 3 10. ,
in quo plura sunt Isidori opera , sunt duo libri Prooemiorum cum
prologo,sed non expresso auctoris nomine.Vide cap. 100. In co-
clice Palatino 277. eadem Prooemia , addito tamen Isidori nomine
recentiori manu : c. 102. In Vrbinate 100. cap. 104. Prooemia vtrius-
que testamenti cum prologo . In Ottoboniano 278. cap. 105. ex-
cerptuni ex Prooemiis de S. Paulo Apostolo .

6. Quum

C A P V T LXII. 5rj

6. Quum V. C. Zaccaria ab hoc Prooemiorum opere edkiO' ^^ccartae prae-
nem Isidorianam inchoare constituisset,prologum suum ita medi- /""'"'

tatus fuerat .

Saficti hidori Hhpal' Episcopi ifi libros "jeteris ,
ac fioui tenameiJti Prooemia •

Editoris Frooemium .

Quae S. Isidorus Hispaleiisis Episcopus de sacraruni Htterarum vo-
lumine coinmentatus est , opera edituri , ab eius in vtriusque Instrumenti
veteris , ac noui libros prooemiis initium facimus . Fuisse illa ab Isidoro
conscripta, nemo negarit ; quum eorum diserte meminerint cum S. Brau-
lio Caesaraugustanus in praefatione ad sanctissimi Episcopi opera , tum
S. Ildcfonsus in libro ds 'viris illustribus cap. ix. , quos sequutus Sigeber-
tus in libro de Scriptoribus Ecclesiasticis cap. lv. ait de Isidoro : Scripsit
librum Prooemiorum de libris veteris , et noui Testamenti , quos in Ca-
nonem recipit Ecclesia Catholica .

7. Prodierunt autem in Bignaeana , ac Breuliana Isidorianorum omnium edltlor.cs ,
operum editione ; in Matritensi praeterea ad septem mss. codices casti-

gata ab lohanne Mariana Sociitatis nostrae viro doctissimo , qui et illa
breuibus , at de more pereruJitis adnotationibus illustrauit • Nos praeter
tres hasec editiones totidem ad ea recognoscenda manuscriptos libros
adhibuimus , de quibus nonnulla heic duximus animaduertenda .

8. Horum Codicum primus exstat in celeberrima Patrum ^rznchcz- jrjf, coilces
xiorum , quos Conusntuales dicimus, Bibliotheca Florentiae ad Sanctae Cru-

cis : inscribitur autem Codex ccxxxiii. Plutei xx. in ea parte,quae Tem-
plum ipsum spcctat , collocati . Qui in eo descripti sunt libri , plures sunt
hoc ordine : Isidori de summo bono ; eiusdem liber Frooemioram ; eiusdem
ortus , et 'vita , vel obitus Sanctornm , qui in Domino recasseruut ; eiusdem
Allegoriae ad Orosium ; ekisd^m Synonyma ; eiusdem liber dijfcrentiarum ;
Dialogus S. AugwiUm Episcopi ad Orosium (cuiusinitium : LICET MVLTI
DOCTiSSIMI VIRI ) ; seu liber S. Augustini Episcofi ad Pau/um ,et Eutro-
pium Episcopos Hispanos super quaestiones Caelestii de perfectione lusti-
tiae . Eiusdem liber ad Virgines : Q\^VM MORrALI\'M MVTABILIS MENS;
eiusdem de quatuor 'iirtutibus Caritatis : DHSIDERIVM CARITATIS :
eiusdem de decem plagis : NON EST SINE CAVSA , FRATRES ; ciusdem
ad Dulcitium de animabus defunctorum : SIQVIDEM LEGIMVS; eiusdem
de consolatione defuuctorum : ADMONBT NOS ; eiusdem deniquc de in-
troitu Episcoporum : C^I NON IN IRAT PER OSTIVM .

9. Codex alter Cacsenae in Malatcstiorum Principum Bibiiotheca apudrt«cr,>f; .
Franciscanos quoque Conuentualcs adseruatur , quintodecimo , vt vide-

tur , seculo exaratus : praenotatus II. Plutei xiii. in dextcra Bibliothccam
adeuntium parte collocati . Multa in hoc ctiam codice cum isidori no-
stri,tum aliorum opuscula contlncntur hoc ordine . I. S. Bonauenturae
Tom.I. T t t

514 I S I D O R I A N A

J>!ductio>2u»: ad hitelligentiam Sacrarum ScrlptKrarum ; qiii liber iii ex-
tremo opere dicitur Tractatus httroductorius ititelUgentiam ( sic ) Sacrae
Scripturae , et Fidei Christianae ; tum haec addiintur : isre liber editus est
a Reu. P. F. Bonauentura de Ordine Minorum Sedis ApostoUcae Cardi-
ualiyCtest compendium Theologiae .^et fidei Christianae . II. Libellus ab
Arabico in latinum idioma versus a Fr. Alphonso Boni hominis Hispa-
no, inscriptusque Reuerendiss' in Christo F. F- V. Magistro Ordinis Fra-
trum PRAEDICATORVM; de Messia nempe epistola , vt in extrema pagina
adnotatum rcpcrio , Rabi Samuelis Isilite ( sic ) oriundi de ciuitate Regis
Morochoru7n missa Rabi \sd..\c Magistro Synagogae ^ cjuae est in Sublimeta
in regno praedicto . III- B' Hysidori Hyspalensis Episcopi Liber Noui Te-
stamenti ; qui fragmentum est ex primo de Officiis libro decerptum .
IV. Liber Prooemiorum S. Isidori . V. eiusdcm de ^'ita, et obitu Sanctorum
Patrum . VI. Chronicon S. Isidori . VII. ciusdem liber dijferentiarum .
VIII. eiusdem Sermo contra Arrianos . IX. eiusdcm contra ludaeos .
cedex Veronen- lo. Multo vctustior his est tertius Vcronensis , vt aiunt , Capituli
sis . membraneus Codcx in 4. inscriptus liv. , de quo Cl. Marchio Maffeius

in Bibliothecae Veronensis manuscriptae parte prima pag. 88. hisce verbis
disserit: ^^Eiusdem formae libro , mixto itidem , vetustoque , ac ad typographi-
cum "Vt plurimum accedente charactere , continentur haec . 1« Orditurliber
Prooemiorum Dialogus S. Hieronymi presbyteri . A/ec PRAEMIA memo-
rat , nec dialogus est , aut D. Hieronymi opus , sed illud Isidori , de quo
Braulio '. Prooemiorum librum i'num . II. Vita, vel obitus Sanctorum , qui
in Domino praccesserunt . III. Incipit Opuscula S. Isidori ; ac si qaae an-
tecedunt y ad alium pertinerent : liber sequitur ,a supposititio Pseudo-Dextri
Chronico alteri Isidoro perperam tributus , De nominibus legis , et euange-
liorum , quem titulum a Braulione , "vt "videtur , accepit . IV. Incipiunt te-
stimonia diuinae scripturae ; ^^qnam scntcnUAYum coWcciioncm ex ipso hoc
codice in altero nostrorum Excursuum litterariorum per Italiam volumine
diuulgauimus •
Jihnhnnus Mau.- II. Ili codices sunt , quibuscum priores IsiJoriani huiusce Jibri editio-
'"^ • nes comparaui . Sjd et alitid insperato subsidium e Rhabano Mauro,no-

ni seculi scriptore doctissimo , mihi obtigit . Legeram in Cauei Angli
historia litteraria p. ^^6. edit. a. 1720. , Williclmum Malmsburiensem in
Praefatioae , quam ex Bibliotheca Lambjthana Pctrus Alixius euulgauit ,
ad abbreuiationem Amalarii Rhabano insignis cuiusdam plagii crimen ex-
probasse , quasi duos de ojfciis ecclt-siasticis libros ex Isidoro, Augustino ,
et Gregorii Magni Fastorali ad verbuin transcripsisset , alia insuper opu-
scula ex eodem Isidoro , et Beda compilasset . Plura fortasse hac de re in ea
dissertatione inuenissem , quam lenae a- 1724. de vita ,ac doctrina Hra-
bani Magnentii Mauri loh. Franciscus Buddaeus in viilgus emisit ; verum
eius copia mihi non fuit • Nihilo tamen minus Malmsburiensis accusa-
tione ductus, Rhabani de Vniuerso , seu ttymologiarum Jibros xxii« adii ,
qui in codice Caroli de Montchal Archiepiscopi Tolosani apud Labbeum
Nouae Bibliothecae mss. libr. pag. 176. de sertnonum proprietate , et tny-
stica rerum significatione accuratissime praenotantur; quodque suspicatus

C A P V T LXII. 515

fueram , ex Isidori etymologiis plurima in rem suam transtulfsse Rhaba-
num , deprehendi • Porro quum Jibri sexti caput tertium, quoJ inscribitur
breuh annotatlo , quae indicat , qaid in sanctis codicibus contineatur , in
Isidoriano itcm sexto etymologiarum libro desideruri comperissem , in men-
tem venit , Rhabanum eo capite IsiJorianum prooetuiorun} Jibelium con-
clusisse • Contuli igitur vtrumque, et quemadmodum conieceram, aJterum
ex altero descriptum animaducrti . Quamobrem cum eo Rhabani capite
Isidori prooemia contendi,vt ea exhiberem , qualia Rhabanus nono seculo
legerat . In hanc autem rem vsus sum perrara , eaque , siue typos , siue
chartam spcctes, pereleganti , quae in domestica huiusce Mutinensis Col-
legii nostri Bibliotheca scruatur , Rhabaniani operis editione in folio ,vt
aiunt , maiore quintoJecimo seculo curata . Eius meminit Orlandius in
libro, cui titulum fecit : Origine , e progressi della star/ipa p. 96., ac vere
ait, proJiisse illam nulla anni , joci , aut typograghi nota adscripta , ante
annum tamen quingentesimum supra millesimum ; quamquam quod illam
minime viderat , neque quiJ operis ea contineret , neque quanto typorum
nitore , quem capitales singulorum capitum litterae caeruleo aliae , rubro
aliae colore pictae, ceteraequae maiores minio rubcntcs mirifice augent ,
elaborata fuerit , minime nouerat . Porro ne codices , aut eJitiones suis
quasque nominibus inani repetitione singulis in Jocis appeJIare cogamur,
singulariis vtcmur, quas heic Jamus , adscripta ilJarum significatione •

I 2 . Singtilaria , quae Zaccaria appellat , haec erant : B. E. Bignael zaccauae vn-
editio.-Br. £. Breulii editio . - M. E. Matritensis (Gnalii) editio .'''"' ''""""^ •
- F. C. Florentinus Franciscanorum codex . - C. C. Caesenas Fran-
ciscanoruni codex . -V. C. Veronensis Capituli codex - R. Rha-
bani libri iil. caput vltimum . Sed vt iam ante monui , variae le-
ctiones , quas ordine digestas textui subiicere cogitauerat , inchoa-
tae quidem ab eo erant , sed non vltra huius libri titulum pro-
gredicbantur . Neque in schedis eius inuenio vllam discrepantiam
scripturae ex illa, quam memorat , Rabani, seu Rhabani vetustissima
editione : ncque tamen magnam hanc iacturam reputo .

13. Mucciolus tom. i. Catalogi codicum mss. bibliothecae Ma-«'^«Crt...crr:t.
latestiae pag. 57. plut. 15. cod. 2. agit de codice, in quo sunt S.Bo-
nauenturae tractatus introductorius ad sacrae scripturae intelligen-
tiam 3 et Rabbi Sannielis epistola de Messia , interpretc Alfonso Bo-
nihominis Hispano . Succedunt S. Isidori Hispalensis de noui , et ve-
teris testamenti scriptoribus opusculitrtJ . Eiusdem epistola ad Grc-
sium preshyterum . Eiusdem Chronicon breue de 'uita -^ortu -^et cbitu
SS. Patrum , qui laudantur quum in xieteri , tutn in nouo testame?ito .
Eiusdem chranicon describens historiarufn abbreuiaturas- ab exordio
mundi vsque ad v. Euadii ( F.raclii ) imperatoris annum ^et \s. re-

T t t 2

ludaeos

Si6 1 S I D O R I A N A

ligiosl priTicipis Sisebuti anno 5820. Eiusdem liber Dijferentiarum ,
S. Isidori sermones , "vnus contra Arianos , bini contra ludaeos . Ser^
tnocinatio de animae substantia , deque eius virtute , aliisque ad eam
spectantibus . Codex est seculi xiv.

Atscriftiis . j^^ NesciOjan antiquus librarius , an Catalogi auctor inscrip-

tionem effecerit : De noui , et veteris testamenti scriptoribus \ quae
ad librum Prooemiorum referenda est , non ad librum De vir. il-
lustr. Aduertit Mucciolus , codicem in Chronico Historiarum indi-
care epocham regni Sisebuti : quae non ita facile , addit , aliis in
codicibus , quod sciam , inuenitur . Verum nihil magis obuium in
codicibus , et in editionibus Chronici . Notat , annum jSio.iuxta
martyrologium Romanum respondere anno 614. ,etanno v. im-
perii Eraclii .

sermones contra 15. Dc sermonc contra Arianos , cuius initium est , Veni Domine ,
S.Isidoro ascripto , obseruat MuccioluSjin codice alio vetustissimo Ma-
latestio Etymolog. sec. vii. ( reponam ix. seculo ) scripto S. Augustino
tribui : in tabella vero pluteo affixa duos sermones contra ludaeos
perperam Isidoro 'Toletano adiudicari . Hinc colligo , duos illosser-
mones contra ludaeos non differre a duobus libris contra ludaeos ,
vel a fragmentis eorum : nam in aliis quoque codicibus hi duo
libri Isidoro Toletano ascribuntur . Quam meam suspicionem com-
probatam video verbis,quae Mucciolus p. 58. in not. testatur legi
post Isidori opera : Expliciunt capitula Isidori contra ludaeos . Quod
attinet ad scrmonem contra Arianos , non inuenio , eum indicari
a Mucciolo , dum codicem Etymologiarum describit tom. 2.^.144.,
vbi alia opuscula S. Augustino ibi ascripta recenset , quae tamen
supposititia censentur : et in his opuscuhim , De anima , et eius Wr-
tutibus (f/T. , quod fortasse idem est , ac Sermocinatio de animaesuh-
stantia , deque eius virtute , aliisque ad eam spectantibus , quae in
hoc codice aliis Isidori operibus subiungitur . Sed Mucciolus, col-
lato hoc opusculo , reperit , esse Cassiodori librum De anima .

I S I D O R I A N A 517

C A P V T LXIII.

Liber Isidori de Numeris e Eiblivtheca Re^ia Tauritiensi titmc pri-

mum edendus . Alii scriptores de mystica numerorum significatio-

ne . Aliud opus de nurneris nondum editum , in biblio-

theca Vaticana extans , an ad Isidorum referri possit .

.0,

peris de Numeris Braulio clare meminit : De numeris li- Opus de numens
brum 'unum , in quo arithmeticam propter numeros , ecclesiasticis scri-
pturis insertos ^ ex parte tetigit disciplinam . Alii veteres de eo si-
lent : plerique etiam recentiores : alii , vt Caueus , et Cellierius librum
de Numerisinter Isidori deperditarecensent : Fabricius in bibl. med.
putat , diuersum non esse a quibusdam capitibus libri tertii Ety-
mologiarum , quibus de arithmetica, et de numeris agitur . Sed quum
Braulio , qui Etymologias in ordinem digesserat , librum de Nume-
ris diuersum a ceteris opus esse enunciet , coniectura Fabricii reii-
cienda omnino est.

2. Extat opus in bibliotheca re^ia academiae Taurinensis : ex inb-bUetheca
quo exemplar descriptum mihi ad manus est in schedis Zaccaria- •"'"'■'"^"'"

nis . Bayerius quoque , vt in not. ad Nic. Antonium refert , apo- 1

graphum ad annum 1754. desumpsit •, codicemque sibi visum ai:
seculi XIII., inscriptum De Numeris , ac de quadragenario numero .
Fortasse haec erat in indice inscriptio . In exemplari Zaccariano
solum inuenio : Incipit liber Numerorum . Incipiunt capitula . Post
tabulam capitum,p«/W sit numerusl Nihil aliud de hoc opere in
schedis Zaccarianis reperire licuit . Codicem descripsi cap. 43. ex
catalogo bibliothecae regiae Taurinensis .

3. Quaerent aliqui , num genuinum Isidori opus censendum^M:,;„un,,
sit . Ego quidem ita arbitror . Nam argumentum si consideres ,
Braulionis verbis penitus congruit : versatur enim in mystica nume-
rorum expositione , qui in ecclesiasticis scripturis inserti sunt , prae-

missa breui arithmeticae disciplinae notitia . Non enim hic liber
reuocari debet ad opus de computo,quod Trithemius inter Isidori
opera enumerat, innuens, vt opinor , aut caput 17. libri 6. Ety-
mologiarum De cyclo paschali , aut maius aUquod opus de hoc ar-
gumento , vel de loquela pcr digitos, alicubi Isidoro ascriptum, de

5iS I S I D 0 R I A N A

ciuo ego alibi . Neque item refcrendiis liber De numeris est ad
quoddam opusculum ,siue fragmcntum , quod in codice Ottobo-
niano 6. hac rubrica notatur : I(em de nivnero Tsldorl-.Cardinales
sunt f/r. •, vbi plures numerorum species recensentur , cardinalium,
ordinalium : quod fragmentum ad Etymologias potiuspertinet. De
eo codice cap. loj.agam . Numeri enim Ecclesiasticis scripturis
inserti, vt Braulio loquitur , non alii esse possunt nisi numeri , qui
in sacris literis occurrunt, quorum allegoriae , et mysteria in hoc
libro exponuntur .

rat!oiies . 4. Gcnium quoquc Isidori sapiunt stilus operis , ratio interpre'

tandi , varia eruditio sacra , et profana e multis scriptoribus colle-
cta : nonnullae quaedam phrases , vt quum cap. 2. infinitiuus ad-
hibetur sine vcrbo , a quo rcgatur : eundcinque solum esse mensu-
ram , ef incrcmentorum causam -y statumque decrementorum : whi suip'
plendum constat ., vel quid simile, vt passim in operibus editis Isi-
dori , et frequentius in mss. Prologus quoque simplicitatem Isido-
rianam in aliis eiusdem prologis perspicuam redolet : Non est su-
perfiuum numerorum causas in scripturis sanctis attendere : habetit
enim quamdam scientiae doctrinam -, plurimaque mystica sacramenta .
Proinde regulas quorumdam nufnerorum , vt voluisti , placuit breui-
ter intimare . Sententia eadem extat lib. 3. Etymol. cap. 4. Ratio
numeri contemyienda non est : in multis enim sanctarum scriptura-
rum locis , quantum mysterium habeant , elucet . Non enim frustra
in laudihus Dei dictum est : Omnia in mensura , et numero , et pon-
dere fecisti etc. Exempla adducit ex senario , et quadragenario nu-
raero , quae in hoc etiam opere apparent , vti quaedam alia de nu-
merorum doctrina ex eodem lib. 3. Etymol. petita.

»u> serjptores de 5. Isidorum iu paucis quibusdam numeris mystice expUcandis
praecessit Epiphanius breui opusculo inscripto, De numerorum my-
j-^ifmV •, quod tamen multi vohint alterius esse Epiphanii : nani phi-
res fuere Epiphanii etiam Cypri Episcopi practer celeberrimum
scriptorem Hbri contra haereses , et aliorum operum . EucheriusLug-
dunensis Episcopus in formulis spirituaHbus cap. xi. De numeris
sic ait : Numeros quoque hreuiter digeramus , quos mystica exemplo-
rum ratio inter sacros celebriores fccit , a primo ad millenarium ,
multis omissis . De numerorum mysteriis , et doctrina haec notauit
Morhofius in Polyhistore tom. i. h"b.i. cap. 12. n. 19. /« mathe-

nurneris ,

C A P V T LXIII. 519

matlcii porro scientiis quid 7ion diuinl est ? Hic numerorum doctri-
»a primum se ojfert , tota merito diuina vocanda . Quantae , quam
arcanae numerorum potestates sint , ne in hunc quidem diem satis
cognitum est . Quod quum hene nosset Pythagoras , non inuenit com-
modiorem rationem , qua philosophiae suae secreta celarct , et intelli-
gentibus tamen omnia panderet , quam si numeris suis , quos forma-
les recte dixeris , absconderet . Quum enim numeri tiominantur , }ion
intelligunturj nisi naturae occultae proportiones^ progressus^ operationes
reuolutiones a Deo ipso dejinitae . Quomodo non difficile admodum est
omnia diuinae , humanaeque sapientiae mysteria illis adumbrare . Non
credat quis temere Jieri ^ sonos septenario ^tiumeros jiouenario absolui :
atque hinc per easdem dvaK.uKAai(rni in centenariis , et ?nillenariis redu-
ci . Illic abstrusarum rerum typi latent , atque his quasi praejigu-
rantur . In quibus velut in tenebris palpitant , qui tamen quasi per
?iebulas vident , auctores , quorum de numerorum ?nysteriis integra
extant -volumina etc.

6. Idem Morhofius ib. libr. 2. cap. 7. num. 50. ex Q\i^\ViO xxs. mysUTia ftume-
Theatro homin. liter. pag. 219. obseruat , Theodotum Osium py-''^'-'"".
thagoricam de numeris doctrinam instaurare voluisse , scripto libro ,

cui tituUis : Meditationes rhythmicae in duas partes distinctae , qua-
rum "vna theoreticam , altera practicam facultatis sciendi per ?iu?ne-
ros , siue restituta?n pythagoraeorum doctrinam pollicetur : qui liber
an editus fuerit , Morhofius ignorabat . In eadem pythagorica nu-
merorum doctrina versatus cst lamblicus Chalcidensis , cuius sunt
Introductio in Nicomachi arithmeticam , et Arith?netica Theologume-
na •, e recentioribus vero Petrus Eongus , siue Bungus de mysteriis
numerorum , et accuratius Meursius in Denario Phytagorico .

7. De numeris,quantum quidem ad res ecclesiasticas md.\\m.e J<hai,aniis .Odo
pertinent, post Isidorum egit Rabanus Maurus , cuius opera mul-*'^^'^*'

tum de IsidoiO referunt , de quo confer codicem Vaticanum g^^g.
cap. 95. recensendum . Editus liber est a Bakuio libr. i. Miscell.
pag. I . Rhabani Mauri Abbatis Fuldensis liber de computo . Dilecto
fratri Marcario monacho Hrabanus peccator in Christo salutem .
Legimus scriptum etc. Quia te ^vetierande praeceptor ^saepius audiui
de numeris disputantem etc. Cap. 2. Vnde Isidorus dicit : Nummus
numero ?tomen dedit etc. ex cap. 3. lib. 3. EtymoL Agit etiam de
significatione numerorum per digitos , de tempore,de decemno-

520 I S I D O R I A N A

uennali cyclo , de epacti.s ctc. Odonis abbafis Morimiindensis secu-

10 XII. inter alia opera Fabricius biblioth. med. refert De signifca^
tiojibus numerorum . De numerorum figuris . De cognitionibus -^ etin~
terpretationibus numerorum . De signijicationibus 'unitatis . De ana-
lyticis ternarii .

air, nuctoresde g. Codex Vaticanus 91Q. pergamen. in i6. pag.7. exhibet Fra?-

mentum opens anonymi de numeris : Itetn numeri etc. Iterum p.204.

quaedam de numeris : sequitur de ordinalibus\ zc rursus versus ad

cognitionem numerorum : Possidet A numerum quingentos ordine

recto . Hos versus descripsit loannes Nouiomagus lib. i. de nume-

ris cap. lo.ised curo aliqua discrepantia ab iis , qui extant apud

Vgutionem ms. , vt Ducanoius litera A. animaduertit . In alio co-

dice Vaticano 3101. manu Benedicti Acolythi anno 1077. sunt

Hermanni Contracii opera,/rfw de numero xxn. pulchra scitu di-

gna : lam pri?na etc. Fortasse liber est de numeris xxii. Obierat Her-

mannus paulo ante , scilicet anno 1054. Ab Anonymo Mellicensi

dicitur scripsisse dc principalibus computi regulis,a Trithemio de

conflictu rhythmomachiae . Codex Ottoboniano - Vaticanus 819.

exhibct ms. tractatum italicum super mystico numero septenario :

11 settenario esser etc, auctore Raphaele Aquilino . Codex item
Ottobon. 5140. opusculum anonymum ms. italicum , Del numero
Quaternario .

nttmeri in sjcris 9. De vsu Patrum in mysiicis numerorum sacraescripturae in-

iitcris. terpretationibus explicandis videri potest Sirmondus in not. ad

serm. 19. Augustini tom. i. Operum eiusdem Sirmondi C0I.338.J

vbi agit de numero piscium i5 3.,qui in mari Tiberiadis ab apo-

stolis post Christi resurrectionem capti sunt : vti etiam editio Apo-

stolicorum Patrum Cotelerii tom. i. pag. 29. in not. ad epistolam

Barnabae, vbi disseritur de numero 318. vernaculorum Abrahami:

de quo plura a me exposita fuerunt in Prudentianis cap. 20.

iiheraiiusienu' \o. Etsi libruiTi dc uumeris , qui iu bibliotheca rcgia Taurineusi

"""* asseruatur , genuinum Isidori foetum esse existimo , tamen alium nunc

recensebo , de quo nonnullaquaestio esse potest , an sitlsidori . Ex-

tat in codice R^gio-vaticano 199., de quo cap. 99. , post tres libros

sententiarum Isidori , et librum eiusdem interpolatum deortu, 'et obitii

Patrum : ex quo scilicet libro de numeris paraphrasin quamdam

Decreti Gelasiani de libris recipiendis , et non recipiendis in Ap-

pen-

C A P V T LXIII. 521

pendices editionis Sedulii conieci . Rubrica est ab aliquo ignaro
amanuensi apposita , Qujedam de domlno jtostro lesu Christo , quia
proloc^us incipit : Dvmino nostro altissimo adiuuantc , et Saluatore
nostro clementissimo concedente : sed libri argumentum auctor ex-
ponit illico pergens : de yiumero , et eius mysterio pauca breuitcr ,
tamen 'utiliter •voio scribere . Vsque ad numerum 24. txplicatio-
nem protrahere auctor voluit , ac fortasse protraxit : sed opus
mutilum est , et paulo post initium expositionis mvsticae numeri
ternarii deficit .

11. Multa auctor sumit ex iis , quae in libro de nnmeris \si- dac^-bitur,
dorus breuiter indicauit : sed. quum longius plerunK|ue in rerum
ipsarum explicatione euagetur , ad alia Isidori opera excribenda
interdum recurrit, vt in expositione vnitatis, dum de anima disse-

rit : Anim.i etenim , dum 'una res est , multas spevies , et ornarnent^r.
ita in se habet : qtiae -idujn spirat , spiritus est y dum sentit ^ sensus
est 5 dum sapit , animus est , dtoyi inteliigit , mens est , diim recte
discernit ^ratio est etc. Quae desumpta sunt ex Isidori libro de diife-
rentiis reruni num.29. de ditferentia inter animura , et animam :
^uia eadem vna est anima : quae , dum coyitemplatur , spiritus est \
dmn sentit , sensus est i dum sapit , animus est \ dum intelligit ,
m.ens est i durn discernit , ratiu est etc. Poterat liacc esse aliqua
dubitandi ratio , num liber hic de numeris in codice , in quo alia
suntlsidori, sine nomine auctoris repertus , sit Isidorianus : nam
hic erat Isidori mos , vt e suis aliis libris plura passim surneret ,
ac repeteret .

12. Sed validior alia est coniiciendi ratio , alicubi hoc opuSfln/s»<formwy .
Isidoro ascriptum esse : nam vbi numerus binarius cxplicatur ,

ac duo poenitentiae genera enarrantur, ita legitur : Longinus lan-
cea latus Saluatoris aperuit , et non tantum veniam inucnit , sed
episcopatus honorem , et martyrii gluriam , et coronam habere meruit .
Sahneron tom. 10. tract. 48. simiiia verba profcrt : Longinus latus
Saluatoris aperuit , et tactu sanguinis Christi , qtium esset altero
oculo pritiatus , illtiminatus est extra , et intus iumine Jidci , et per
apostolos haptizattis fuit : et post longum tempus in eremo episco-
patus honurem , et martyrii corunam inuenit . Ad inari.Mnem vero
sic citat : Isidor. LlispaL Eadem verba ColHus in suo tractatu
de sanguine Christi lib. 4. cap. i. allegat ex recenti , vt ait, sacrae
Tom.L V V V

52: I S I D O R I A N A

scriptuiMe studioso , qui Isidorum citat : sed cap. 5. addit : Neque
ea D. Isidori •uerba , quori sciam , reperiri ita facile pvssutit . Siinili
modo Barradas tract. 4. lib. 7. cap. 22. post eadem relata verba
concludit : Haec ille ( Isidoruy) , sed ego illa fion potui reperire .

Q:inesf!o deLon. 15. Haiic quacstionem V, C. Franciscus Alexius Fiori , tunc

.''""' Soc. lesu , qui nuper Bononiae pie decessit , literis Mantuae

XI. iunii 1758. ad Zaccariam , Isidori opera edere meditantem ,
datis , proposuerat , quonam scilicet loco Isidorus ea verba pro-
tulisset . Nullum Zaccariae responsum inuenio : sed quum in ms.
hoc opere dc numeris eadem tere verba repererim , illud mihi
venit in mentem , Sahneronem , siue ahum , ex quo Sahneron ea
descripsit , in hoc opus de numeris incidisse Isidori nomine prae-
notatum : nam in rcHquis eius operibus nec vola , ncc vestigium .
In opere de numeris omittitur, quod Longinus altero oculo pri-
uatus esset etc. , sed episcopatus honor , et martyrii corona diserte
exponuntur ; ac fortasse Sahneron , siue alius fortasse eo antiquior
in hanc sententiam Isidoruni appellauit , cetera ex ah'is monu-
mentis asserens .

cxisijoro ^4" -^^ CoUio id praecLire comprobatur : qui cap.i. hb.4.

bis Isidorum allegat , sciHcet pro mihtis , qui latus aperuit , caeci-
tate ex altero oculo , verbis Sahneronis , et pro eiusdem mihtis
martyrio : de quo ait : Nec desunt etiam-, qui liuius sententiae pa-
tronum S. Isidorum esse arhitrentur , eum talia pronunciantem iftdu-
centes : Lsncea Lonrinus Litus Saluatvris aperuit , et tion tantum
'veniam inuetiit ., sed episcopatus hojiorem , et rnartyrii corvnam pro-
meruit . Eadem sunt verba in Hbro inediro de numeris , e<ceptis
vltimis et martyrii coronam promeruit ■, pro quibus ms. , et martyrii
gloriam , et coronam habere meruit . Addit ColHiis : Verum huius-
modi auctores de loco , in quo haec ab Isidoro consignata sunt ,
taciti silent y et fortassis non temere -^ quum m''hi talem de Isidori
consensu in illius scriptis nufquim ofendere hactenus licuerit .

etaiih. ^5' BoUandiani ad diem 15. martii de S. Longino martyre

agunt, qui litus Domini lancea perforaMit : et obseruant , in tra-
goedia Christi patientis , auctore Apolliaare Laodiceno , vel quouis
alio seculi iv. scriptore potius , quam Gregorio Nazianzeno , alludi
ad metaphoricum ilhim lo ]uendi mod-nn , quo videtur inter chri-
stianos soHtum circumferri , aperto Christi larere , apertos quoque

C A P V T LXIV. 523

elus , qui b.nceam intorserat, ociilos, sciiicet mentis : quod rudis
vulgi ignorantia ad corporeos oculos detorsit . Neque auctorita-
tem Isidori pro vniiis tantum oculi caecitate a nonnuUis aliccja-
tam agnoscunt . De episcopatu Longini siue militis , qui lancea
latiis Doraini percussit , siue Centurionis, qui Dominum confessus
fuit , nihil referunt : neque Collius , qui loc. cit. controuersiam
de Longini caecitate fuse exponit , alium auctorem de eo episco-
patu , excepto Isidoro , noniinat . Sententiam vero de oculorum
caligine , aut vnius oculi caecitate graues alii auctores tenuerunt,
vt S. Vincentius Ferrerius , et Ludulphus Saxo , ab eodem ColHo
allegati , qui concludit , eiusmodi figmentum ortum ex male in-
tellectis loannis Euangelistae verbis : £/ qui vidit , testimonium
perhibuit : quod quuin de se loannes dicat , nonnulli perperam
ad milicera lateris Christi percussorem detorserunt .

CAPVT LXIV.

Quaestiofies De veteri , et nouo testamento nondum editae .

Quidnam sit Isidori opus De distantia noui , et •veteris

testamenti , siue De consonantia noui , et -veteris

testamenti in canomtm coUectionibus laudatum .

N.

illum adhuc vidi Isidori operum praestantiorem codi- Co<icx vctusth-
cem , quique chiriora antiquitatis indicia reterat , quam Vatica-^""'" '
no-Pahitinum num. 277. Scriptus est enim literis maiusculis roma-
nis , quales seculo viii. , aut ix. nonnuUi exarati reperiuntur : ne-
que certe ratio vUa obest , cur ad seculum ipsum Isidori , scili-
cet vii. , reuocari non possit . In eo sunt Prooemia Isidori , liber
de ortu , et obitu Patrum , ( quamquam hic sine vllo titulo aucto-
ris) Allegorine cimi Isidori adOrosium prologo , et praerer quaodam
alia , suo loco rcccnsenda, pag. 29. rubiica : In nomine Domini
Nostri lesu Christi incipiunt quaestiones Sci Hysidori tam de nouo ,
quam de vetere testamento . Sunt quaestiones 61. , quibus sua
responsio subiicitur . (^uaestio I. Dic mihi , quid est inter nouum ,
et vetus testamentum ? Respondit : Vetus est peccatum Adae , etc.

2. Has igitur quacstiones pro genuino S. Doctoris Isidori opere ^y. ^uo Qnm.
cxhibeo aucioritate tam eximii codicis frctus , ct quod nihil , (?^wq<X stiorus aUiJae,

Vvv 2

5=4 I S I D O R I A N A

obsret , inueniiim , niulta , quae in eandem mc scntentiam per-
trahant . Etsi enini nonnulli fortasse cxistimabunt , hunc librum
a Braulione , et Ildefonso non commemorari , tamen id nihil me
commouebit , non solum quia BrauUo , et Ildefonsus aperte affir-
mant , se non omnia Isidori opera recensuisse , sed etiam quia
mentionem huius operis apud vtrumque videre mihi videor . Braulio
ait : (^)VAEsriONyM libros duos , quos qui legit , veterum tracta'
turum multam supellectilem recognoscit . Ildefonsus : Collegit etiam
de diuersii auctoribus , quod ipse cog7iominat Secreturum expositiones
sacramentorum , quibus in vnum congestis idem liber dicitur
QVAEyriONVM .

»uae isi^ona- 5* ^^'^ Braulionis , Ildefonsique verbis hactenus non aliud si-
nae sune , guificari vidcbatur , qnam Expositio in quosdam veteris testamenti
libros, quae extat . Sed inuentis nunc his quaestionibus in vetus ,
et nouum testamentum , facile cuiuis persuaderi poterit , eas in eo
opere comprehendi , quod Isidorus Secretorum expositiones sacra-
mentorum inscripsit, ahi vero , tortasse quia hae quaestiones com-
mentarios praecedebant , librum , vel libros duos Quaestionum ap-
pellarunt . Vt autem praecederent quaestiones , haec erat ratio ,
quod earum plcraeque in re ahqua vniuersah , seu ad vtrumque
testamentum pertinente expiicanda versantur. Grialius in praefatio-

N ne ad editionem ait , se expositionem secretorum sacramentoruin.

. in vno Oliuensis coenobii codice non ita vetusto reperisse, titulo

Quaestionutn insignitam , in quo scilicet singuHs expositionibus suae

sunt percunctationes praepositae . Sed quum addat , hnius codicis

1 quaestiones sibi non videri casdem cum iis , quarum Ildefonsus me-

minit , dubios nos relinquit , an de commentariis ipsis loquatur ,
qui in eo codice per interrogationes, et responsiones ordinati sint,
an de diuersis ahis quaestionibus, quales sunt nostrae . Propterea
Nic. Antonius lib. 5. nurn. 139. de Secretorum expositionibus sa-
cramentorum , et Quaestionum libro , seu libris Ioquens,iu rem
nostram ait : loannes Grialius videtur distinguere , sed nulla , vt
eredimus , congrua ratione .

cn Br uii ne ^' ^^"^^^^^^^ aliquis possit , an istiusmodi quaestiones , Brau-

fetenie? lioue petcnte , ab Isidoro sint expositae . Nam Braulio in epistola

ad Isidorum , Solet repleri ^ qiu Et^^mologias ad se mitti postulat,

ita pergit : His igitur expletis erunt mihi quaestioyies de sacrts ,

C A P V T L X I V. 525

diuhitsque pa^inis , quarum mihi expositio7iem cordis vestri lutnen
aperiret^ si tamen et nobis iubes ( forte iuuet ) resplendere ^ et-di'
uinae legis obscura reserare . Nec si ista , quae peto , percepero ,
de illis silebo , sed viam reseras capiendae fiduciae . Nihilominus
cxistimo , quaestiones, quae nunc extant , non esse eas , de quibus
Braulio loqiiitur : primum quia non tacuisset Isidorus, se Braulio-
ni quaerenti respondere , praemisso aliquo breui prologo ; deinde
quia hae , quas habemus , quaestiones, vt allegoriae , vt prooemia,
vt liber de ortu , et obitu Patrum , perscriptae , et explicatae vi-
dentur , vt hicilior via ad perpetuos sacrae scripturae commenta-
rios aperiretur : postremo quia Braulio quaestiones suas proponere
volebat , postqiiam Isidorus Erymologias expleuisset , quod vlti-
mum videtur tuisse Isidori opus .

5. Vt in aliis libris , sic etiam in hoc S. Isidorus sententias , /i/Jon mo; r^--
et quandoque verba ex aliis suis operibus sumit , vt quaest. 2. '■^'■•^'"'^' •

de numero librorum veteris , et noui testamenti : luxta septuagin-
ta duas linguas septuaginta duo libri intelliguntur ., ex lib.i.Offic.
cap. XI. Et quaest. 9. Sciat , se non esse episcopum , qui praeesse
desiderat , non prodesse , ex lib. 2. de offic. cap. 5. Et quaest. :;7.
Vfia est anima , quae ■, dum contemplatur , spiritus est , dum sentit ,
sensus est etc^ ex hbro de differentiis rerum num.29.de differentia
inter animum , et animam . Sententia de episcopo extat etiam
in Quaestionum dialogo inter dubia , vel spuria Augustini opcra
quaest. vlt. Nam qui praeesse festinat , quidam Patrum eleganter
exprcssit dicens : Sciat , se non esse episcopurn , qui praeesse cupit ,
non prodesse . Ek Augustino id petitum lib. 19. de ciuit. Dei
cap.19. Intelligat ^ non se esse episcopum ^ qui praeesse dilexerit ^
non prodesse .

6. Quum liber hic quaestionum incipiat, Dic mihi .^ quid est Ve distantia
i?iter nuuum ■, ■et vetus testa?nentum 'i Suspicio mihi suborta gst ,"""'' ^' "''*'-^

, . , . . . ,- . T^ , • • • • . testamcriti ,

alicubi inscnptum tuisse , De dista?itia noui , et tJeteris testamenti .
Eteniin Gratianus distinct. 34. cap. 5. Christiano non dica?n Isidori
nomen ita praemittit : Item Isidorus de distantia noui , et veteris
testa?nenti , tum verba haec describit : Christiano non dicam plu-
rimas , sed nec duas simul habere licitum est , nisi vnam tantu?n ,
aut •vxorem , aut locu vxoris concuhinam . Quo respexit , vt puto ,
loseph Catalanus in not. ad epistolam S. Hicronymi de honcstate

5 2(5 I S 1 D O R. I A N A

clericorum : Aduerte ex Cs7icilio Tolet. i. can.ij. concubinam dici
coniugem , quae ad plenum ius coniugale nun erat admissa . Sic
e( Isidorus in libru de distantia noui , et 'ueteris testamenti . Eius-
niodi Isidori vcrba neque extant in lib. i. Sentent. cap. 20. , quod
inscribitur De difjerentia testamentorum , neque in libro Difteren-
tiarum rerum num. 33. Inter legem , et euangelium etc. ^ neque
in libro 2. contra ludaeos , siue de vocatione gentium , vbi quae-
dam de vtroque testamcnto disseruntur . Desunt etiam in hoc li-
bro quaestionum : sed certe locus hic opportunus erat , vt de vxo-
ribus , et concubinis veteris , ac noui testamenti quaestio aliqua
institueretur . Quod si ea tuit ab Isidoro controuersia agitata ,
in tanta excriptorum licentia mirum non esset , si ea ab imperito
aliquo praetermissa tuisset , quod non intellexisset , christiano li-
cere loco VKOris concubinam habere , hoc est , veram coniugem ,
quae ad plenum ius coniugale non erat admissa, quales tunc permit-
tebantur,et tamquam vxores minus solemniter ductae habebantur .
Equidem potius crcdiderim , Gratianum has quaestiones, ex initio
ipso inscriptas De distatitia noui , et veteris testamenti , allegasse ,
quam caput aliquod aliorum operum , quae proprio gaudent ti-
tulo , tamquam distinctum a ceteris opus , indicasse . De hoc titulo
agit Berardus supra relatus cap. 32. num. 7.
nU! rodkes y. Ex cpisfola Burriclii cap. 40. descripta constat, habuisse eum
qaaestioniitr, . ^v^ amico sibi commodatum codicem gothicum , in quo pluraerant
Isidori opera,et liber quidam acephalus breuium quaestionum de
sacra scriptura per interrogationes, et responsiones, qui an Isidoro
adiudicandus esset,ipse dubitabat . Si aliquam quaestionem indicas-
set,iudicium ferri posset,an cum nostro conueniret .In codice Va-
ticano seculi vm. , aut ix. est etiam liber quaestionum sacrae scri-
pturae initio mutilus,sed a nostro diuersus . Prima , quae occurrir,
quaestio est , (Juot modis intellexit loannes , quia a Christo debet ba-
ptizari . Vltima , Cur lesus infans puer dicitur ^ quum infantia septi-
mo anno fniatur ., pueritia quartodecimo claudal ur ': KGspO'Asio : Hoc
nimirum constat , quia -vt ministrartt , et csuriret ( iegam seruiret )
'venit lesus .y quia JiHus hominis non •uenit ministrari ^ sed ministra-
re etc. Etenim omnis minister , et umnis seruus puer •vocatur etc. Aliae
etiam sunt quaestiones , quae in codice sothico Regio-vaticano 1823.
inter alia Isidori opera hoc titulo insigniuntur : De quaestionibus diffi-

C A P V T LXV. 527

ciliorlbus veteris , et noui testameftti . Prima qnaestio est : Quibus scri-
pturarum testimoniis Trinitas approl^atur . Diiierso charactere , sed
satis antiquo ascribitur nomen auctoris Eucheri episcopi : ac reuera
sunt duo libri instructionum Eucherii Lugdunensis adSalonium fi-
lium.Post primum librum recenti manu notatum est,septem vlti-
mas lineas abessc ab editis . Finis quaestionum in ms. est in Epi-
stola ad Colossenses , ludaeis christiani. Illico rubrica, Prolovus de
nominibus hebraeis : Quoniam , Jili charissime , superiori libro etc.
In ima pagina antiqua manus, diuersa a prima, ascripsit : ^^x/^/zV/V
liber quaestionum noui , et veteris testamenti . Hic est liber primus
Instructionum : liber secundus est de nominibus hebraeis , variis vo-
cabulis etc. , vt in Biblioth. Patrum Lugdun. tom. 6. pag. Sj^.^vbi
primus liber post quaestionem in epistolam ad Colossenses proce-
dit vsque ad Apocalypsin . Quaestio autem in epistolam ad Colos-
senses in ms. est imperfecta .

C A P V T LXV.

Secretorum expositiones sacramentorum , siue quaestiones , aut commef}-
tarii in quosdam lihros 'ueteris testaynenti . Att Isidorus cotnmen-
tarios literales in sacram scripturam edideritl Glossae ordinariae
an Isidorus auctor ? An alterius , quae nondum edita est ? Alii
commentarii . Interpretatio in lob.

I. X ost Isidori opera , quae ad vniuersam sacram scripturam in ge- Commer.tarii ii-
nere exponeadam quodammodo pertinent commentariis, qui extant, f""i" »
in singulos libros locum nunc damus . Et praeterendi quidem essent
commentarii literales, si ab Isidoro scriptos esse , et ahcubi adhuc
asscruari constaret . Sed quum solum mihi cognitae sint quaedam
glossae literales, quas Isidoro ex coniectura tantum ascribere pos-
sumus , de genuinis eius allegoricis commentariis primum verba fa-
ciam , de aUis -mox facturus .

2. In praefatione ad editionem suam Isidorianam Grialius \x\\\\- commentarU ai~
ta de hoc opere disserit , relegenda supra cap. 36. Vnum hoc ad- ''■J""'^'-
dam , Latinium BibL Sel. pag. 173. iam oHai animaduertisse , in Eu-
cherio,Romae anno 1564. excuso, haberi commentarios in Gene-
sin, et in libros Regum , in quibus locis aHquot S. Grcgorii Papae,

5 38 I S I D O Fl I A N A

et IsiJori verba citantiir , et gesta : qui ctiam addit, apparere , ho"
minem in Britannia scripsisse . (^)iiod nonnuUis locis adductis Nic.
Antonias confirniat . Editio Bignaeana hunc praefert titulum : Beati
Isidorl lunioris Hispalensis archiepiscopi commentaria in 'vetus te-
stamentum . Id secutus tuit Breulius . Exemplaria mss. mirum quan-
tum discrepant . Nic. Antonius refert titulum In Pentateuchum ex
cjuodam codice bibliothecae Mediceae, et ck alio S. Isidori vrbis
Legionensis : m quodam alio codice obseruat separatum extare,
quod ad libros Regum pertinet : et ex schedis mss. Alfonsi Ciaco-
nii Romae in coenobio S. Isidori Minorum fratrum Hibernorum
asseraatis inscriptionem hanc promit : £a'/'/^//j//c /';; historiam diui-
nae legis : ex ms. codice bibliothecae Ambrosianae Mediolanensis :
Super Pentateuchum , lesuNaue , et Regum interpretationcs S. Isidori .
Inscriptio Expositionis , siue Explanationis Historiae diuinae legis in
nonnnUis etiam nostris mss. apparet , veteri more cx hebraeis peti-
to , quo tituhis ex primis verbis libri constabat : nam huius com-
mentarii prologus incipit : Historia sacrae legis .
CnpufUMa- 3. Ouum aurem Nic. Antonius sokim nominasset Isidori expo-

ciiahaeU , sitiones i;i hbros Pentateuchi , losue , ludicum , Ruth , Regum , et Es-
drae , Baverius in nota subiecit : Atque etiam in libros Mackabaeo-
rum , 'vt in codicibus Escurialensibus duobus , e quibus tionnulla Gria-
lius tom. 2. pag. 236. Extat quidcm non sohnn in Griahana editio-
ne, sed etiam in Bignaeana, et ahis breue quoddam caput de Macha-
baeorum martyrio . Sed quum Bayerius dicat, Griahum nonnulla in
hbros Machabaeorum e duobus, quos laudat, codicibus Escurialen-
sibus afterre , innuere videtur , aha adhuc in eis codicibus latere,
quae excusa nondum sint. Sed fortasse codices mss. cum editis non
contuht , adeoque existimauit, phua esse in niss. , quam in excu-
sis : quippe quum in excusis exiguum tantum,vt dixi , caput repe-
riatur . Praeter eos duos codices Escurialenses Baverius tres ahos
itidem Escurialenses eiusdem operis mysticarum expositionum hui-
dat : sed ex nuUo pecuharem tituhun describit ,

c^iuci Kss. 4- Rodriguezius tom. 2. Bibhoth. Hisp. pag. 326. et seqq. nou-

nuilos recenset codices Escurialenses, in quibus est expositio in h-
bros veteris testamenti . Codex membranaceus in 4. in il. R. 14.
est secuh, vt videtur, XIII., cuius in operculo hi adsunt tituh.Ti/-
dorus super Pentateuch. Item tractatus super Pater noster . Item Ma-

gister

I I

C A P V T LXV. 529

vhtir Compostellanus Ds consolatione ratio?tis , Item qunedam quae-
stiones theologicas multum 'vtiies . Item Summa Magistri Alani de
arte praedicandi . Item alius tractatus super Pater noster . Inscriptio
operis est : /// nomine domini nostri lesu Christi incipit codex bea-
to Tsidoro Spanense episcopo : de v. libris Moysi , ceterorumque libro-
rum veteris fundamenti explanatum de diuersis auctoribus in vnum
collectum^luculentiusque expositum . Historia sacrae legis non sine
aliqua praenunciatione futurorum gesta , atque conscripta est etc.

5. Iii codice il. R. 9. membraaaceo characteris perspicui , et ma- i^i<:'ir'>^ci^ .
giii, secuii XIV., est eadem expositio . Iu operculo nota haec : In isto
ijolumine continentur ista , quae sequuntur ■■, Expositio moralis beati

Isidori super quinque libros Moysi , sc. , Genesis , Exodi , Leuitici , Nu-
/neri y Deutero-io-nii y ludicum, Regum . Item infine libri Histori.x Da-
retis Frigii de excidio Troianorum . Additur verbis hispanis , librum
esse bibliothecae Deiparae Virginis Guadalupensis , ac subscribit ,
Belasco . Titulus hic est : /« iiomine dei summi ., amen : signum Christi ^
cooperante sancto Spiritu , incipit prefacio Tsidori . Completa est Pen-
tateuchi expositio .

6. Codex il. L. 8. chartaceus secuU xin. hoc titulo recentiori: "'"■
S. Isidori expositio in Genesin , et alia nonnulla : et S. locinnes Chry-
sostomus de cordis contritione . In hoc itidem codice completa esc
expositio^ac praeterea additur hber S. Isidori inscriptus , Gc///af«w:

de quo plura nos cap. 85.

7. Codex iil. Q. 21. m 4. membranaceus sqc\x\\ xiii. , vt xlAz- liierieremitie.
tur, muhis literarum nexibns , hoc titulo : Incipit prefacio Tsedori

episcopi in libro Geneseos . Addk llodriguezius , hoc codice contine-
ri expositionem vsque ad Hbrum leremiae . Hic desidero hiculen-
tiorem exphcationem : an sit etiam expositio leremiae, quae certe
ab editis abest : an sakem ahquid aUud,quod nondum typis com-
missum fuerit . Liber oUm pertinebat ad CoUegium IVIaius , vt vo-
cant, Comphitense .

8. Codex nl. P. 7. membranaceus secuU xv. , vt videtur, re- ^'("■"s Cnstrcr..
centiori hac epigraphe : Isidorus in Pentateucbum , et primum Regum. ^'« ''*'«'"'«* •
Mutila est cxpositio in Genesin . In fine haec adest subscriptio :

Petrus Castrensis puer nobilis scripsit digitis libeUum prioris . Scrib-
sit libellum in pessimum pergamenum : scribsit studiose , sed non sa-
tis curiose .

Tom.L Xxx

dt MacLaiaeis ,

55° I S I D O R I A N A

coJexoUmPrU p. Codex nl. P. 17. in 8. membranaceus seciili xv. , vt vide-

lantinui. ..■ i • i i-i ... . . . ,

tiir, titulis, et licens initialibus rubris , hac inscripttone characteris
recentioris in y>timii pae^ina, Epilome Hisloriarum •ueteris testamenti
per ///Worttw . Bayerius vero , qui codicem olim inspexit, subiecit :
Nofi epitome^ sed integrum Isidori £^/>«/ . Titulus codicis ita habet :
Incipit Eptameron B. Tsidori Tsp.xlensis episcopi . Opus incipit : IstO'
ria sacre legis non sine aliqua pronunciatione futurorum gesta ,
atque conscripta est . Nec pertineret ad prefi^urationem misterii tam
' multiplex rerum vmhra gestarum , nisi apostolus docens diceret , Lex

figuram hahet futurorum bofwrum , non ipsam imaginem rerum . De-
siniz ^ nomina duarumfiliarum eius : nomen primogenite Merob yCt nO'
men minoris Michol. D.iuid filius Eufratei . Codex olim eratbiblio-
thecae S. Antonini ecclesiae Pallantinae, ( cjuod charactere veteri no-
ratur,) inde anno 157S. extractus .

10. Etsi autem Nic. Antonius de Isidori expositione in libros
Machabaeorum non meminit, tamen animaduertit ex Roberto Coco
Anglo , et Vincentio PLiccio De scriptor. pseudon. pag. 209. , pro-
logum in Machabaeorum libros,qui Hieronymi operibus solet in-
serijlsidori esse.In editionc operum Hieronymi Erasmiana initio i.
tomi inter opera dubia id notatur: In Machahaeorum lihros praefa-
tiones duae eodem initio : Alachabaeorum libri •, mihi non videntur eS'
se Hieronymi . Isidoriani opusculi aliud est initiuin . Cocus autem
apud Placcium verbo Hieronymus non de hoc opusculo loquitur,
sed de fra9,mento Prooemiorum Isidori,quod in bibHis Antuerpiae
1570. impressis inseritur , et a Roffensi , Bunderio , et Altonso de Ca-
stro citatur tamquam Hieronymi prologus , dissentientibus ErasmOj
Scultingo , et aliis.
comntntaritis in ij. Dq commcntariis, quac cxtaut, iu vetus testamentum , vel
G,nis,n. saltem in Genesim, nonnemo dubitauit, num sint Isidori . Placcius
De pseudonoym. verbo Isidorus \\-\tc refert ex Symbola Mastrictia-
\\.\:Seculo vii. adest Isidurus Hispalensis episcopus , vir eruditus ,
et multis scriptis clarus , qui in commentario in Genesin ( // modo est
illius ^ et non Hildefonsi Toletani , qui tamen et ipse eadem floruit
aetate ) cap. 7. etc. Sam. Andreae in disput. de salute Adami 'thesi
28. Nullam hic auctor indicat rationem , cur aut Isidoro elusmodi
commentarium contra tot veterum testimonia abiudicet, aut sine vl-
lo Ildefonso adiudicet.

C A P V T LXV. 53 r

12. De commentano in qiutiior libros Regum malor est con- '" ^'"'foriHTos
trouersia . Theophilus Raynaudus De mal. , etbon.iibr. part» i.ero- '^"'"'
tem. lo. S. Isidoro ^ inquit , Hispalensi episcopo passim suppoTiunttir
commentarii in quatuor libros Regum , quos -vera sententia est con-

scriptos esse ab Isidoro illo Seniore , item in Hispania episcopo , siue
Cordubensi , siue Pacensi : nec desunt etiam , qui Caesaraugustanum
statuant . Sed quum tam anceps sit Raynaudus de Seniore illo Isi-
doro, cur vcram sententiam vocat , quae non a nostro Isidoro , sed
ab alio Seniore comm.entarios conscriptos tenet ? Et Isidorus certe
Pacensis nostro iunior est : Caesaraugustanum recentiores confinxe-
runt, Cordubensem primus ex antiquis Sigebertus nominauit, au-
ctoremquc commentarii in quatuor libros Regum statuit : cuius er-
roris causam inuestigaui, quum de diuersis Isidoris disserui cap.i6.

13. Ac profecto commentarii in libros Regum ita cum reliquis, opus nos^n Isi*
qui praecedunt, in mss. codicibus coniuncti sunt, atque vno con- '''"'' *

textu , et sub eiusdem auctoris nomine connexi, sententiis etiam
S. Gregorii Magni ornati , vt de diuerso antiquiori auctore nequa-
quam liceat cogitare. Initium etiam commentarii in i. librum Re-
gum quodammodo hanc connexionem 'nvamt'. Pust librum ludicum
sequitur Regum . Et aspice tempora , primo ludicum , postea Regum 5
sicut erit primo iudicium ^ postea regnum . Labbeus in comment. ad
librum Bellarmini De scriptor. eccles. anceps etiam quodammodo
est : nam primum asserit , Isidorum Scniorem Cordubensem com-
mentarios in libros Re<^um Paulo Orosio Historico dicasse anno cir-
citer 412. Deinde solum notat, esse, qui malint commentarium in
quatuor Regum libros Isidoro Cordubensi adiudicare . In vno tan-
tum codice Vaticano 5oo2.)de quo cap. 97. , repcrio , dubitatio-
nem nonnuUam iniici de auctore commentarii in quatuor libros
Regum : nam post expositionem in praecedentes libros nota haec le-
gitur: Huc 'usque excerpta Isidori episcopi'-) quae autem sequuntur ,
excerpta sunt a Beda presbytero . Sed vnus hic codex contra totalios
fidem non meretur : praesertim quum Bedam auciorem nominetj
de quo nemo cogitarat, neque cogitat. .>

14. Recte Nic. Antonius errorem Ambrosii Moralis coarguit. ^ MomiesiusTe.
qui opus expositionum secretorum sacramentorum idem esse exi-^"^ """^'
stimauit , atque opus inscriptum De summo hono ., s'aie Sententiarum,

Ex eodem autcm Morale refertjin monasterio liispano de SpinaCi-

X X X 2

5 .^ 2 I S I D O R I A N A

sterciensis Ordinis insigne volumen esse Expositioiiis supei* Penta-
teuchuii, siue catenae ex diuersis plerumque ignotis auctoribus i
quos inter saepius Isidorus ex his,vt credere par est , commenta-
riis adducitur. Intelligit praeterea, ad hoscommentarios alludere Ray-
munduni Martini Dominicanum seculi :au. scriptorem , qui part. 2.
Pugionis fidei contra iudaeos cap. 5. §. 12. iaudat Isidori glossam
ad 4. Reg. cap. 2. Ascende caliie etc. Id autem pertinet ad eas Pa-
trum Catenas,vt vocant,in sacram scripturam , de quibus nos phi-
ra intra: nam in huiuscemodi Catenis expositionesPatrum aliquando
glossae dici soient.

fffhio conmen- 15. Praeter editioncs expositionum Isidori in sylloge aliorum

""■" • eiusdem Isidori operuni, extant hi commentarii seorsum editi hoc ti-

tulo : 5. Isidori Hispalensis episcopi ^ theologi peruetusti , enarrationes
ductisiimae ^breuissimaeque iti (jenesiyi etc. Rothomagi apud Fratici-
scum Vaultier i 647. /« 8. Comprehendit tantum haec editio expo-
sitiones veteris testamenti , quae iamtum erant editae . At videtur re-
petita ex alia antiquiori Coloniae 1550. in 8. impensis Petri Quen-
tel simili modo inscripta : Isidori Hispalensis episcopi theologi per-
uetusti Enarratioues doctissimae , breuissimaeque in Genesin etc.
Angeius Rocca \6. Quuui autem uou solum mss. ,sed editi omnes consentiant

notaia,, in Isidoro Hispalensi huius operis auctore laudando, quid Angelo

Roccae venit in mentem , quum in Indic. Theolog. , et scriptur.
tom. i.oper. pag. 110. praetermisso Hispalensi , /j^/Vcr/ lunioris Cor-
duhcnsis in -vtrumque testamentum commentarios nominauit? Tribuunt
Isidoro Cordubensi , quem Scniorem vocant , commentarios in qua-
tuor libros Regum nonnulli , vt dixi, sed neque id quidem contra
tot mss. ndem admitti potest, etiamsi aliunde ex Sigeberto statue-
re velis , Isidorum Seniorem Cordubensem quosuis alios diuersos
commentarius in quatuor libros Regum composuisse .

mis. rxempia- jy, De iTiss. exeiuplaribus , ad Zaccarianaiii editionem collatis,
egi cap. 45. Ea autem , quae a me visa sunt , breuiter indicabo .
Cap. 94. recenseto codicem Vaticanum 626., in quo hi commenta-
rii Expositionis nomine nuncupantur , et quaedam adduntur , ad
Appendices reiicienda . De codice Vaticano 5002. nuper dixi . lii
cod. Regio-vat. , de quo cap. 100., titulus est , Tractatus in Libro
Geneseos : et initio : Praefatio Isidori episcopi in libro Geneseos . Isi-
durus lectori salutem . In codice Palatino 275. cap. 102. coinnien-

C A P V T LXV. 53^

tarii Isidori , praemisso versiculo, IsidGrus Ereslt dkta^tdo patenter in-
haesitiac fortasse quaedam in eo codice sunt ex commentariis lite-
ralibus,vt tunc dicam . Ibid. in cod. Paiat. 276. Explanatiuncula
Sancti Isidori in lihros Regum ^inscnis qiiibusdam fragmentis non-
dum editis.In codice Ottoboniano 55. cap. 105. post praefationem
super 'uetus testamentum inscribitur Expositio libri Geneseos etc^
vt vul^o in editis .

18. Ouid causae esse putem,cur quum Isidorus ipse commen- "''«'"«' Expost-

• tioncs •

tariis suis titulum fecerit, tantopere libri mss. , et editi in huius ope-

ris inscriptione varieni;'? Ex Ildefonso discimus, Isidorum secretorum

expositiunes sacramentorum cognominasse . Grialius titulum primae-

uuin restituere voluit, inscripsitque Mysticorum expositiones sacra--

mentorum , quia Isidorus in prologo ait : et sunt plena mysticis sa~

fr^w^«//j- . Sed potuit Isidorus mystica sacramenta in prologo appel-

lare ea, quae secreta sacramenta in epigraphe vocauit . Itaque liben-

tius retinebo secretorum expositiones sacramentorum . loannes Diaco-

nus in Vita S. Gregorii lib. 4. cap. 77. nomen expositionis , de his

conimentariis loquens, vsurpauit : C«/«j ( Greooni ) facundiae con-

sonantiam Isidorus , Hispalensis ijrbis episcopus , //; Expositione Ge-

neseos admiratus , Sutnpta , inquit , sunt ah auctoribus haec Origene^

Victorino , Ambrosio , Hieronymo , Cassiano , Augustino , Fulgentio , ac

nostris temporibus insigniter eloquente Gregorio .

19. Grialius in not. obseruat, Isidorum perstudiosum quidem Fuigendus no-
fuisse Fulgentii, sed hujus nulJum locum a se in his expositionibus """"""•
repertum : adeoque nomen FuJgentii in textu omisit, omissum quo-

que in veteribus nonnuJlis exemplaribus . Sed quum loannes Dia-
conus seculo ix. in prologo Isidori nomen Fulgentii legerit , et ve-
tera exemplaria consentiant , omnino retinendum est , tum quia dilfi-
cile est afiirmare, nihil Fulgentii in his Isidori coiumentariis repe-
riri , tum quia dcesse videntur similes alii Isidori commentarii : tum
denique qnia potuit Isidorus ex aliis Fulgentii libris,qui ad nos
non peruenerunt, aliqua excerpere .

20. Quod autem Isidorus in mysticis , et allegoricis interpre- Patrcs aiiego-
tationibus eruendis versetur , minime cnlpandusest, non solum quia *■'"
iam prius sensum literalem exposuerat, vt mox dicam , sed etiam quia
grauissimos secutus duces,nec sine certa ratione hanc viam tenuit.
Vberrimejet doctissime de hoc argumento disserit Petrus Lazeri

lae tntenti >

534 I S I D 0 R I A N A

in praefationc ad BrLinonis Astensis commcntarium in iv. Euange-

lisi^s . Sufit , ii\c[mt, expllcatlofies eaedem /';; Fatrum scriptis frequen-

tissimae : vt si demptas eas ex eoriim scriptis •uelis ^ perttura huius-

modi sifit opera ferme /or<^ . Praeter Gregorium, Bedam , Orioenem

allegat omniumsententia, et vocibus probatissimos, laudatissimosque

PP., Hilarium , Ambrosium, Hieronvmuin , Augustinum . Rationes de-

inde affert , cur Patres in allegoricis interpretationibus frequentes

erant 5 nimirum vt austeriora praecepta morum sapore quodam non

illiberali condirent, praesertim quia quum ad populum frequenter

verba facere deberent , somniculosis auditoribus vsi fuissent , nisi

allegoricas, et mysticas interpretationes adhibuissent ^ quae eruditis

quoque, et ingeniosis auditoribus non placere non poterant .

txcerpend! itu- 2 1. Idcm Lazcrus morcm veterum Patrum exponit , quo ipsi

diosi , verba ex aliis antiquioribus passim sumebant, veluti flores e diuer-

sis pratis decerpentes,saepe eiiam in aliis operibus a se dicta re-

petebant . Nec 'uero nvuis siue ifiterpretationibus efferefidis , //-

ue setitefitiis cudefidis scriptor hic allaborat , sed antiquiorum Pa-

trum JJoribus "veluti decerpendis , prohatissifnis scilicet explicationi-

bus, ifistitutiofiibus ^ documefJtis , ejfatis, -ut fiihil aliud voluisse 'ui-

deatur , quatn 'ut^ qui commentariufft suum legcret , quae iti aliis omni-

bus 'vtilia , et praeclara inueniuntur , ea haberet ifi suo . Hoc de Isi-

doro aiebat Braulio : (^uaestionum libros duos ^quos qui legit^ 'uete-

rum tractatorum multam supeltectilem recognoscit . Et Isidorus in pro-

Io2o: Veterumque ecclesiasticorufn sententias congregantes^ •ueluti e di-

uersis pratis fiores lectos ad manurn fecimus .

defcnduntur . 2 2. Paulo post ita pcrgit Lazerus : Non autem id primum ab

auctore factum , neque hoc fiouum esse , 'ut qui sermones haberent ad

populum , ex aliis ipsorum operibus istos mutuarefitur ^facile sibi per-

suadebunt, qui animaduertant , in Augustino ,aliisque Patribus mul-

tas homiliarufn partes iisdem sententiis , verbis etiam cofistare ipsis ,

quae In aliis elaboratissimis eorutn operibus inueniuntur , quod qui-

dem illos fecisse putandum est, vel 'ut labori non vtique necessario

parcerent , vel quod illa commodius , quam factum fuerat , dici posse

dlffiderent : vel id fiebat harutn homiliarum , et sermonum frequen-

tia,quae ad mcditaridufn , cogitandufnque tempus nullum suppetcbat.

De frequentia hac concionum fuse disseruisse animaduertit Bernar-

dinum Ferrarium de rit. sacr. concion. cap. i8. ^ et Binghamum

C A P V T LXV. 555

tom. 6. Orig. eccles. lib. 14. cap. 4. 5., et 6. In sylloge dissertationum
italica lingua studio Zaccariae coepta , quae adhuc post eius obitum
continuatur , t. xi. p. 126. extat eiusdem Zaccariae , Dissertaz.ione det-
ta in Lticca nell^ Academia di Storia ecclesiastica il di 26. Marzo
175 3.5 ritoccata poi ^ ed accresciuta ■, sulle a?Jtiche concioni ecclesiasti-
c/ifjvbi plures alios de eodem argumento scriptores laudat.

'23. Et Isidorus quidem non solum in his commentariis , sed isiJorus aVm
m ahis quoque suis openbus verba-,non minus a se ohm vsurpa-
ta,quam in ahorum Patrum scriptis reperta, hbenter adhibet . In
commentariis autern praecipuus eius scopus fuit , vt diuersas Patrum
expositiones in vnum coUigeret, ac legentibus repraesentaret . Ac
fortasse primus ipse fuit,qui eum interpretandi ordinem, ac viam
constanter tenuerit : post ipsum multi simiii modo sacras scripturas
exposuerunt, siue Patres, a quibus verba,et expositiones mutuaban-
tur , nominarent, siue secus : ea fere methodo , quam Xystus Senen-
sis de Beda refert hb. 4. Bibhoth. Sanctae : hi Rhapsodiis , siue Stro-
/natibus y vel Collectaneis congregauit mysticas magis ^ quam histori-
cas expositiones ex probatissimis ecclesiae Doctorum sententlis , di-
ctisque hinc inde interruptim , et interpolatim coilectas , nonnullis
etiam de suo insertis ad imitatio7iem sensus eorum , ^ubi opportmium
fuit^quo diuersi Patrum sermones ^ac periodi i/el aptius inter se co~
haererent., ijel breuiores , et illustriores redderetitur . Ildefonsus, Isi-
dori discipuhis, non sohim e suo magistro , sed etiam ex Augusti-
no , et Gregorio plura desumpsit, praesertimin eo opere, quod An-
notationes de cogniiione baptismi inscripsit, vt loca demonstrant in
editione Matritensi Patrum Toletanorum ad maririnem diiisenter in-
dicata : quod neque Ildefonsus ipse dissimulauit \ nam in prologo
ait: Non nostris nouitatibus incognita proponentes^sed antiquorum mo-
nita 'uel intelligentiae reserantes , vel memoriae a^motantes .

24. In opuscuHs veterum quorumdam Scriptorum Bononiae ^'"«•'''"^^""'■'^
cditis 1 75 5. > recensente doctissimo viro TrombeUio , extant Claudii """' '
Taurinensis commentaria in hbros Regum : in quorum prologo ita
Claudius : Et quia tu saepe a me requiris multarum rerum absolu-
tionem , maximeque in Pentateucho , atque libro Regum . . . atque
in eis non ex meo ingenio , sed ex illustrium Doctoru?n iudicio , ne-
que ex propria temeritate ■, sed ex aliorum auctoritate interrogatio-
nibus tuis , non quantum debui , sed quantum potui , satisfeci etc. Ad-

53^ I S I D O R I A N A

iiertic Trombellius iii not. , Claudium interdum Isidorl nostrl oipO"
sitiones excribere , sed verbis aliquando diuersis,et ordine nonnihii
immutato . Consiat, simili modo alios commentariorum , et homilia-
rum auctores ex Isidori hoc , aliisque operibus profecisse, Bedam sci-
licet, pseudonymum Eucherium Lugdunensem auctorem commen-
tariorum,Rabanum Maurum, Martinum Legionensem , alios .
Catfrcct^ntrum. 25. Ex hac iuterpretandi ratione, coUectis hinc inde veterum
Patrum expositionibus , natae sunt eae collectiones , quae CafenaS
in sacram scripturam appellantur, in BibHis etiam excusis extantes .
Editio , quae in hoc genere optima censetur, haec est . B/hlia sacra
cum glossa ordmaria primum quidem a Strabo Fulde?jsi cullecta , nunc
vero tjouis Patrum quum graecorum , tum latinorum explicationibus
locupletata : annotatis etiam iis , quae confuse antea citabantur., locis :
et Postilla Nicolai Lyrani , Additiunihus Pauli Burgensis , ac Matthiae
Thoryngi replicis , ab injinitis mendis purgatis-, in commodioremque
ordinem digestis , per Fr. Franciscum Feuardentium Ordinis Mino-
rum , loannem Dadraeum , et lacobum de Cuilly theologos doctores
Parisienses . Lugduni 1590. sex 'uoL in foL Feuardentius in episto-
la dcdicatoria ad Xystum V. auctorem glossae ordinariae , et inter-
linearis post Strabum Fuldensem nominat Ambrosium Laudunen-
sem , quem alii Anselmum dicunt. Post Hieronymi prologos sunt
prothemata glossae ordinariae in Genesin . Laudantur post alios ///-
dorus , et Beda mystice . Primordia generis humani , quibus ipsa luce
perfrui coepit , bcne comparantur primo diei , quo deus lucem fecit .
Et haec aetas tamquam infantia putanda est ipsius vniuersi seculi etc.
Cap. i.Genes. ad verba Et spiritus Domini ferebatur super aquas
alleuatur Isidorus : Corda scilicet fuctuantia , quae mentis quietem
amiserant, quia eis spiritus non innitebatur etc. Simili modo Isidori
expositiones inseruntur in primis sacrae scripturae libris, compre-
hensis quatuor Regum . Indicatur etiam Isidorus ad librum lobised
solum quaedan.i eius verba in medium proferuntur ex libro de or-
tu , et obitu Patrum .

26. Manu exarati codices multi sunt,in quibus huiusmodi as-
seruantiH- Catenae Patrum :, sciVicet biblia sacra,siue partes eorum
quaedam cum schoIiis,seu glossis ex commentariis Patrum,ac no-
minatim Isidori . Bandinius tom. i. cod. latin. biblioth, Laurent. Med.
plut. 16. num. 38. describit codicem Deuteronomii seculi xin. cum

scholiis ,

mss. c-eaices ,

C A P V T LXV. 537

scholiis, quorum auctores sunt Rabanus . . . Isidorus etc. Ibid.
plut. 17. num. 14. codicem Exodi secuH xn. cum commentario ex
operibus Rabani . . . Isidori f/c. , et num. 17. Leuiticum cum com-
mentariis Hesychii . . . Isidori etc. Idem tom. 4. plut. 9. S. Crucis
cod. 3. membr. seculi xiv. refert Postillas variorum SS. Patrum iii
Octateuchum, vt Ambrosii , Isidori etc.

27. Genesis , et Exodus cum glossis veterura,vt Hieronymi ^'^'■'^''rf ^fo.iar.
///f/(3r/, Strabonis etc. extant in codice membranaceo Vaticano-Pa-

latino num. 59. seculi xiv. circiter . Isidori glossa Inciipk: Primordia
generis iiumani ,quibus ista luce frui coepit , bene comparantur primo
diei :, quo deus lucem etc. Codgx Vaticano-Palatinus membranaceus
num. 60. eiusdem fere aetatis exhibet Leuiticum , Numeros, et Deu-
teronomium cum glossa ordinaria etc. Isidorus incipit : Omnis ho-
stiarum diuersitas Christi hostiam praejigurabat etc. Ex Isidori com-
mentariis haec , et aUa,eius nomine in Catenis prolata, iibere non
ad verbum. desumpta sunt . Expositio Isidori in Leuiticum ita inci-
^ix. : Sequens Leuiticus liber hostiarum diusrsitates exequitur -^quarum
typus imaginem passionis Christi praeferebat .

28. Bibliotheca vetus vaticana phires nobis huiuscemodi cQix- axumst.ndim.
ces offert. In cod. 52. est Gencsis cum expositionibus Patrum ,

Isidori , Hieronymi , Augustini , Bedae , Gregorii , et cum glossis mo-
raU , interhneari , et aUis : in cod. 54. Genesis , et Exodus cum ex-
positionibus Isidori f/c. , Strabonis , cum glossis mystica, aUegorica,
et interUneari . In cod. 55., et 56. Idem cum expositionibus Isido-
ri etc. In cod. 57., et 58. Exodus cum expositionibus Isidori etc.
Sic codices 5 9.,6o.,ad 66. referunt expositiones Isideri vel in
Leuiticum , vel in Numeros , vel in Deuteronomium, vel in losue,
vel in ludices , vel in Ubros Regum .

29. Et in hos quidem omnes sacrae scripturae libros com-nQW- ^zechieUs erfa-
tarii Isidori supersunt, ex quibus schoUa , siue glossae , aut exposi-«'"o •
tiones ad Catenas Patrum constituendas excerptae sunt . At codex
Vaticanus 107. £2iff/!/f//j- prophetias continet cum expositione Hie-
ronymi, Gregorii, ///^c;7 etc. Ita nUi codices Isidori opositiones in

aUos sacrae scripturae libros commemorant : sed, vt distinctius mox
expUcabo , quaedam tantuni Isidori verba ex variis eius opusculis
desumuntur ad vniiis,vel alterius loci explanationem .

30. Quaerendi hic locus est,an Isidorus Ubros om.nes veteris,
Tom. I. Y V y

5jS I S I D O K I A N A

Jiidotiis an to- ac noui testamenti eKposuerit j et an praeter eos coinmentarios ,
tamiacramscn. ^^^^ editioncs vuko praeferunt , alii alicubi extent . Ex Braiilione

pturr.mexposuf ^ . ^ .

rh , quidemjet Ildefonso minime ostendere possumus, Isidorum in vni-

uersam sacram scripturam/^f?-/;?///»/ commentarios elaborasse . De ve-
teri testamento Bayerius duos producit auctores, Sigebertum Gem-
blacensem , et ante hunc , vr putat , Honorium Augustodunensem .
Sigebertum Honorio antiquiorem dicere debuit : nam Sigebertum
anno 1113. obiisse, Honorium circa annum 11 20. floruisse , tradi-
tur . Sigebertus : 'Totum 'vetus testamentHm slmpliciter exponendo per^
currit . Viononws •.Totujn 'uetus testamentum dupliciter exposuit ^ hi-
storice.) et allegurice . Trithemius vero. libros omnes veteris, nouique
testamenti singiUatim enumerat,in quos omnes commentaria Isido-
rum edidisse testatur , vt supra cap. 47. relegere poteris . Ex quo ,
vt videtur, Eisengreinius Isidori commentarios in Euangelia , et Pauli
epistolas doctissimos laudauit .
TrUhemri ten- 31. Putat Nic. Antonius , Trithcmii verba referri posse ad Prooe-

tentia . miorum librum,siue mysticorum exposiriones sacramentorum , et in

hanc rem auctores allegat Ambrosiuni Morales , Bellarminum , et Pa-
dillam . Sed certe Trithemius Prooemia , et expositiones , quae ex-
tant,ab expositionibus in alios veteris, nouique testamenti libros
apertissime distinxit . Potius ergo credendum , Trithemium id asse-
ruisse partim auctoritate Sigeberti, et Honorii permotum , partim
quod de commentariis h'terah'biis in vniuersam scripturam nonnul-
lum vestigium apparet in prologo ad expositionem allegoricam Ge-
nesis : Et nuia iam pridem iuxta literam a nohis sermo totus contextus
est , necesse est ., i/t praecedente historiae fundamento allegoricus sensus
sequatur . Grialius in not. de iactura huius literaHs commentarii con-
queritur , ?z////or^f, inquic , id glossae sunt, quae vocantur ordinariae .

fxpo.!-f'o iusta 32. Reponit Nic. Antonius , glossam ordinariam Straboni Ful-

lUirom. densi communiter txihin . Isidori haec 'uerba ^ pergk, sic non male

intelliginjus forsan , vt scribere fecerit per amanuenses suos hihlia sa-
cra , hoc est , textum sacrorum librorum : et in jine cuiusque capitis,
siue sectionis expositiones suas has mysticas , veluti glossam , subtexi .
Quo 'videntur ea ex initio capitis i . respicere : Creatura caeli , et ter'
rae quomudo historialiter ab exordio principii condita sit -^legimus :
sed qualiter in ecclesia spiritualiter a ductoribus accipiatur , intelli-'
gamus. Sed praeterquamquod haec ipsa verba capitis i. ad com-

C A P V T LXV. 5^9

mentarmm quoque literalem referri non incommode possunt, Isi-
dorus certe in prologo affirmat, se iam pridem iuxta literam totitm
sermonem contexuisse, adcoque vix intelligi potestjquod expositio-
nes suas in fine cuiusque capitis,siue sectionis veluti glossam sub-
texuerit , si sermo , iam pridem iuxta literam contextus , esset textus
ipse sacrorum bibliorum per Isidori amanuenses exaratus . Praeterea
quum explicatio sensus literalis explicationem sensus mystici prae-
cedere debeat, quum ait Isidorus, Necesse est , z>t praecedente histo-
riae fundamento j allegoricus sensus sequatur , o\Vl\\\wo inteiligit , in
historiae fundamento non solam literam textus praecessisse , sed etiam
expositionem sensus literalis .

35. Saepe Isidorus diuersos sensus , quibus sacra scriptura zc- "h^^^- ^''<pf-*-
cipienda est , distinguit, et explicat : ac diserte lib. i. Sent. cap. iS. ^°^ '"""*•
Lex diuina tripHci sentienda est modo : primo njt HISTORICE : se-
cundo , -vt TROPOLOGICE : tertio 'ut MTSTICE intelligatur . HI-
STORICE namque iuxta literam : TROPOLOGICE iuxta moralem
scientiam : MTSTICE iuxta spiritalem intelUgentiam . Ergo sic histo-
rice oportet fidem tenere ,vt eam et moraliter debeamus interpretari^
€t spiritaliter intelligere . Vik ergo dubium esse potest,quin Isi-
dorus et antequam ad alios sensus sacrae scripturae exponendos se
^cchigeretjiiteralem expiicuerit, et hoc ipsum significauerit, quum
totum sermonem iuxta literam a se contextum fuisse dixit , post quem
allegoricus sensus necessario sequeretur.

34. Coniectura Grialii de glossa ordinaria fundamentum ali- ^'/'^^" «r,i!nr.~
quod posset habere in Sigeberti vevhis: simpliciter exponendo per-
currit . Sed quum aliae giossae illi similes,quae ordinaria dicitur,
esse potuerint,ac reuera siwt , dc glossa ordinaria non valde labo-
randum nobis est : satis enim erit,si Isidorus sacram scripturam sim-
plici glossarum expositione pcrcurrerit. De glossa ordinaria satis con-
sentiunt eruditi, Walafridum Strabum eius auctorem esse , aut sal-
tem eam ex Rabani Mauri ore excepisse : cnius editiones c\'hiben-
lur tom. 5. Hist. liter. Gall.pag. 62. Et quum Rabanus Walafridi ma-
gister Isidori perstudiosus fuerit, huiusque scripta compilarit , facile
intelligimus, in glossa ordinaria multa esse ex Isidoriana penu de-
prompta . Pro Rabano auctore glossae facit Notkerus Balbulus cap.4.
lib. de vir. illustr. Si glossulas volueris in totam scripturam diui^
nam , sujficit Rabanus Mogonciacensis archiepiscopus .

Yyy z

540 I S I D O R 1 A N A

«>\ia« giossae . 35. Aliac sunt glossae Hiigonis a S. Caio : aliae glossac mar.ei-
nales, et interlineares Anselnii Laudunensis : alia glossa magistralis
in psalmos, siue ^/o//<?/«r<i maior Petri Lombardi . in appendicibus
ad commentarios Menochii editae sunt plossae diuinorum librorum
Roberti de Sorbona , in quibus pariter multa ex Isidori libris ex-
cerpta reperimus. Turneminius , qui eas glossas edi curauit , obser-
uat , Robertum de Sorbona Patrum textus quosdam aliter , ac nunc
leguntur 3 citare, eiusque lectionem non raro sibi et probabiliorem,
et commodiorem visam fuisse . Puit Robertus Poenitentiarius , vel Sa-
cellanus S. Ludouici rcgis Galliae,ac Collegii Sorbonici fundamen-
ta iecit,seculo videlicet xni.

Mammotrfctut 36. Ducaugius iu praefitione ad Glossarium med. , et inf.
latin. num.49. disserit de glossis variis quum ineditis , tum editis
in sacra vtriusque testamenti scripta, quarum aliae , incertis aucto-
ribus , latent in bibliothecis , aliae suos laudant auctores , inter
quas eminent glossae hoc titulo inscriptae in codicibus Corbeiensis
monasterii , S. Germani Parisiensis , et collegii Nauarrici Parisiensis :
Guillelmi Britonis ordinis fratrutn Minorum opusculum difficilium
vocjibulorum bibliae^ ex glossis Sanctorufn . Brito obiit anno 1356.,
cuius fortasse etiam sunt Synonyma edita Parlsiis 1508. Ad glossas
biblicas Ducangius refert librum , qui inscribitur Mamjnotrectus ,
cuius nominis rationem , et etymon sic prodit auctor in prologo :
JE/ quia morem gerit talis decursus paedagogi , qui gressus dirigit
paruuloru?n^ /Mammotrectus poterit appellari . Auctor fortasse scripsit,
aut scribere voluit Mammothreptus ex graeco fx,a,y,u.oS^i7rToq . Tribui-
tur hic liber Marchesino ordinis Minorum , qui vixit anno cir-
citer 1300., vel , vt alii volunt , anno 1450. Opus excusum fuir
Moguntiae \n ipsis typographiae initiis 1470. per Petrum Schiffer
de Gernsheim •
Giossarumpri' 3 7- Istiusmodi autcm glossis biblicis conhciendis si Isidorum

wiuj aurror /ji- yjjji^ apcruissc dixcro , non certe deerunt probabiles , quibus id
^"'^ ' ostendam , rationes . Codex Regio-Vaticanus 310. seculi ix. circiter

inter alia Isidori opera hunc titulum exponit : Incipiunt glossae
ex nouo , et 'veteri testamento , seu ex Etymologiarum ( sic ) spiri-
tualiter compositae ' Fortasse legendum specialiter pro spiritualiter:
nam eodem literarum compendio vtrumque aduerbium scribi solet,
vt aduertit Mariana in not. ad cap.3. lib.i. Isidori contra ludaeos .

C A P V T LXV. 54'

Est glossariiim copiosissimum , qiiod incipit : Abauus ^ pater proauiy
id est , aiius aui . Abba , pater : Syrum nomeji est . Desinit : 7,i-
zania , lolium . Quaedam occurrunt , quae neque in Etymologiis
Isidori , neque in Bibliorum vocabulis reperiuntur , vr ^-f^i?/», /V;/^-
ma do7nus ; pro quo in aliis glossariis Abaso , infima domus . - Abu-
sitatus , minus instructus in scientia . - Aduerruncat , multum 'uerum
facit . - Altruncat , auertit , alienat .

38. Multo tamen probabilius Isidoro adiudicari poterunt o\os- ohssaemss.for.
sae secundum sacrae scripturae libros digestae , quas in veteri ^0- '"'^* ^*"''"'' '
dice I. ms. Archiuii Vaticani, cap. i 07. describendo , post Etymo-
logias reperi . Deest finis Etymologiarum , et initium glossarum ,
adeoque resciri nequit , an glossae auctoris nomen praetulerint .
Sed tam glossae , qnam etymologiae eadem veteri manu exaratae
sunt : non tamen periieniunt glossae nisi ad caput 3. libri 2. Re-
gum , vel quia librarius cetera describere neglexit , vel quia iii
exemplar mutilum incidit . His certe glossis aptari posset titulus
libri in catalogo Gotwicensi seculi xii. recensiti , de quo cap. 46.
num. 8., vicielicet Isidorus breuiter super totam bibliothecam ^ hoc est,
super vniuersam sacram scripturam , vt tunc interpretabar . Inter
opera Isidori dubia has glossas , quamuis imperfectas , reponere est
animus : nam praeterquam quod multa sunt in ipsis certe Isido-
riana , eas ad expositionem literalem Isidori pertinere quum alia
suadent , tum quod multa verba in eis explicantur , quae non
in aliis Bibliis facile reperientur , nisi in gothicis Toletanis cum
prooemiis Isidori , quae ita ab ipso Isidoro digcsta , et disposita
fuisse , Burrielius in sua epistola ad D. Petrum de Castro arbitra-
batur . Editio quidem bibliorum Toletanorum vetustissima est ,
ab exemplaribus versionis Hieronymianae , quae Hieronymus ipse
in Hispaniam misit , originem trahens, vt fusius cap.87. narrabo .

^c). Exempla quaedam proferam , ex variis lectionibus eiusdem •j^ori conprola-
exemplaris Toletani a Blanchino editis in Vindiciis Vulgatae latinae
editionis . Cap. 35. v. 5. Genesis Vulgata nostra. Non sunt ausi
persequi recedentes : exemplar gothicum Toletanum cedentes . Glos-
sator itiijcum glossa obedientes . Augustinus quaest. 112. inGenc-
sim : Et non sunt consecuti post filios Israel . Cap. 47. Genesis
v. II. Vulgata nostra in optimo terrae loco ^ Versio antiqua in opti-
ma terra . Biblia Toletana in optimo terrae solo j ita etiam glos-

tur

541 1 S I D O R I A N A

sator : sed fortasse distinxit in optimo terrae , solo Ramesses '■> nairt
versio antiqua exhibet /« optima terra , in terra Ramessem . Plii-
res sunt huiusmodi variae lectiones glossis nostris , et Bibliis Tole-
tanis gothicis communes , quas frustra quaeras aut in versione
vulgata Hieronymi , quae nunc circumfertur, aut in versione anti-
qua, aut in variis versionibus , quas e SS. Patribus Petrus Sabatier
diligentissime collegit . In notis ad Glossas eas peculiares lectiones
singillatim obseruabo .
simHcs aVat Ao. Non dissimiles aliae glossae biblicae extant in codice Re-
gtouae . gio-Vaticano 215., fortasse Caroli, Carolomanni , et Ludouici tem-

poribus exarato , de quibus fit mentio in fiine continuationis Chro*
nici Isidoriani : s.c de Carolo dicitur : 6'«/«/ regnt annus nunc agi~
tnr xxxvii. Glossae in Genesin sic incipiunt . Incipit l/her Genesis .
Ifi principio - ifi ordine creaturarum . Caelum , ' et terram - infor-
mem materiam , v^ide caelestia , et terrestria formata sunt . Ina-
7US - inutilis . Spiritus dei ferebatur - id est , prouidetttia , qualiter
cuncta creasset . Praeccdunt glossae in prologum Hieronymi , sed
literis fugientibus , vix vt legi possint . Etsi autem hae glossae
cum glossis ex Vaticani Archiuii codice edendis saepe conueniunt,
saepius tamen differunt .
commentaru U- 4^" Bibliothecac veteris Vaticanae codex 202., quem cap.95.
teraUs , desctibam , exhibet dicta Domni Tsidori de lihro Genesis ad literam ,

quae , vt tunc exponam , in commentario allcgorico non reperiun-
tur , ac proinde fortasse fragmcntum sunt commentarii literalis .
In codice Palatino 275., de quo cap. 102. agam , inter alias alic-
rum expositiones literales in sacrae scripturae quaedam loca refe-
runtur Isidori quoque nonnullae interpretationes , quae ad com-
mentarios quidem morales , quos habemuSjnon pertinent , et,at-
tenta reinatura,ad commentarios literales propius accedunt .
aH! commenta- 42« Quoniam vcro quidam commentarii in nonnullos sacrae
»■''' scripturae libros in catalogis codicum mss. indicantur , aut etiam

editi circumferuntur , qui tametsi Isidori nomine insigniti , eius
tamen non sunt,aut,an sint , dubitari iure potest , de singulis
nunc dicendum . Ea , quae ex Bibliis cum glossa ordinaria editis
Isidoro attribui possunt vel in librum lob , vel in Ezechielem ,
vel in duodecim prophetas minores , vel in quatuor euangelia,
vel in epistolas Pauli , vel in Actus Apostolorum , non ex commen-

C A P V T LXV. 54?

tariis eiiis peculiaribus in hos libros deprompta sunt , sed ex sen-
centiis , et expositionibus , quae in diuersis operibus eius , aut ipsi
attributis , reperiuntur .

A2. Post explanationem historiae diuinae Ic^is , quo nomine "^terprttatio
Secretorum expositiones sacramentorum in codice \ aticano 627. ,
quem cap. 94. recensebo , vocantur , sequitur in eodem codice
opus sine titulo , et nomine , quod incipit : Qaisquis de Deo lo-
quitur , curet , necesse est etc. j In inuentario bibh'othecae Vaticanae
inscribitur , Interpretatio Isidori in loh : sed reuera neque cst in-
terpretatio in lob , sed sententiae quaedam , et vberiores in pkira ,
ac diuersa sacrae scriprurae loca commentarii : neque apparet vllum
indicium, aut ratio , cur miscellaneum hoc opus Isidoro adiudi-
candum sit : quod charactere etiam diuerso , ac praecedentes Isi-
dori commentarii, exaratum esse videtur , hcet eiusdeni fere aeta-
tis , seculi videlicet xii.

44. Quum autem ea verba , quae primo loco ponuntur, de- f^ s.Grcgorio .
sumpta sint ex epistola nuncupatoria Gregorii Magni ad S. Lean-

drum , cui expositionem libri lob dedicauit , fortasse inde inter-
pretationis in lob titulus ab aliquo inuentus fuit . Suspicari etiam
possumus , hoc esse opus , cuius fit mentio in vberiori , seu in-
torpolata Braulionis praenotatione de libris Isidori : Moralium libros
B. Gregorii Papae rogatu compendiose abbreuiauit . Taio caput 22.
lib.2. Sententiarum inscviptiim ^^ De tractatoribus diuinarum scriptu-
rarum , verbis iisdem Gregorii inchoat : Quisquis de Deo loquitur^
curet , necesse est , njt quidquid audientium mores instruit , mire-
tur etc. Videtur igitur huius codicis opus esse collectio sententia-
rum , praesertim ex libris S. Gregorii : cuius verba , obiter codi-
cem percurrens , recognosco . Initio , vt dixi , nullus est titulus,
sed procedente opere, pag.i 27. apponitur tamquam titulus jEa'/'^//-
tio , quin aliud addatur . Finis est : Et lauantur ergo , et nequaquam
mundi sunt , qui commissa flere non desinunt , sed rursum flenda
committunt . Sequuntur quaedam alia simiha minutiori charactere :
opus tamen imperfectum videtur .

45. Expositionem in Cantica a Cypriano Suarez , in vno tan- ^xpositio :»
tum ms. repertam 3 et ex interpolata, siue vberiori Braulionis prae- """"'
notatione Isidoro adiudicatam , Grialius ceteris Isidori operibus

adiecit, quamuis de auctore ipsi non liqueret , vt in eius praefa-

544 I S I D O R I A N A

ttone vidimus . Sed quod addit , verba praenotationis vberiorisj

Cantica canticorum facufida expositione elucidauit^ breuissimae expo-

sitioni non satis conuenire , aduercendum , in Braulionis vberiori

praenotatione apud Bollandianos cap.xi. Vitae S. Isidori legi /fctt»-

da expesitione , non facunda , fortasse vt distinguatur ab altera ex-

positione in Cantica , quae inter S. Gregorii M. opera edita repe-

riiur , vt nunc dicam . Fabricius in bibl. vet. lat. lib. 3. cap. 16.

num. 12. inter supposita Cassiodorii opera recenset Expositionem

in Cantica, editam Friburgi 1538. tol. cum Aponio in Cantica ,

et in editione Cassiodorii Garetiana : cuius Epitome, inquit , oc-

currit inter opera Isidori Hispalensis . Scilicet eam ex editione regia

Matritensi Breulius in suam transtulit . Garetius in praefatione

ad Cassiodorii opera laudat supposititiam illam Cassiodorii exposi-

tionem , cuius compendium esse Isidoro tributam expositionem

recte obseruauit . Quod compendium ab aliquo hispano factum

credi potest , quia inseruntur verba , Vox Ecclesiae, Vox Christi y

vt in bibliis gothicis Toletanis , Vox Ecclesiae , Vox Christi . Zacca-

ria Expositioni in Cantica locum inter supposita Isidoro opera

destinauerat .

tdia vherioT . ^o. Extat vbcrior alia Expositio in Cantica inter Gregorii Ma-

gni opera , quae , vt Fabricius in bibl. med. testatur , in quibusdam

codicibus Isidoro nostro ascribitur . Ac fortasse haec est ratio ,

cur in recenti editione operum Isidori tom. 2. inter appendices

pag. 50. Isidoro tribuatur quoddam epigramma in Cantica : Hunc

cecinit etc. •, quamquam eiusmodi epigramma excerptum est ex co-

dice seculi x. , vel xi. ineuntis post expositionem , vt ibi asseritur ,

B. Isidori episcopi in Cantica catiticorum . Nescio autem , an indi-

cetur breuis , quam dixi , expositio in Cantica , an alia vberior ,

quae S. Gregorio Magno ascribitur a plerisque : quamuis Placcius

verb. Gregorius I. Romanus Pont. ex Coco p.410. , et Pamelio asse-

rat , Commentarium Gregorii in Cantica in omnibus mss. Isidoro

tribui . In veteri codice Vaticano 650. post hoc ipsum commen->

tarium in Cantica , quod Gregorio Magno adiudicari nunc solet ,

et in nonnuUis , vel multis codicibus Isidori esse dicitiir , legitur

^ idem epigramma : quod a nobis intcr alia Isidori dubia carmina

ex hoc codice emendatum exhibebitur . Commentarius in nostro

Vaticano codice nuiium auctoris noinen praefert : sed doctissimo-

rum

C A P V T LXV. 545

rum Maurlnorum opera effectum iam est , vt Gregorio abiudicari
non debeat . Ab his omnibus expositionibus diuersa est expositio
lusti Vrgellitani in Cantica , cuius Isidorus meminit cap.34. de vir.
illustr. In hac etiam , vt in "bibliis gothicis , repetuntur verba ?'o}i
ecclesiae-y Vox Christh de qua confer Acta Sanctorum tom.(5. p.775.

47. Idem Fabricius loc. cit. Explanationem Danielis prophetae, exp^->nr.t;o d^.
^et de Susanna ms. Isidori uomine in bibliotheca Leidensi asseruari "'^ " *

refert ex Catalogo pag. 329. : de qua iudicium ferre non possumus,
an sit alterius auctoris , an fragmentum aliquod exlsidori operibus.

48. Postillas Fr. Landulphi de Neapoli super Euangeiia , in qui- super euttnpfUa.
bus cum aliis Patribus allegatur auctoritas Isidori , recenset Bandi-

nius tom. 4. plut. 36. S. Crucis cod. 5. merabr. seculi xiv. , qui
suspicatur , coUectorem esse Landulphum , siue Landenulphum,
Ordinis Minorum , Scoti auditorem , archiepiscopum Amalphitanum
anno 1330. Explanationes Isidori facile desumi potuerunt ex Ai-
uersis notis eius operibus , in quibus saepe euangelica verba oc-
currunt , et explicantur . In Braulionis interpolata praenotatione
ita legimus : Super libros Moysi , et Psalterium , et quatuor Euayi-
gelia expositiofji non minimo insudauit studio . Cap. 104. descri-
bam codicem Vrbinatem xi. , in quo est versio gallica Catenae Pa-
trum in Euan?elia ex Isidoro , et aliis . In Catalogo mss. Codi-
cum bibiiothecae Sfortianae , qui asseruatur in bibiiotheca Vaticana
Ottoboniana num. 2355. pag.3. 'n\^icz.x.m Expositio in Euangelium
Lucae ex P.xtribus , Isidoro etc. , satis antiquus membranaceus .

49. Reperio etiam apud Bandinium nonnullam mentionem,V(.^^;^.fQr,j^^,^.
Expositionis Isidori in epistolam Pauli adPhilemonem . Nam tom.4.'' •

plut. 34. cod.7. S. Crucis , niembranaceo seculi xm. in 4. maiori ,
extare ait lectionarium Sanctorum . Patres , ex quibus lectiones
excerptae sunt , nominantur Alcuinus etc. Damasus Papa ad lo. •,
et in Catal. Pontif. , Hildefonsus archiepiscopus Toletanus .... ///-
dorus in Sermon. , et super epistolam ad Philem. Contra iudaeos . . .
Petrus Comestor etc. In indice clarius legitur , super epistolam adPhi-
lemonem , et contra iudaeos . In operibus Isidori , atque indice lo-
corum sacrae scripturae a Breulio confecto ne semel quidem epistO'
lam ad Phiiemonem allegari video .

50. Restat, vt de Apocalypsi verba faciam , in quam commen- ,-„/<^ocrt;v^sm.
tarios Isidorum ediJisse , coliigere possunuis ex praefatione Beati

Tom.J. Z z z

54^ I S I D O R I A N A

ad suos commentarios in Apocalypsin , editos Matriti 1770. opera
Henrici Florez . Beatus , qui Eiipaadi errores seculo vm. strenue
impugnauit , in praefatione ud comnientarium Apocalypsis ait,
se sua ex Hieronymo , Augustino , Ambrosio , Fulgentio , Grego-
rio, Tichonio , Irenaeo, Victorino, Apringio , et Isidoro collegisse .
Id autem solum arguit , Beatum quasdam Isidori interpretationes
e diuersis eius operibus sumptas commentario suo inseruisse .
Id conimentarium nonnuUi talso crediderunt esse illud ipsum ,
quod ab Apringio confectum narrat Isidorus cap.30. de vir. illustr.
Montfauconius in biblioth. mss. inter codices Sangermanenses no-
minat cod. z^<). Isidori iti Pentateuchum ■, et Apocalypsin . Id quale
sit, rescire non possumus . Vt autem intelligvatur , quam versatus
esset in Isidori operibus Bcatus , aduertendum , eum asserere ,
eloquia Pairum a se interseri , vt sermo , inquit , noster paternis
sententiis jirmaretur ^ quibus verbis liber 2. Isidori de offic. eccles.
in multis codicibus concluditur . Addit Beatus , se opus Etherio
dicare , "Vt quo consorte , ait , perfruor religionis , cotiaeredem faciam
et mei laboris . Sic Isidorus in epistola nuncupatoria librorum con-
tra ludaeos ad Florentinam sororem : Vt qua consorte perfruor san-
guinis 3 cohaeredem faciam et mei laboris .

CAPVT LXVI.

Libri duo Isidori contra ludaeos ad Florentinam sororem

De fide cathclica ex 'veteri , et nouo testamento .

Editiones , codices mss. , versiones .

imcriptio mui- I. 1. X i duo contra ludaeos libri alio modo ab aliis inscribuntur.

Hpiex. Yx\ Bisnaeana editione titulus esi -.Beati Isidori lunioris Hispalensis

archiepiscopi ad Florentinam sororem suam De natiuitate Domini ,

edititnes. passione , et resurrcctione ^ reqno .^ atque iudicio . Pro altero libro,
De gentiumvocatione , Bignaeum secutus est , vt solet, Breulius.Nic.
Antonius refert editionem Venetam 1483. in 4. apud Petrum Los-
lein , praemisso titulo, Isidorus contra ludaeos -.in qua e duobus li-
bris solum prior reperitur , mutilus, et non parum varians : appen-
duntur ludaeoriim quaedam blasphemae fobulae dc Christo, et Maria
ex libris Thaimud, quas edi minime opus erat. Fabricius vero in

C A P V T LXVI. 547

bibl. med. nsserit , librum 2. de vocatione gentiiim cnm siiperiore
de natiuitate Domini etc. absoluere duos libros contra ludaeos edi-
tos Venetiis 1483. in d.. -isiae concranequitiam Iudaeorum,Hs.ga.no3.Q
1 529. in 4. apud loannem Secerium, Venetiis i 584. , atque in Ocea-
no iuris , siue tractatu tractatuum tom. 14. pag. 25. In hac colle-
ctione titulus est , hldori episcopi Hisualefisis tractatus . Contra lu-
^<«f<?/ . Editionem Haganoensem descripsi cap. (5o. n. 8. Caput vlti-
mum libri i. inscribitur Superdictio operis in tabula capitum huius
editionis : sed in textu Epilogus operis .

2. Editio Veneta 1485., quam Nic. Antonius, et Fabricius lau- "'''^''' ^ '"''''' •
dant, fortasse ea est, quae extat in bibliotheca Alexandrina Sapien-

tiae Romae,et incipit : Tsidori contra ludaeos . Dominae ^ et dilectae
sorori Florentiae Tsidorus . Quaedam , quae diuersis etc. Est primus
liber contra ludaeos . Non numerantur capita : vltimum est: Quod
iudaei excaecati debuerunt Christum negare , et quidquid de Chri-
sto fuerat prophetizatum . Desinit : regnum , atque iudicium declara-
jnus . In editione Matritensi : declarauimus . Pergit editio : Vlde cae-
citatem iudaeorum contentam in suo Talmuth. Explicit libellus Do-
* mini Tsidori episcopi De fide catholica , et nouo , et veteri testamen-
to editus contra ludaeos impios , qui ducti sacrilega caecitate in suo
Talmuth scripserunt etc. Exponuntur quaedam aniles ludaeorum fa-
bellae . Sequuntur testimonium losephi Hebraei , et epistola Pilati
de Christo : et in fine excerpta quaedam ex lectionibus otficii de
Beato Isidoro : Mira res , quadam nocte Dominicae Natiuitatis etc.

3. In his lectionibus narratur, quod fnortuo Leouigildo Beattis Uctionesvttem.
Isidorus palam arguens dictam haeresim ad palmam martyrii perue-

nire anhelabat . Deinde vbi Rodericus Cerratensis de S. Leandro
habet nescioyVel nescitur quo praeuentus praesagio yhic legitur , /;?-
scitur quo ductus spiritu . Confer cap. 14. Editio est in 4. paruo ,
charactere romano satis eleganti . Exemplar bibhothecae Alexandri-
nae primam exhibet paginam rubris , aureisque picturis ornatam .
Non apparet locus , aut annus editionis : in catalogo , siue indice
bibhothecas Alexandrinae refertur ad annum 1483. , et ad typogra-
phum Petrum Loslein : sed, vt opinor , non aha de causa, nisiquia
in eodem volumine compacti sunt quatuor hbri De contcmptu mun-
di,qui in hac editione dicuntur loannis Gerson Cancellarii Pari-
sicnsis; charactere longe diuerso editi Venetiis 1485. per Petrum

Z z 7, 2

os

54? I S I D O R I A N A

Losleiii de Lnngecen . lo: Baptista Audiffredus iii opere de Rom.
edition. seculi XV. pag. 3 5 6. nieniinit huius editionis, quani extare
ait in bibliotheca priuata SS. D. N. PII VI. , et in Valliceliana . Sed
dicit , fortasse Romanam non esse. Nic. Antonius auctoritate cata-
logi bibliothecae Alexandrinae, vt puto, typographum Petrum Los-
lein , locumque editionis Venctias nominauit .
aUi scnptores ^^ Isidoius duobus his libris ludaeos refenit,ac fortasse ipsum

trJuersus iwlai- .. ,,. -t'i ' i-i i ••

imitatus luhanus Toletanus, tres suos hbros demonstratioms sextae
aetacis,siue de Christi aduentu aduersus ludaeos inscripsit . Contra
ludaeos pariter ex anti-]uis scripserunt Rabanus Maurus, et Agobar-
dus,siue Amiilo Lugdunensis : de quibus Fabricius consulendus .
Inter opera veterum quorumdam Patrum a Steuartio Ingolstadii
edita 1616. p^l- 3 99- recensentur nomina eorum,qui contra lu-
daeos scripserunt , praeterito tamen nostro Isidoro , vel in primis
recensendo . In bibHotheca Veneta S. Antonii antiquissimum codi-
cem asseruari refert Thomassinus praenotatum , S. Isidorus cofUra
lud.jeos . AVii tamen aHos titulos proferunt. Cap. 46. indicatum fuit
hoc opus ex cataiogo monasterii S. Nazarii in Laurissa, De ftatiui-
tate Domini: ac fortasse noa diifert ab eo,quod in Monastico An-
crHcano dicitur Liber Isidori de mlraculis Christi , et in Chronico
Fontanellensi Liher testimoniorum Isidori de Christo , et ecclesta cap.
cit. 46. De mss. Zaccarianis confcr caput 45. , in quibus idem opus
interdum dicitur Contra ludaeos-j aut contra ludaeos de Christo ^ :i\{-
quando Fides catholica\ ahquando de passione Dominica-, nonnun-
quam Testimonia prophetarum de Christo .
Marianas no- j. loauncs Mariaua , qui ad editionem Matritensem his duobus
libris notas breues,sed oppido eruditas , vt ait Nic. Antonius , sub-
iunxit, inscriptionem e duobus gothicis codicibus , quos ante se <-
centos ( aiebat tunc Mariana ) annos descriptos fuisse constat , desum-
psit, quum quinque ahi codices , quos nactus fuerat, magnopere
variarent. Inscriptio codicum gothicorum haec t%x.:Defide cathulica
e'x 'vet., et nouo testamento contra ludaeos ad Vlorentinam sororem
suam . Mariana in notis duos nominat codices Tarraconenses , ma-
iorem, et minorem , cui maxime fidebac , vnum Hispalensem: de aHis ,
quos vidit , tacet . Nullum omnino verbum facit de quodam ad-
ditamento, quod in fine Hbri 2. post verba , /« quibus habitat in
aeternumy m editionibusBignaeana, et Breuliana apponitur , quo agi-

Kf

C A P V T LXVI. 5^9

tiir de Tormulis spirilalis intelligentiae ^ 6.Q quibus cap. %6. disse-
ram . Deest etiam m nostris mss. eiusmodi additameatum . In titulo
operis cum mss. gothicis exeinplar ms. antiquissimum bibliothecae
Barberinae conuenire,- Nic. Antonius affirmat. Confer excerpta cap.43 .
ex Zaccarianis schedis . Puto enim , eundem esse codicera , qui ad
seculum vm. percinere dicitur:sed inscriptio codicis diuersa est ab
ea , cjuam Mariana protulit . Forcasse Nic. Antonius inscriptionem
aliquam recentem indicat : paulo enim post ait, tituhurt codicis Bar-
beriiii iium. 230. per antiquitatem detritum esse . Bayerius in not.
ad bibl. Nic. Antonii vnum codicem huius operis in bibliotheca
Eicurialensi asseruari testatur:sed nihil de titulo exprimit .

6. Fortasse hic est codex, quem Rodriguezius tom. 2. bibl. Hisp. '^'^^'"'^" "»'^
pag. 324. recenset inter ahos bibhothecae Escurialensis . Est mem-
branaceus in 3. secuU xiv. ,atq'.ie inter alia aliorum opera exhibet
librum i. contra ludaeos , ab edito valde diuersum, vt ex titulo

operis , et capitum Rodriguezius colligit . Titulus operis est : Incifit
liher Tsidori contr.t px7anos yhereticos ^ et iudeos . Domine ^et dilecte
sorori Florencie . Prologus ita corrupte incipit: Qu.tedtm quae deus
veteri testamenti libris pronunciata de natiuitate Domini ^ et Salua-
toris nostri secundu/n diuinitatem , vel de incorporatione eius etc. co-
heredem faciam et m:i laboris . Incipiamus ergo de eius natiuitate ,
qua est ante secula a Patre generatus . Qjiod Christus est dei ^lius
a deo Patre genitus . Ita procedunt alia capita , sed alio modo diuisa,
atque apud Grialium .

7. Sunt etiain inter ipsa capita nonnulli tituli, quibus Viowwm descninio .
arguraentum exprimitur, vt postsex prima capita : Incipiamus deeius
nomine loqui .Vost aliud c^^pwx.: De genere Christi secundum carnemy

quia de semine Abrahae duxit originem .Vost tria alia , De loco .y in
quo nasci debuit in Bethlehem secundum prophetias . Post alia qua-
tuor: De virtutibus Christi ^ et miraculis secundum prophetas etc.
Hic titulus ansam fortasse praebuit iis,qui Isidori opus de mira-
culis Christi laudarunt . Etsi autem ms. hunc librum multum ab edi-
to dilferre Rodriguezlus existimat , tamen , vt ego puto , discrimen
solum positum est in diuersa librorum diuisione,ac nonnuliis va-
riantibus lectionibus , quae in mss. codicibus quibusuis etiam opti-
mis frequentes sunt.

o T • r/ . • T • 1 • • 1 • 1 • • Plorentina sOrOr

a. In nomme tlorentinae Isidori sororis plenque mss. , et editi 5., /j;yo„-

550 I S I D O R I A N A

consentiuat . In nonnulUs mss. mirtvrolofriis nomlmtm' Florent/MJa ..

Marinacus Siculus niAle F/o?'^jw vocauif, princeps editio anni 1483.

aeque male , vt ait Nic. Antonius, Florentiam . Fatendum tamen,

Florentiae nomen in multis quoque mss. apparere, quod idem rc-

periturin multis martyrologiis , et in breuiario etiam , et missali Mo-

zarabico inter recentiora otficia : neque fortassis absurdum est , quod

vtroque nomine appellari consueuerit Florentiaj au.t Florentin j ^.ciwt

simul Florentia Floreritiria , vt Claudins Claudianiis , et similia alia

crant nomina apud Romanos . De eadem Isidori sanctissima sorore

legi possunt cap. 2. , 17., et 18.

veT%io theothca g. (luod quibusdam aliis Isidori opcribus accidit, vt in lingiias

veias. vulgares conuerterentur , id etiam duobus hisce contra ludaeos

libris euenisse nouimus. Nam, vt Fabricius in bibl. med. refert , frag-

mentum insigne versionis antiquae Theotiscae huius operis ex co-

dice Colbertino, quem Bakizius communicauerat, cum Tatiani Har-

monia vulgauit, atque insigni glossario auxit, et illustrauit lo. Phi'

lippus Palthenius , Gryphiswald. 1706. in 4., repetitum etiam to-

mo I. Thesauri Antiquit. Teuton. Schikeri Vh-n. 1727. in fol. In

editione Pakhenii fragmentum Isidori exrat pag. 239., et incipit:

Et cardines orbis terrae etc. Titukis capitis seq. Qui.n Christus deus,

et Dominus est : Post declaratum Christi diuinae fiatiuitatis myste-

rium etc. Vkimum caput: Quia Christus de stirpe Dauid natus cst:

Ecce ex qua tribu . Desinit : Hic locus in hebraeo sic hahet : Et erit re-

quies eius gloriosa . Vtique quia moriens caro eius v.on vidit corru-

ptionem secundum psalmi sententiam : Nec dahis Sanctum tuitm vi-

dere cvrruptionem . Pakhenius in praefatione ait , characterem versio-

nis Theotiscae fragmenti Isidoriani esse Merouingicum secuH vii. ,

de quo Mabillonius de re Diplom. p.49. 3 59. ; eiusmodi fragmen-

tum pro qmniuni vetustissimo antiquitatum Theotiscarum hoc in ge-

nere monumento venditari posse . Aduertendum , in Indice Casa-

natensi minus accurare versionem hanc theotiscam fictam dici ex

Sermone Isidoride natiuitate ■, passione etc. Pertinet enim ad librum i.

Contra ludaeos cap. 2.3. etc.

ttiia itr.iiea lo. Vcrsio aUa iibrorum Isidori contra ludaeos in linguam ita-

licam indicatur in codice Vaticano 5420. membranaceo, qui ohni

fuit e libris Francisci Peniae Hispani , celeberrimi Decani Sacrae

Rotae , de quo vide cap. 98. , vbi aduertam , non esse versionem

ticani •

C A P V T LXVI. 551

duorum llbrorum , sed libri prirni tantum , et quidem in compeu-
dium redacti . Titulus est : Santo Isiduro doctore -^ et 'vescouo coytjonde
Giudei . Ad U sua sorella etc.

II. Exemplaria mss. operis de fide catholica contra ludaeos , <'o.i/c-« mjs. ya-
quae nobis ad raanus fuerunt, haec sunt. Codex Vaticanusp^p. de-
scribendus cap. 95.5 in quo tantum sunt dicta excerpta ex hoc ope-
re . Codex Vaticanus i 268. eod. cap. 95., in quo simili modo sunt
quaedam testimonia extracta ex libro i. de fassione Christi An co-
dice Vaticano 4327. hi duo libri De Christo contra ludaeos IsidoiiO
luniori ascribuntur . Vide cap. 97. Ita etiam in codice Vat. 4918.
ibid. In codice Regio-Vatic. 421. ^de quo cap. 100. , est fragmeii-
tum horum librorum.In codice Palatino 278.,de quo cap. 102.,
hi duo libri , praemissa nota : In hoc 'uolumine continentur abiectio-
nes ludaeoriim ^et vocationes gentium . Qapnt vltimum libri i. di-
citur Superdictio operis anacephalaeosis . In cod. Pah^t. 279. ibid. £/-
ber sancti , ac beatissimi Isidori ad florentinam etc. Caput vitimuni
libri I. Anacephalaeosis . Liber il. mutihis est . In Vrbinate 100.
Cap. 104. Praefatio , vel recapitulatio Fidei catholicae ^, siue superdi-
ctio operis Tsidori Tspanensis episcopi ad Florentinam sororetn suam .
Sanctae soruri Florentinae Tsidorus 'Toletanus episcopus etc. lam ad-
uerti , hunc errorem , quo Isidorus Toletanus episcopus iingitur ,
in aUis quoque codicibus librorum contra ludaeos notari . Liber 1.
dicitur Contra ludaeos in hoc codice , il. De ■vocatione gentium .
InOttoboniano 945. cap.io6.1ibri contra ludaeos, vtin Vatic.4918.

C A P V T LXVIL

Libri tres Sententiarum S. Isidori , siue de summo hono . Editiones ,
et mss. codices huius operis •.'uersio hispana . lulianus Toletanus ^
Taius , Petrus Lombardus , et alii post Isidorum Sententiarum scri-
ptores . Quartus Sententiarum liber num Isidoro suppositus . Eru-
ditae Bayerii Animaduersiones de hoc quarto libro .

A

perte hos h'bros Braulio indicauh : Sententiarum libros tre!, M^ffaiopinio
quos floribus ex libris Papae Gregerii moralibus decorauit . Neque
ahiid Ildefonsus intellexit, qiium scnpsit y librum sententiarum , sci-
licet opus , codicem , volumen sententiarum : ita enini vulgo opera

55i ISIDORIANA

in plures libros diuisa nomine libri indicaban.tur : et in hoc ipso
opere indicando Balbulus , aliique libriim Sententiartim cum Ilde-
fonso appellarunt. Ne'iue debuit vir doctus Scipio Matfeius in II-
defonsi verbis aliud opus a tribus Sententiarum iibris diuersum ri-
mari : sic enim ait in Biblioth. Veron. mss. pag. 89. post Historiam
de gratia, vbi describit codicem , in quo sunt testimonia diuinae
scripturae,a Sententiis diuersa : £j quuqiie incidit mihi cogitatio ^
opus istud ( Testimoniorum ) indicari , quu?n Isidori ^ententiae ah
antiquis scriptoribus laudantur : huic enim multo ynagis quadrat de-
fiominatio , quam libris De summo hono , qui ctiam tres sunt , quum
lldefonsus Sententiarum librum vnum numeret . Eodem modo librum
de genere officiorum Ildefonsus nominat , ac librum sententiarum ,
quum ille duobus libris constet: neque enim expressit, 'vnum esse
Sententiarum h'brum .
ciuersi tituii . 2. ConciHum Toletanum vm. cum magno Isidori elogio no-

minatim allepat lihrum Sententiarum secundum ..w. obseruat etiam
Loaisa in not. ad titulum Hbri . Samson abbas Cordubensis secii-
lo IX. lib. 2. Apologetici cap. i. sic rekn : Doctor namque egregiuSf
meritis , et facundia clarus Isidorus in libris Sententiarum ait : Non
ideo caeium -j et terram implet deus etc. Quod autem ait Loaisa,
omnes mss. codices in Sententiarum inscriptione consentire , si vetu-
stissimos quosque intelhgat, ita quoque a me animaduersum est iii
his , quos vidi . In multos tamen incidi non ita antiquos , qui De
summo hone inscribuntur, vt in iis etiam obseruare poteris, quos ex
Zaccarianis schedis cap. 43. recensui.Duo exempLa eiusdem tituli
refert Nic. Antonius, alterum in bibliotheca Pntauina olim Cano-
nicorum Lateranensium , alterum in monasterio S. Francisci Pincia-
nae vrbis,quod refert Morales in suo iam edito hbro Del santo
t-M^f . Octonos minimum Sententiarum Isidori codices ex biblio-
theca Escurialensi Bayerius indicat, quorum terni annum Christi mi-
lesimum antiquitate superant: ?,ed^ eorum peculiares inscriptiones non
exprimit . Vlricus Ene^elbertus Argentinensis Ordinis Praedicatorum
clarus seculo 13. theologus inscriptionem De summo bono cuidam
suo magno operi fortasse ex argumento indidit:quod ms. asserua-
tur in bibliotheca Corsendoncana , teste Valerio Andxea Bibl. Belg.
mss. il. pag. 70. In inuentario bibliothecae Vaticanae codex 1311.
praefert titulum : Vlrici de Argena Ordinis S. Augustini De summo

hono

\

C A P V T LXVII. t;^3

ht)no Vihrl se>! . I. De laude scripturarum etc. Crediderlm , Idein csse
opus ■ quod in bibl. med. Fabr. Vlrico de Argentifia e< Val. Andrea
tribuiturjCt sub articulo Vlrici E,:'gelberti Ord. Praed. refertur .

3. Initium cuiusdam versionis italae Sententiarmn Isidori \x\ versw naia .
schedis Zaccarianis sic descriptum reperio : Isidorus de summo bo-

«<? . Cap. I. El sommo bine e esso Dio , impero che lui e i^icommu-nber Jc fccL-i.

tabile -i e fiofi si pua per alcmi modo corrompere etc. Vbinam haec '^''^'"'"''

versio existat,non indicatur . Fabricius existimat, libros Sententia-

rum a Sigeberto vocari librum ecclesiasticorum dogmatum : nam qui

in editione Bignaeana hoc titulo Isidoro tribuitur, auctorem , vt ipse

ait, habet Gennadium Massiliensem- Bayeriusaddit^PJaccium ex Rob.

Coco p. 131. asserere , librum de ecclesiae dogmatibus male bea-

to Isidoro tribui : ^«0(^, inquit , ?.'«;» ad Sententiarum Isidori opui

retulerit, incertum est . Immo certum mihi est, eum loqui de libro

ecciesiasticorum dogmatum , qui a nonnuUis Augustino, a plerisque

Gennadio Massiliensi , a quibusdam Isidoro , a nonnemine verius,

vt suo ioco dicam , Bracario Hispalensi episcopo ascribitur . Elipan-

dus in epistola ad Migetium haereticum , quam Florezius tom. 5.

Hisp. sacr. p. 543. primus edidit, sic hos libros laudat : De quihus

etiam Beatus Isidorus ^doctor egregius ^iti suis dogmatihus ita loqui-

tur, diccns : Scripturas baeretici etc, SQd Elipandus dogmatum no-

mine quaeuis alia opera Isidori , Ambrosii, et aliorum solet appellare.

4. Sententiarum titulum praeferunt plura Concilia cap. ji.in- in<:cr:ptio Scn-
dicata, Canonum collectores, aliique veteres scriptores ecclesiasti- '^"'""^""^ •

ci, vt Ratramaus De praedestinatione lib.2., lonas Aurelianensis lib.i.
De institutione laicali cap. io.,et antiqui catalogi bibliothecarum
cap. 46., praeter scriptores De viris illustribus , quos cap. 47. e\ci-
taui : in quibus tamen recentiores nonnulli vtramque inscriptionem
proferunt j Pastrengus autem ita, vt duo distincta operacommemo-
rare videatur . Eorum antiquissimus Balbulus, seculi x. scriptor, Isi-
dori Sententiarum librum vtilissimum esse profitetur. In eadem Sen-
t^ntiarum inscriptione consentire vidcntur duo codices mss. , quos
ex Ambrosio Morale in monasteriis S.Facundi ,et Legionensi S. Isi-
dori extare, Nic. Antonius refert,aIiosqu€ in bibliotheca Ambrosiana .

5. Editiones vero antiquiorcs hos tres libros De summo bono fi^^^i '^' sum-
inscribunt. De editione IcaHca veteri circa annum 1470. operis Df """ *""" '
snmmo buno simul cum Etymologiis dixi cap. 54. •■, quo loco retuli

"tom.l. Aaaa

5)4 I S I D O R I A N A

aliam similem editionem Venetam anni 14S3. , aliam pariter Vene-
tam anni 1495. Editionem veterem in ii.sine loco,et anno Fa-
bricius in bibl. med. laudat, allegatque Tiieophili Sinceri Nachrich^
ten "von alten •vnd raren Bukern .

edhiones 5. Maittairius editos tres libros de summo bono refert I.ouanii

in 4. per loannem de Westf;ilia 1486., et' Parisiis in 8. per Pigou-
chet 1491. Sic t. I. p. 475. Llbri tres Isidori Hispalensis de sum'
mu bono ^ impressi per me loannem de iVestfaliay in 4. In alma vni-
uersitate Louaniensi 1486., et rursus p. 536. Isidorus de summo bo-
no impressus per Philippum Pigouchet . PP. Philippus Pigouchet cum in-^
signi Pelicani ^E. G. ( id est ^Enguilbertus Georgius ) de Marnef etc.

eiiae. 7. Anno 1493. editio librorum trium de summo bono a Mait-

tairio dicitnr facta Parisiis in 8.,et Lipsiae in 4. per Arnoldum de
Colonia . Orlandius sic refert ; De sumtno bono 1'enetiis 1494. per
BoJietum Locatelli y e per eundem anno 1493. 4. j Lipsiae 149?.

Perhiis. g. Idem opus cditum fuit Parisiis anno 1495. in 8. per Ste-

phanum lehannot in vico S. lacobi i^.augusti, tkulo : Jsidorus de
summo bono , e< Maittairio .

tdtae eiitiones ^ Prodierunt quoquc Parisiis libri tres de summo bono apud
loannem Petitum 15 19. in 12. , ex Nic. Antonio , et Fabricio :
et Venetiis 1533 , ex Nic. Antonio , et epirome Gesneriana .

Parisiis. I o. Parisina alia cst editio apud loannem Roigny via ad D. la-

cobum sub basilisco,et q-iatuor elementis 1538. cum inscriptione
De summo /?o;w,fusius cap. seq. describenda , quum eius praefatio
proferetur .

Bitjnaeana edi- ^ ^^ Mar^ariuus de la Bi»^ne titulum posuit Sententiarum de sum-
mo bono , et in operum indice Sententiarum , sme de summo bono :
quod opus se edere ait ex emendatione loannis Aleaume Doctoris
Sorbonici , adiecta praefatione , scilicet epistola ad Massonam , quae
pag. 60. terg. tom. 2. legitur . Solet enim haec epistola in multis mss.
libros Sententiarum praecedere, sed inepte , vt cap. 73. exponam ,
quum de ea epistola agam , a Grafiano quoque tamquam praeiatio-
ne librorura Sententiarum laudata .

Loaiiae editio. 12. Sccuta est eiusdem operis editio cura, et studio Loaisae :
Isidori Hispalensis episcopi Sententiarum libri iil. emendati , et no-
tis illustrati per Garsiam Loaisa Taurini apud lo: Baptistam Bila-
quam 1593. in 4. Ad Fhilippum Principem H isp an iar um , i[>ci^inis

C A P V T LXVII. 555

450. Ibidem, et eodem anno Chronicon D.Isidori Archiepiscopi Hi'
spalensis emendatum , notisque illustratum per Garciam de Loaisa
Archidiaconum de Guadalajara : in 4. pp. g6. ad Philippum II. De
notis Loaisae lioc est Fabricii in bibl. med. iiidicium : „ In illis eru-
dita multa : illud vero prorsus destitutum naso critico, quod p.483.
scribit Loaisa : Nostris etiam exulceratissimis temporibus Oecolampa'
dii •oolumen aduersus sacramentujn eucharistiae Eertramio preshyte-
ru ad Carolum Magnum ascribitur : Carolostadii opus aduersus ima^
gines ipsi Carolo xnagno : Caluini quidam liber Alcuino Caroli Ma^
gni praeceptori ,^. Extant haec verba in not. ad lib-.^. Sentent.cap.i 2.
pag. Sj.editionis Matritensis regiae , sed Fabricius omisit ea , quae
Loaisa in sui dicti confirraationem ilHco adieclt^Vt docte annotauit
Xystus in Bibliotheca sua . Relege etiam, quae de Ratramni , seu Ber-
trami opere dixi cap. 30. num. iS. Neque tamen propterea Xystum
defendo , aut Loaisam omnino excusatum volo .

13. Quum Taurini non probe excusi fuissent Sententiarum li- «''''"■'» '^*'.?'"'''
bri , Loaisa secundas curas adhibuit , vt in regia editione Matritensi
emendatiores prodirent . BreuUus quoque in fine suae editionis no-

tas Loaisae cum aliis ex editione regia Matritensi depromptis in-
seruit . In editione tamen Taurinensi quaedam peculiaria sunt , quae
in Grialiana , et Breuliana desiderantur : nam praeter varias lectio-
nes, in margine,et notis saepius expositas, Loaisa sententias ordine
numerorum distinxit , et ad marginein locaPatrum indicauit,ex qui-
bus eae desumptae sunt.Hae notae ad marginem eodem modo in
editione Breuliana Coloniae repetita adiectae fuerunt .

14. Non leuis est Scntentiarum Isidori commendatio , quod cUthVcn.no.
Ven. Thomasius in systemate suo institutionum theologicarum, quod """"
meditatus fuerat,ex selectis veterum Patrum opcribus, tres Senten-

tiarum libros simul cum aliis excudere decreuerat . Prodiit eius In-
dicuhis institutionum theologicarum vcterum Patrum , quae aperte,
et breuiter exponunt theologiam siue theoreticam , vulgo speculati-
uani, siue practicam . Inter ahos erant S. Isidori episcopi Hispaleti-
sis^ qui obiit anno 636. , nl. libri Sententiarum , siue de summo bo-
bo . Pertinent ad vtramque theologiam , maximeque ad practicam :
qui bona ex parte excerpti sunt ex libris moralibus S. Gregorii Pa-
pae . Extant inter opera eiusdem S. Isidori^ et separatim editi a Ga-
spare ( corrige Garsia ) if^/Vi» . Vezzosius , qui consilium Ven. ThO'

A a a a 2

556 I S 1 D O R I A N A

masii exequutus fnit,in not. ad Indiculum id obseruat :„ In prima
Indiculi editione librariorum errore legebatur , quatuor esse sancti
huius episcopi Sententiarum libros , quum tres sint soluramodo .
Errorem illum sequutae sunt omnes aliae Indiculi editiones , quae
hanc nostram praecesserunt,, .

describitu.r , jj, Quatuor institutionum volumina Vezzosius edidit hoc ti-

tu!o : Ven. losephl .VLiriae CardinAlis Thomasii Institutio-nes theolo-
gicae antiquorum Patrum , quae aperto sermone exponunt breuiter theo^
logiam siue ,heoreticam ■, siue practicam . Recensuit, notisque auxit
Antonius Franciscus Vezzosius C. R. Romae 1769. Ex typographia
Marci Paiearini : in 4. maiori . De Isidoriano op.ere ita praetatur Vez-
zosius tom. I. num. 13. praetat. Tria sunt Patrum sanctissimvrum
scripta , quartam quae constituant nostri operis partem . Eorum quod
est postremum , sunt librl tres Sententiarum sancti Isidori episcopi
Hi^palensis , siue , 'ut alii scripsere , Isidori lunioris , 'vt hunc distin-
guerent ah altero Isidoro , qui eum aetate annos centum praecesserat ,
et episcopatum tenuerat Cordubensem . Libri illi coiitexti maiori ex
parte ex Grc^orii Magni Aloralibus , theoreticam theologiam post"
quam initio tetigere , digrediuntur ad eam , quae mores dirigit . Eos
Thomafii scito damtts in praesentia recusos iuxta Parisiensem editio'
nem anni 1601. adornatam abs lacobo duBreul monacho S. Germani
a Pratis : atque descriptis in margine /olii variantiis contulimus cum
altero exempio tum a Margariyio la Bigne Parisiensi theologo 'vulgO'
to anno 1580.,/«.»» a^ino 1595. Taurini a Garsia Loaisa :> qui eos-
dem libros doctis ornauit animaduersionibus .

Yixzpsius rora- i 5. Haec Vczzosius , qui per errorem , vt videtur , Isidorum
Cordubensem annos centinn ante Hispalensem vixisse refert pro
annos dtfcentos: vt enim ipse in not. ad titulum libri i. Sententia-
rum obsenwz .y Isidorum Cordubensem floruisse constat noji longe ab
initiis quinti a Christo seculi . Sed re vera ne satis quidem constat,
an is Cordubensis Isidorus vnquam extiterit . Qaod autem in his
notis ait , editiones Parisienses , Bignaeanam , et Breulianam , virorum
consensione probatiores reputari , id arguit,ipsum neque edirionem
regiam M.uritensein coat!iIisse , et quid de tribus his editionibus
Isidorimis viri docti senserintjignoras.e. Asserit pr:^eterea Vezzosius,
editiones Margarini , et Loaisae , non secus, atqne ouum ouo , in-
ler se sirnillimas esse : quod talsum pariter est . Etsi enim Loaisa pi^"

tut

C A P V T LXVII. ' 557

rumqiie lectionem Bigaaeanam in textii retinet , tamen ad margi-
nem , et in notis passim iiliam scripturam exprimit : margini etiam
ioca Patrum appingit,ex quibns Seatentiae sunt depromptae : qnod
neque in Bi^naeana, neque inBreuliana i. editione obseruatur. Breu-
lianum tamen textum Vezzo-ius exhibuit . additis ad paginae cal-
cem lectionum discrepantiis ex editione Parisiensi Bignaeana, etTau-
rinensi Loaisae, breuibusqne notis, quas nos etiam recudemus.

17. Fx his editionibus satis linuet, quanto semper in pretio li- '"f".'?''"'" "^"'"""
bri Sententiarum habiti tuerint • neque ininus id constat ex mss. exem-
plaribus, quae in bibliothecis frequenter occurrunt, aliisque antiquis
monumentis . Refert enim Claudius Castellanus in Monito ad i.
tomum sui Martyrologii , in multis ecclesiis morem inuahiisse, vt
post Martvrologium opera, et Sententiae S. Isidori legerentur . Mss.
exemphu-ia nonnuiia iam hoc capite indicata sunt , aha nunc bre-
uiter commemorabuntur . Cap. 6i. codex Florentinus S. CrucisSen-
tentiarum descriptus fuit . Bandinius tom. 4. codic latin. S. Crucis
plut. 21. refert aHum codicem num. 8. Libri tres Sefitentiarum , prae-
uia capitum tabula . Deinde S. Gregorii Magni Dialogi . Codex est
membranaceus in fol. quadrato secuH xi. cum tituHs , et initiahbus
rubricatis , et aHquot liguratis , vt ait Bandinius . Ibidem cod. 9.I/-
bri tres Sefite^itiarum ,vt in codice superiori. Deinde liber Exhor-
tationum S. Ausustini. Codex est membranaceus in foL seculi xi.,
rotundo,ac perspicuo charactere diHgentissime exaratus cum tituHs,
et initiaHbus rubricatis , et aliquot coloratis .

iS. In Thesauro Anecdotorum Pezii tom. i. in fine primae par- !"^'' «<"«?'''-
tis post tractatum de gratia , et virt. Deiparae, auctore EngelbertO;
qui obiit anno 133 i. , Hbrarii subscriptio haec leoitm : Explicit E)i-
gelbertus etc. per mar?us mouachi throni B. Virginis , et sacerdatis Or-
dinis Carthusiensis . In marpine D. Petri ^ postea />r/om . Additur ,
prioratum eum administrasse ab anno 1395-5 phira eleganti chara-
ctere scripsisse in membranis, vt Isidorum de summo hono amio 1 3 So.,
Collationes Patrum , Conradum super quinque allelluia . ExpHcandum
esset,quid sit monachus thronus B.Virginis :sed in Ducangio cum
aiictario nihil idoneum inuenio . In voce tronarius ait Ducangius,
suspectam eam esse , pro qua fortasse restitnendum Centenariis , aut
Officialibus . Sed fortasse thronus , et thronarius accipitur pro eo ,
qui soUo Assistitjaut dcseruitjaut Thronus cst nomen coenobii.

Tia ,
' 5

5)8 ' ISIDORIANA

tscunoiersia . jg, Rodiigue7,iiis dc Castro tom. 2. Biblioth. Hisp. pa». 521.
describit codicem Escurialensem in il. c. 19. in fol. seculi xv. , titu-
lis capitum rubris , literis initialibus vel rubris , vel violaccis , in quo
sunt Sententiarum libri hispano idiomate . In primo folio haec est
nota : EsU llbro fiso sant Isidoro Arzobispo que fue de Seuilla , efue
Doctor . Sequitur index capitum : Capitulo primero del soberano bien-y
etc. Indicantur omnia trium librorum capita 140. sine vlla diuisio-
ne librorum^et sub eodem numciorum ordine . Opus 'mc\Y>ii : Sobe-
rafjo byen Dios es , ca es syn mudamiento , e syn corronpimiento nin-
guHO . Desinit fol. 109. mas aquellos ?io deuemos llorar ^que el pa^
rayso con grand alegria los rrescibe en sy . Explicit Tsidorus de sum-
mo bono . Deo gratias .

versio hupann, 2o. Auctor huius versionis a Rodriguezio dicitur Alfonsus Mar-
tinez de Talauera. Nic. Antonius lib. 10. nuni. 3 24. meminit Alfon-
si Martinez a Toleto,qui regis loannis II. capellae ministcr i"uit ,
ct archipresbyteri de Talauera dignitate notior est,quam proprio
suo,et familiae noniine . Verum neque ipse, neque Bayerius in not.
versionem hispanicamSententiarum Isidori inter huius Altonsi ope-
ra refcru nt .

nUa mss. exem' 21. Alius cst codex Escurialcnsis in iv. f. S. membranaceus in

piana g^ elcganter exaratus a Didaco de Astigia anno 1467., quo con-

tinentur Tractatus Synonymorum beatissimi Tsidori archiepiscopi Ispa-
lensis . Tractatus Sententiarum , seu Summum bonum eiusdem beatissi-
fni Tsydori . Liber de conscientia beati Bernardi abbatis . Sermo bea-
tissimi Augustini de honestate mulierum : alius sermo eiusdcm bea-
tissimi Augustini de igne purgatorii . In fine haec est subscriptio :
Hutic librum scripsi ego Didacus de Astigia Ispalensis Dioecesis .
Compleui yCt correxi ad honorem :> et gloriafn Sanct/ssimae Trinitatis^
et beatissimae Virginis Mariae , et ad laudem , et memoriam beatissi-
mi Tsidori Archiepiscopi ex praecepto Domini mei lohannis Alfonsi
de Logrono Canonici ciusdetn ecclesiae Ispalensis , die vcro huis in
festo Sancti Fulgentii supradicti Tsidori fratris , v. dte mensis iatiua-
rii , suh anno a natiuitate Domini mcccc. lxvii. Michi parcat iustus
natus de Virgine Christus , - Eiusque trinus , et -ufius laudetur sempi-
ternus honor . Amen .

rccensha. 2 2. Alius codcx Escurialcnsis in fol. seculi xiv. , vt videtur ,

membranaceus charactere magno^et eleganti in ul. R. 2i.est im-

tuaiii

C A P V T LXVII. 559

perfectus . Tituli sunt rubri , literae initiales versicolores . Alius iti-
dem in foL chartaceus seculi xm. titulis rubricatis , et literis initia-
libus vario colore ornatis, cuius haec est mscn^tio-.Sancti Tsiduri
Tspaniensis De astronomia , seu de natura rerum . Item tiber Senten-
tiarum . Laudatur quoque a Rodriguezio codex Escurialensis, in quo
est expositio Isidori in pentateuchum, et opus Sententiarum qua-
tuor libris constans , addito scilicet tribus genuinis Isidori quarto
alio 5 de quo infra redibit sermo .

23. Omissis autem aliis mss. codicibus Sententiarum, quorum '■°^'''"«'"«* *'"•
mentio fit cap. 46.,et alibi,indicem eorum texam,quos ego in bi-
bliotheca Vaticana , aut in aliis Vrbis vidi.Codex: Vaticanus 632.,
de quo cap. 94. agam , tres hos libros exhibet Sententiarum titulo,
praemissa epistola ad Massonam . Codex Vatic. 6^^. ibidem recen-
sendus,a veteri manu Sententiarum inscriptionem retinet, a recen-
tiori De summo hono . Codex Vat. 657. ibidem titulum exhibet De
summo bono , sed non ante seculum xv. exaratum.Eadem aetate scri-
ptus fuit cod. Vat. 5992. , de quo cap. 9S., in quo sunt Sententia-
rum liber i., et initium secundi , primo titulo , Quaedam Theulogia,
alio recentiori De summo bono . In codice Regio-Vatic. 199., de
quo cap. 99. , solum est recens inscriptio : D/«/ Isidori Hispalensh
Sententiarum liber .\h\<\. codex antiquus Regio-Vatic. 255. pecu-
. liarem titulum exhibet, Incipit liber Spermologon Isidori , fortasse quia
Spermologus auis est , quae semina coUigit,vt Isidorus sententias
Patrum colleoit . In cod. Reoio-Vatic. 1S23. sunt tres libri Senten-
tiarum initio mutili , vt dicam cap. loi. Ibid. in cod. Regio-Vatic.
2093. libri tres Sententiarum hoc titulo : Capitula de libro Senten-
tiarum Domini Isidori . Liber tertius imperfectus est . In codice Pa-
latino chartaceo 267. cap. 102. opus incribitur ^f ecclesiastica iti-
stitutione ^de summo bono ^ et Sententiae, et in quatuor libros distri-
buitur.In Pal. 2S0. chart. seculi xv. cap. 102. Isidorus de summo
bono .Titulus libri huius^ Isidorus Hispanus in Sententiis . In Palat.
602. cap. 103. Tres libri Sententiarum Tsidori , qui sunt veluti ge-
nerales canones , //' perspicaciter ititueantur . In Vrbinate 1 06. , de quo
cap. 104. jseculi fortasse xv. opus inscribitur de summo hono cum
epistola praeuia ad Massonam loco praefationis . In fine libri 2.,et
3. titiihis Sententiarum apparet.In Vrbinate 1504. chartaceo cap.
eod. 104. Liher Isidvri de summo bono : sunt trcs libri Sententia-

5^0 I S I D O R I A N A

iinn . Excerpta ex Sententiis in codiceOttoboiiiano 6. cap. 105. A\h
in Ottoboniano 122. ibid. In Ottoboniano 128. seculi xiv. circiter
Tsidorus de summo bo>io : sine distinctione librorum a prima manu,
et continuato capitum numerali ordine . In Ottoboniano 139. ib.
fragmenta ex his libris . In Ottoboniano 159. seculi xiv. circiter li-
bri tres De sumfno bofio. In Ottoboniano 356. eiusdcm aetatis cap.
105. tres libri Sefttentiarum Sancti Tsidori Doctoris ecctesiae AnOt-
toboniano 508. cap. 106. seculi xiv. circiter senteHtiae excerptae
ex Isidoro in libro de summo bono.ln Ottob. 1737. cap. 106. ti-
tulo recenti, Isidori libri De Deo . Cap. 107. recensebo duos Sen-
tentiarum codices bibliothecae Angelicae, alium bibliothecae Col-
legii Romani, ah'um a me comparatum .
Sertentwe Petr! 24. Systema quoddam theologicarum qunestionum per certas
icmbafdi . chasses tribus his Scnrentiarum libris primus Isidorus videtur propo-
suisse, cuius tituhim , et scopum Petrus Lombardus imitatus , theo-
logiae scholasticae planiorem viam aperuit , Magistri Sententiarum
nomen consecutus: quod tortasse nomen ipsi Isidorus praeripuisset,
nisi iamtum a nobihori opere Isidorus Etytnologiarum consueuisset
nuncupari . Extabant quidem ante Isidorum ( vt hbros Sententiarum
apud iurisconsukos omittam ) Aegvjitiorum Patrum Sententiae , au-
ctore graeco incerto, Martino Abbate Dumiensi , et Episcopo Bra-
charensi interprete , quas Ros-vveydus,ex bibliotheca Toletana a Chri-
stophoro de Castro Societatis lesu Theologo , et Sahnanticae sacra-
rum literarum professore acceptnSj in appendicibus ad Vitas Patrum
cdidit . Verum hae sententiae solum exhibent quacdam apothegina-
ta spirituaha monachorum , nullo inter se ordine connexa . Neque
multum dissimilis est coUectio Sententiarum ex S. Augustini ope-
ribus a S. Prospero excerptarum , de qua dicam cap. 83. num. 7.
Quod si Isidorus titulum inde fortasse suo operi fecit , rem ipsara
multo longius promouit , digestis aliquo ordine argtimentorum ca-
pitibus,et sacrae scripturae, Patrumque sententiis in sua capita rela-
tis. Quod enim plerique dicunt, Isidori opus maxima ex parte Gre-
gorii sententiis constare , id ita accipiendum est , vt Isidorus Grego-
rium potissimum sequatur •, c^uamuis etiam passim et verba sacrae
scripturae referat, et plurium Patrum sententiis, Augustini , Hiero-
nymi , Ambrosii, Eucherii, Cypriani , aliorumque inhaereat , vt in
notis Loaisae cernere licet.

25, Igi-

C A P V T LXVII. s6i

25. Igitur quum in Isidoro perspicuum sit exemplar , quod Ma- Taior.h Senten'
gister Sententiarum prae oculis certo habuit,(nam libros Senten- ''"«
tiarum Isidori laudat,et ex iis multa sumit ) nescio , cur Mabillo-
nius,quem nonnulli alii hispani etiam secuti sunt,p. 317. tom.i.
Analector. asseruerit , primum Taionem Caesaraugustanum episco-
pum sibi videri fuiss€,ad cuius exemphim alii cum Petro Lom-
bardo coUectiones huiusmodi theologicarum sententiarum condide-
rint . Schoettgenius fidenter tom, 6. Bibl. med. Fabricii : Adeoque
1'aio pr/mus fuit , ^ui sententias collegit ^ €t Petro Lombardo in hoc
ipso speris labore praeluxit . Edidit Mabillonius t. cit. Analect. prae-
fationem 'taiojiis ad Quiricum Barcinonensem. antistitem in quinque
iibros Sententiarum , a se collectos ex operibus S. Gregorii Papae »
et initium operis . Potuit ergo facile agnoscere , et Taionem ipsum
Isidori exemplo , et imitatione hbros Sententiarum composuisse ,
et Petrum Lombardum multo magis ex Isidoro proficere potuisse,
quam ex Taione . Taio in praefcuione ad Quiricum ait , se de sacris
njolutninibus , scilicet Sancti Papae Gregorii Romensis Sententiarum CO'
pitula , in quinque libellis discreta , immo codicis textu conclusa , col-
ligendo decerpsisse .Pmlo post subiungit : S^<^ quia quorumdam titu-
lorum capitula in eiusdem Sancti Papae opusculis ad supplementum
rei reperire minime potuimus .^ ex libris Sancti Augustini episcopi pau-
ca congerere curauimus . At Isidorianae Sententiae multo magis pa-
tent , ac plurium Patrum testimoniis comprobantur,

26. Quinque Taionis Sententiarum hbri paucis ante annis Ma- «u^er «i/Me
triti prodierunt, curante P. Emmanuele Risco , Hispaniae sacrae do-
ctissimo continuatore, tom. 3 I. apag. lyr. e veteri cociice gothi-
co S. Aemihani, praemissa etiam epistola Taionis ad Eugenium To-
letanum ex Baluzio, qua de aha collectione loquitur a se facta lo-
corum S. Gregorii, quibus vetus , nouumque testamentum illustran-
tur, praeter praefationem adQuiricum, et huius responsionem . De-
sideratur tamen finis cap, 35-, et integrum caput 34. hbri 5.,vt Ri'
scus aduertit : immo caput etiam 35., vt patet in eiusdem operis
exemplari membr. secuh xv. , extante in bibhotheca Medicea Lauren-
tiana phit. 21. cod. i8.,SLipra cap. 43. recensito : ex quo in sche-
dis habeo descriptam praefationem Taionis ad Quiricum , epistolam
Quirici ad Taionem,quae toti operi subiicitur , tabuhmi capitum
quinque librorum , et nonnuha in specimen capita.Tituh capitum
Tom. I. B b b b

5 62 I S I D O R I A N A

nonnihil variant ab editisret in libro tertio index ms. exhibet 55.
capita , quum in editione tantum sint 54. ^scilicet deest in editio-
ne caput De viduis , quod est indicatum in hoc codice ms. post
caput 7. De coniugatis .

deseribantuT ^ 27. Scd quum pet amicos ipsum codicem ms. dih'genter inspici

curauerim , responsum mihi tuit, in indice quidem notari caput 7.
De cuniugAtis -fSed a contextu operis omnino abesse, neque reperi-
ri nisi 54. capita, vt in editione . Inscriptio Taionis epistohie haec
est : Domino venerabili , sanctissimoque viro Querico episcapa Gaius
indignus Caesaraugustanae vrbis episcopus., cognomento Saorohel . Fa-
cile condonabitur librario error Querico pro Quirico , et Gaius pro
Taius . Sed quid illud est , quod Taio dicitur cognomento Saorohell
Atqui in fine operis nouum apparet nomen : Explicit liber Senten-
tiarum Samuelis episcopi . Laus deo . Nisi tbrte hic qiioque legen-
dum sic Saorohelis ^ vqI initio reponendum Samuel pro Saorohel .
Nic. Antonius, Bayeriusque in biblioth. Hisp. neutrius cognominis
meminerunt . A continuatore bibHothecae mediae Fabricii vocatur
'Taio , vel Taius cognomento Samuhel . Dicam , quod sentio . Ah'cubi
extitit codex Taionis, cuiuspossessorah*quis Samuel fuerit , ac proin-
de liber SamueHs tuerit appellatus . Quum ergo Hbrarius vidisset ,
opus Taionis,et Samuelis dici , vnum , eundemque homiaem aucto-
rem credidit Taionem Samuelem . Coniecturam pecuHari obseruatio-
ne confirmo. In vetustissimo catalogo , qui inscribitur Ereuiarium
librorum S. Nazarii , scih'cet in Laurissa , cod. Vatic.-Palatino 1877.
veteres quorumdam Hbrorum possessores nominantur, et in his :
Item Missales y qui fuerunt Sa^nuelis ^ Bjtbont ^ Randulfi . Collectiones
Samuelis de opusculis S. Gre^orii Hunc Taionis Hbrum esse puto,
qui SamueHs oHm fuerit . Post multa aHa in eodem catalogo recen-
setur Liber Tagii ( Taii ) ex opuscuUs S. Gregorii adunatus .
Ta.o lu.i T ^^* Negari tamen non potest, antiquissimum esse hoc cogno-

cxiirtisit y mtniwm Samuelis , TMOm appositum : nam in codice Thuanaeo ,
quem ante 800. annos scriptum Mabillonius putabat,inscriptio epi-
stolae est : Domno •venerabdi , sanctissimoque viro Quirico Taius in^
dignus Caesaraugustanae urbis episcopus cognomento Samuel . At in
codice gothico S. AemiHani de la CogoUa, ex quo Hbros quinque
Sententiarum Riscus edidit, hic tantum erat mulus ■■, Incipit liber
lententiarum domini Gregorii Papae Romensis subtractus ex libris

C A P V T LXVII. 555

Moralium . Neque in epistola Taionis ad Eugeniiim additur cogno-
mento Samuel . Immo etiamsi vere Taio cognomen Samuelis habuis-
sec , tamen minime ab eo scriptum crederem , Quirico Taius indi-
gmts Caesaraugustanae vrbis episcopus , cog?jomento Samuel , quum
consueto more simplicius posset dicere Taius Samuel .

29. Ex libris Taionis cum Isidori opere collatis illud coWigere ^'^od osteftinuT.
licet,Taionem non solum Isidori sententias prae manibus habuisse,

sed etiam plerosque titulos inde formasse : cauisse tamen , ne sen-
tentias , seu verba Gregorii iam ab Isidoro collecta ingereret .
Trium priorum libri prinii capitum tii;ulos exhibeo . Tzio : Cap.i.
Quod deus incommutabilis , summus , et aeternus existat . 2. De im.'
mensitate ^ njel omnipotentia dei . ^. De id (pro de eo) quod inui-
sibilis , 'vel incomprehensibilis sit deus . Isidorus : Caput i . Quod
deus summus , et incommutabilis sit . Cap. 2. Quod immensus ,
et omnipotens sit Deus . Cap. 3 . Quod inuisibilis sit deus . Saepe
Taio capita alio ordine collocat : sic apud Isidorum sequitur caput^,
Quod ex creaturae pulchritudine agnoscatur creator : quod apud
Taionem est caput 9. his verbis : Qucd ex creaturae pulchritudine
inuisibilis agnoscatur aeternitas . Isidori caput 5. Quod ex vsu
nostro quaedam species ad deum referantur ^ est caputio. Taionis :
Quod ex humanis ajfectionibus quaedam species ad deum referatur ,
vt in meis schedls : sed praestiterit cum Isidoro legere referantur .
Nam quod huic operi Isidorus titulos apposuerit , satis ex eo
ostenditur , quod Taio , qui Braulioni successit , iam eos ita le-
gebat , vt ex collatione patct .

30. Arguet fortasse aliquis , Taionem meliori ordine sententia- mcMo^vj ri».^
rum theologicarum systema disposuisse : nam in praefatione ad "'^
Quiricum suam methodum totius operis ipse exponit , quam «tiam

his versibus ( apud Mabillonium ) expressit :

Quisquis amas sacram , lector , addiscere tegem ,
Hunc nostri studii librum percurre legendo :
Repperies facile , quidquid cognoscere malis ,
Florea cuncta gerit , ( tum ) prata 'uirentia gestat .
Pascit amantis oues , sincera animalia , Christi ,
Ostendit patriam celsam , regnumque potcntem ,
Tartareos ignes , et tristia non finienda .
En tibi Christus adest regnum conferre beatis ^

B b b b 2

5^4 I S I D O R I A N A

Impiis e contra horrenda supplicia cofifert .
Sublimis anima , coitscende ad regia caeli .
Impiger accurre , careas ne praemia tanta ,
Et picei fontis horrendas despice flammas .
Qui versus pro eius aetatis captu non omnino mali sunt , sett,
vt videtur , quibusdam in locis vitiati excriptorum incuria : exem-
pli loco fortasse auctor scripsit regemque potentem , non regnum-
qne potentem . Nic. Antonius ex hoc epigrammate colligere voluic,
Taium idoneum poetam tuisse .
fxisidoro. 51- Quod attinet ad raethodum Sententiarum , Isidorus in pri-

mo suo libro eam ipsam tenuit , quam Taio sibi proposuit . Ait enira
Taius in praefatione ad Quiricum : Suvientes exordium ( ah ) Omni-
potentis Domini incommutabilis essentiac T^rinitate , atque ab origi-
ne mundi , hominumque plasmatione 'vsque ad huius sectili consum-
mationem . Isidorus lib.i. agit de Deo , eiuscjue attributis, de ori-
gine mundi , hominisque plasmatione , de Christo, de Spiritu Sancto,
de ecclesia , de vtroque testamento , de resurrectione , de gehenna,
de gloria Sanctorum : quod est postremum caput^o. h'bri i. Re-
liquis duobus Hbris , quod commodius fortasse est , virtutes theo-
logicas , ahasque cxphVuit , de peccatis , et vitiis disseruit j quae-
nam praesuhim , et principum , ahorumque sint officia, descripsit .
Jaiiani Toietan! 32. Vt autem Taio Isidorum imitatus fivit , decerptis Gregorii
sentcntiae, potissimum senteutiis , ita eodem tempore luhanus Toleranus ean-
dein excerpendi rationem ex Augustini hbris secutus est . Huc enim
percinent , q:iie Feh ; vitie luhani scriptor refert , Excerpta de libris
S. Au^ustini contra [ulianum h.tereticwn collecta . Hi sunt elabora-
tissimi iih Au^ustini , vel ipsius iudicio ( hb.2. Rerract. cap. 62.)
contra luhanam Eclanensem episcopum Hbri sec, de quibus ^ ait
Nic. Aatonius in bibhoth. vet. , post alios Henricus de Noris Au-
guitinianus noster agit lib.i. Histor. Peta/rianae . H,iesi ahquantu-
lum , fateor , ad haec verba : quid enim est , cur Nic. Antonius
Norisium Au^ustinianum nostrum vocet ? An Nori"ius aniicus Nic.
Antonii fortasse fuit , idque Nic. Antonius significare voluit ? An
confirmari hinc potcrit nonnuUorum suspicio , qnod in bibliothe-
cam veterem Nic. Antonii quaedam supposititia irrcpserinc ? Idem
Fehx inter aha lulfaiM opera recenset librum Sententiarum ex de-
cade psalmorum B. Au^ustini breuiter , summatimque cullectum .

C A P V T LXVII. 565

Obscura sententia , ait Nic. Antonius , nisi decadem tantum primara
psalmorum innuere voluerit . Fortasse praestiterit legere ex deca-
dlbus : nam Augustinus in plures Decades psalmorum interpreta-
tionem diuisit . Bayerii coniectura de peculiari psalterio Augustini
pro Monicae matris vsu , intcr supposititia , aut dubia sancti docto>
ris opera reposito , minus idonea est . De Augustinianis psalmorum
decadibus sermo redibit in notis ad epist. Isidori ad Braulionem .

^■^. Vcrum de luliani Sententiis, quales fuerint, iudicium ferri aVi auetores
nequit , quippe quum non extent : ac solum obseruare placet , "^^'''''""''"'"'" '
potuisse Petrum Lombardum ex luliani hoc opere valde proficere,
si ad manus illi fuisset, quum ex Augustino prae ceteris Sententias
suas contexuerit . De aliis autem Sententiis Isidori , et Taionis,
sed Isidori praecipue , adhuc quaestio superest , an ex eis ita Pe-
trus Lombardus profecerit , vt plagii argui possit . De sex libris
Sententiarum S. Brunonis Astensis, qui olim S. Brunoni Carrhusien-
sium Fundatori tribuebantur , locus hic non est disserendi : iili
enim solum versantur in ecclesiae figuris explicandis ex sacrarum
literarum testimoniis . Quum Petrus Lombardus sibi proposuerit
ex diuersis Parrum libris sententias theologicas in vnum corpus
colligerc, nihil mirum videri debet , si quaedam ad Isidori exem-
plum expresserit . Sic etiam a nonnullis a-rguitnr , plura sumpsisse
ex loannis Damasceni libris dc orthodoxa fide , atque ex praeceptoris
sui Petri Abaelardi scriptis , praesertim ex libris quinque theologiae
christianae, et ex Vth^o Sententiarum Sic , «r/ iVf« , siue Introductio-
ne ad theologiam . Neque praeteriri debet Hugo de S. Victore ,
qui anno 1140. ,'vel 1142. obiit : cuius tertio tomo operum
extat Summa Sentrtitlarum , slue eruditionis thcolagicae , septem
tractatibus satis opportuno ordine comprehensa . NonnuUi addunt,
Petro Lombardo praeluxisse Magistrum Bandinum in Summa theo-
lo^ica , siue Sententiarum theologicarum lihris iv. , editis deinde
Viennae 1519. Sed alii contra contendunt , Bandini opus epitomen
quamdam videri Sententiarum Petri Lombardi . Hugo Mathoud Con«
gregationis S. Mauri , qni anno 165 1. typis commisit Roberti PuIIi
Cardinalis Sententiarum libros octo , et Petri Pictauiensis Senteti-
tiarum libros quinque , contendit , Robertum istum PuIIum ,
anno circiter 11 50. vita functum , primum theologum scholasti-
cum fuisse.

566 I S I D O R I A N A

Vetras Lombaf 34- Certum ego existimo , metliodum scholasticam Petri Lom-
''«• bardi propriam eius esse : qua scilicet primo Sententiarum iibro

doctrinam de Deo vno, et trino per aS. distinctiones complexus
fuit jlibro secundo de creatione, angelis , et Iiomine lapso , de gra-
tia Dei per 44. distinctiones , libro tertio de incarnatione Verbi ,
de charitate Dei , ac proximi , de virtutibus, et vitiis per 40. disiin-
ctiones , libro quarto de sacramentis , et de quatuor nouissimis
per 50. distinctiones . Difficillimum sane erit in hac theologiae
scholasticae methodo , quae theologis olim maxime placuit, plagii
Magistrum Sententiarum conuincere : praesertim quum ita praclo-
quatur : Breui 'volumine COMFLICANS PATRVM SENTENTIAS,
apposltls earum testimotiiis , 'ut non sit necesse quaerenti librorum
numerositjtem euoluere ^ cui hreuitas ,quad cjuaeritur , ^j}'-*"^ ^''^^^ ^^"
bore . Inter Patres vero Isidorum saepe nominatim excitat etiam
ex libris Sententiarum .
Liberiy.Sen- ^5. Portassc autcm quia quatuor sunt Petri Lombardi Senten-
tcntiarum isf jj^^j-m^ jjbn ^ jn nientem alicui venit quartum quoque Sententia-
rum librum Isidoro affingere : quamquam codices , ex quibus
descriptus hic quartus liber est , antiquiores Petro Lombardo viden-
tur . Prodiit Scntcntiarum quartus liberinter appendices recentis edi-
tionis Matritensis , scilicct ex nonnulhs codfcibus, in quibus Isidori
nomen praefert , vt in praefatione ad i. tomum editor monet :
et Bayerius in not. ad bibl. Hisp. indicat codicem Escurialensem
seculi XII., aut xm. , in quo extat . Capita sunt 65. , post quorum
tabulam nota haec ex ms. aliquo , vt puto , adiicitur : Finiuntiir
lihri quatuor Sententiarum D. Isidori : titulus * est : Incipit liber
quartus de rectoribus , qualiter conuersatiotiem hahcant . Collector
solum ex libris S. Gregorii Sententias excerpsit . Editor in nota
ad titulum diserte ait : Hic liber est excerptus ad •uerbum ex lihris
Sententiarum Taio7iis . Tum capita suis in locis indicat , quae ca-
pitibus librorum Taionis respondent : neque enim certo aUquo or-
dine excerpta sunt : nonnulhie etiam sententiae transpositae appa-
rent . Non igitur assentiri possum Bayerio , qui affirmat , hunc
quartum Sentcntiarum librum in nouissima editione Matritensi ad-
ditum , quasi Isidori sit : quod iterum a nobis dicendum fuir,
quoniam bis ipse idem crimen editori Matritensi obiicit , quem ait
misere delusum , postea errorem palam professum fuisse . Et quidem >

CAPVTLXVII. 557

addit j in Escurialensi seculi xii. , aut xiii. ineutitis codice lit. t .
ptut. 2. ;;«w. 7. , 'unde is liber desumptus fuit ^ quartus Sententiarum
tribus Isidori de eodem argumento libris continuato scriptionis filo
suhiicitur \ -vt cuiuis procliue sit in eundem scopulum allidere .
Multo id procliuius erit, si in fine, vt ante dixi, annotetur ^ Jiniri
quatuor Isidori libros Sententiarum . Sed re vera hic liber in edi-
tione nouissima Matritensi inter supposititia Isidori opera , non
inter vera , aut dubia , relatus est .

36. Ex iisdem mss. codicibus alia Sententiarum capita dt- aiia capiia y
prompta videntur, quae in recenti Matritensi editione libro quarto
Sententiarum subiiciuntur , sic inscripta : Finiuntur libri quatuor
Sententiarum Diui Isidori . Incipiunt capitula alia Se^jtentiarum
eiusdem . Sunt duo tantum capita : primum sine vllo titulo, in quo

de abstinentia maxime a?itur , ex S. Gre^orio Ma^no , vt in notis
editor obseruat , alrerum De superbia , concupiscentia , inuidia ,
atque iactantia , quod editor in praefatione ad i.tom. animaduer-
tit desumptum ex capitibus 5. 4. 9. , et 10. libri 5. luliani Po-
merii De vita contemplatiua •, quod opus in multis editionibus per-
peram S. Prospero ascribitur .

37. Siquis tamen contendat , eriam hanc collectionem Uhri ''n auctof isidp-
quarti , et aliorum capitum Sententiarum Isidoro tribui posse , "'* '

non facile reuincetur . Et Isidoro quidem maxime congruere li-
brum quartum Sententiarum doctissimus auctor praefationis exhi-
bitae cap. 38. num. 56. , et seqq. existimabat , antequam Taionis
libri Sententiarum in lucem venissent . Verum etiam post editos
Taionis libros adhuc quaestioni locus est . Quum enim fontes ,
e quibus sententiae depromptae sunt , aeque Isidoro patuerint,
ac Taioni , minime absurdum est, quod Isidorus aut scorsum hanc
collectionem in suum vsum sibi comparauerit , aut post tres sen-
tentiarum libros editos quartum adiici voluerit , qui tamen non
in omnibus exemplaribus conseruatus fuerit . Quod si ita est ,
Taio , ex hoc quoque quarto libro profecit , vti certum mihiest,
eum ex tribus prioribus profecisse : non solum quia multa apud
Taionem occurrunt , quae in Isidori libris , et non in aliorum ope-
ribus reperiuntur : id enim forrasse inde oritur , quod aliorum
opera perierint : sed potissimum quia titulos ipsos capitum saepe
ex Isidoro sumpsit , vt iam monui . Praeterea quaedam veierum.

eium ,

5<5S I S I D O R I A N A

Patruin loca snb iisdem titiilis codem ordine , atque Isldorus j
coniungit , et eodem omnino stilo procedit .
Bayeni luJi- 38. Rodriguczius dc Castro tom. 2. Biblioth. Hisp, pag. 332.
non omnino assentiri videtur opinioni in postrema editione Ma-
tritensi propositae , librum quartum Sententiarum ex Taionis libris
excerptum fuisse : atque ad ferendum hac in re iudicium putat
prae oculis habendas Bayerii obseruationes in recensendo hoc co-
dice , "quas ex eius Aduersariis profert, hoc loco a nobis reprae-
sentandas.

Codex- ms.

deserlbUur

lilfT IV. Senttn-
linrum

Animaduersiones Bayerit de qnarto tententtarum Isidori libro
in 'veteri codice Escurialensi reperto .

59. S. Isidori Hispalensis Sententiarum ,qui alias de snmmo bono aU'
diuxtylibri quatuor . Mirabitur sane , qui apud Grialium , Nicolaum An-
tonium , Gesnerum , et alios , tres tantum de hoc argumcnto , atque hoc
titulo a Sancto Doctore libros consciiptos fuisse legerit : id quod nobis
etiam , vbi primum in codicem nostrum incidimus , contigit : at codex
seculo decimo tertio exaratus , atque ex antiquissimo alio , vt videturj
descriptus, testatur : in quo postquam tcrni illi scntentiarum libri , quos
bibliographi omnes S. Isidoro ascribunt , eodem prorsus titulorum ordine
( si pauca , eaque leuissima excipias , ) atque in edito Grialii recensen-
tur,eadem prorsus manu , atque praecedentis iibri , ac non interrupto
tractationis fi]o,subditur liber quartus sub hac maiori rubrica,iis per-
simili , quas absoluto libro primo , et secundo scriptor indidit , scilicet :
Explicit liber tertius . hicipiunt capitula libri quarti . £t nullo relicto va-
cuo spatio , subiiciuntur eius libri rubricae hoc ovdine : De rectoribus etc-
( vt in cdito . )

40. In numeris rubricarum ad numerum sexagesimum quintum pro-
ceditur. Sed error iisdem incsse vidctur: nam omissa fuit rubrica li. De
bonorura concordia , qu^c habetur in corpore operis . Sequitur autemcon*
tinuo in codice maior rubrica huiusmodi : Incipit liber quartus , De Re-
ctoribus , qualiter conuersationem /Ji/Z^i^a/// : postquam minores,quae prae-
cedunt, Lxiv. rubricae ordinc expenduntur , attributo singulis singulari ca-
pite . Liber autem integcr constat triginta, et tribus foJiis , formae quar-
tae cum alterius dimidio . De quo mox recurret sermo : nunc rejiqua ,
quae habentur in codice , cxhibeamus etc. Nunc autem ad quartum Isi-
dori sententiarum librum , quod superius polliciti sumus, reuertamur .

41. Ac nobis quidem vti post eximios illos decemuiros , qui inqni-
rendis,atque emendandis huius Sancti Doctoris operibus iussu Philippi 11.
Hispaniarum regis insudarunt , Aluarum sciJicet Gomesium, Petrum Pan-
tinum , Rolandum Wicelium , Garciam Loaisam , ( qui in iis ipsis , de
quibus agimus , sententiarum libris expurgandis inciibuit, eamque in rem
totos xiii. codices, inque his binos Longobardicos excussit , ) I. B. Pere-

zium

C A P V T LXVII. 5<S9

7mm non vno nomiiie nostruni , Petriim Fontidoniiim , Cyprianiim Sua-
rium , ioaiinem Marianam , vtrumque e S. I. , et Petrum Chaconem •, quo-
rum omnium labores collegit,ac refinxit loanaes Grialius : vti , inquam ,
post tot i.isignium virorum , qui hanc triuere , atque ornauere prouin-
ciam , altum de quarto sententiarum Isidori libro silentium , eum Sancto
Doctori ascribere minime tutum , confidenciaeque , ac temeritatis plenum
opus videtur , quuni vix ficri possit, vt vni alicui eorum in tanta Isido-
ri codicum copia ne vnus quidem obtigisset nostro similis , in quo is li-
ber ant!qua,aut recenti manu exaratus csset ; ita quae pro hoc iibro
Isidoro ascribendo facere , aut saltem scrupulum mouere videntur, omni-
no inJicta relinquere , religio fuit . Ea igitur in medium adducam , sa-
pientum scilicet cxamine diiudicanda . Et primo quidem hunc Jibrum
Gregorii Magni non esse , quod pridem ego suspicatus fueram , scilicet
vbi caput ipsius primum De rectoribus magnam partem ex Pastorali Gre-
gorii parte il. cap. 2. ad literam descriptum obseruaui,( admonuit me
de eo notula Patris losephi de Seguntia eo loco codicis margini ascri-
pta , ) manifesto indicio est , quod capite xL.,quod est De octo prtp.cipa-
libiis vitiis , Gregorius ipse Magnus cum elogio citatur . Ibi enim legitur .
Egregius Doctor Gregorius insiriuat sententiam illam Beato lob a Domino
dictam exponens .

42. Secundo scripturae, ac librorum ordo in codicc nostro , qui et ipse annqulisim^i .
non vsque adeo rcccns , ( seculo enim xiii. videtur scriptus , ) et ex an-
tiquiore alio , eoquc gothico, aut gothici saporis omnino descnptus est :
qua de re mecum proL'cto sentiet , quisquis in codicc nostro frcqucn-
tes , quibus respersus est , gothicismos obseruarit : nam in eo , Domnus
Isidorus , Dctnnus Nicolaus , ex eius temporis more pro Doniinus , quod
alibi a nobis notatum . Item adulari , et adclantes pro adulari , et adu-
lantes: iubilum pro iuoilusi conlabsas pro coUapsus : palfebre pro palpe-
bre : strionis pro histrlonis : abtius pro aptius : temeritudinem pro temeri-
tatern : htcipit dicta pro Incipiunt dicta : dignitate precelles hac Jide pro
praecelliSi ac fide ; cum aliis bene muliis in transcursu a nobis obs.-r-
uatis .

45. Historia autem translationis corporis S. Isidori , in qua annum Hisrotleitrarsln'
Christi mlxxi. memorari primum diximus , aliunJe desumpta , ct codici foms .
nostro iam completo extra ordincm affixa fuit cum Martyrologiis , scu
kctionibus , quas superius retulimus.

44. Tertio , quod codex noster in veteri aliquo Hispaniae nbstrae mo- mor.asterium.
nasterio, et fortassis Oniensi , seu de Owa , vt mox dicctur, pro tironibus Oniense ,

ad pietatem informandis scriptus fuerit , in cuius proindc bibliotheca, quum
penes monachos in cocnobiis seruarentur vetustiores codiccs , potuit in-
tegrum sententiurum B. Isidori opus quatuor sic in codice nostro libris
distinctum custodiri .

45. Qiiod autem is monasterii vsibus destinatus olim fucrit , liquet cMius viiietur
cx eo , quod in librorum inuentario, cuius olim meminimus , legitur : Fsal^ fulsse codex .
tsriuiii C.antoris Farisiensis ( Petri scilicct Lombardi , Scholastici Canto-

ris , et Episcopijde quo vidc Gesnerum in Petro Cantorc , ) quod iussii
T^om, /. C c c c

570 I S I D O R I A N A

f.erl DofKpnus Abbas : nzcnon ex nota,quae sub extremum codicis legi-
tur scilicet : xxvii. martii anno a Natiuitate Domi/ii mccclxxxvii. Fetrus
Fernandi de Granon Bachalarius in Decretis , quo anno lidelicet recepit
babitum monachalera , perfecit legere istum Uhrum . Videtur autem coeno-
bium istuJ fuisse de Ona ex eo , quod bis in postremo eiusdem folio ,
quoJ vacuum pridem relictum fuerat , legatur : Clemens episcopus seruus
seruorur/i Dei dilectis filiis abbati , et conuentui Oniensi in ecciesia S.Sal-
uatoris etc. Certe ad veteris Castellae , Asturumue , aut Gallaeciae par-
tes olim pertinuisse , vernacula earum regionum dialectus in inuentario
superstes inJicat, in quo legitur : DtJ Dorningales , 'unu nueuu , y otru
'vieiu '. Dos Colectarios , z-nu nueuu ^y otro i>ieiu .

libfr^v. fr!ori- 46. Dcnique quoJ mihi multo prae aiiis validius , ac praesentius in

bui cohaertt . rem nostram semper visum cst, '^artus hic , de quo.agimus, liber non
opus nouum aliquod ab ipso Isidoro , aut ab aliquo aJio auctore profe-
ctum,sed potius trium , qui praecedunt , de eorum argiimento librorura
complementum esse vidctur : eiusque argumentum , ac rubricae commo-
dissimae rubricis , atque argumento priorum librorum aptantur , atque
agglutinantur , vt vnum omnino cum illis corpus efficiant , quod in diuer-
sorum auctorum operibus rarissime accidit : nec vlla inter rubricas prio-
rum librorum cum rubricis libri quarti communio,aut confusio est .
riiLrhtie qune- 47. Quamuis cnim sequentes rubricae non multum inter se dissimiles

rlnm nmiles gsse vidcantur , videlicet : Libri iil. Sententiarum Isidori a Grialio editi . 1.
libr. il. cap. II' ii^od ex fitiis vitia , et ex virtutibus Z'irtutes oriantur .
-II. Uh. ni. cap. 5J. De si?nulatis lirtutihus . -111. lib. iil. c. 5. De ten-
tationibus diaooli . Lib.iil. cap. 6. De tentarionibus somniorurn . - IV. Lib.ul.
cap. 20. De tepore monachorum .

in quarto Ubro 48. §)uartus liber Sententiarum codicis nostri , I. cap. i 8. ^od ex
'Dtrtutibus 1'irtutes , et ex 1'itiis uitia oriantur . - II. Cap. 17. De nonnul-
lis litiis , quae i'irtutes esse simulant . - III. Cap. ij. !^ot sint genera
somniorum . 14. De nocturnis illusionibus . 15. De multimodis argumen-
tationibus Satanae . - IV. Cap. 5. De tepiditate ^vel otio monachorum .

vDn ohstant , 49- Lic^t , inquam , in his,et fortassis in aliis maxima siat inter edi-

ti , ct coJicis nostri rubricas similituJo , lojige tamen alia,atque alia est
in vtroque loco tractatio , quoJ nos periculo facto diJicimus . Praeterea
nihil nobis, dufn perfunctorie , carptimque librum nostrum legimus , oc-
currit , quod tanto doctore inJignum visum- sit , aut eius aetate recentius,
aut demum aliud,quod scrupulum nobis iniiciat .

siilus simllis . jo. Immo e contrario stilus,si non idem , certe ab IsiJori stilo mi-

nime alienus, pinguisque , ac teres , sententiisque, ac scripturae locis re-
fertissimus est , necnon ex Moralibus, ( haec altera notio est , ) aliisqne
Gregorii Magni operibus mutuatis , in quibus integrum caput xiii. De
generibus somniorum etc. totidem fere verbis , atque integrum ex 1. 4«
Dial.Gregorii c.^S.^descriptum est, vt conferenti patebit, ( quod ) ad librum ,
de quo agimus , Isidoro ascribendum inJucit : vt enim Braulio in eiusdem
vita : Scripsit sententiari^m lihros tres , quos floribus ex libris fapae Gre-
gorii Moralibus decorauit . At inquit, fm , non amplius , Fateor : sednec

C A P V T LXVII. 571

Ersulio omnia IsiJori scripta complexiis fuic,qund et ipse fatetur, sed
ed t.intu.Ti , qiiae ;'/? ipsius memoriam 'vsnerunt.ycommemorauit .

ji. Et idem de Etymologiariim opere scribens ait , illud ab Isidoro dUuihutro l!~
capitibus diuisum fuisse , non lioristet quod cjuia rogatu meo fecit , qua?//- brorum varic
uis imperjectuiu ipse retiquerit , ego in quindecim livros diuisi : quum vi-
ginti oninino numercntur , nec sit propterea, qui posteriores quinque li-
bros Isidoro abiudicet • Fotuit niaiirum tale aliquid in libris sententia-
rum contingere .

52. Grialius autem in eo, quod opcribus Isidori praemittit , Braulio- ^ f,-^^ ;„ ,,y„(,_
nis clogio pro quindeciui substituit, Fgo /.;; iigi;:t: /ijros diuisi : quam logrn
leccionem vnds hauserit , nescio , quum in veteribus mss. codicibus per-

petuo quiiidscira legatur . Mihi eerte nullum haetenus videre contigit ,
qui non ita habeat , praeter vnum Ouetensem a Moralio descriptum huius
regiae bibliothecae lit- b. iil. n. 14. ,in quo legiturin corpore quinque ,
sed error est , pro quindecim , quae vox in margine subrogatur .

53. PraetereacoJex eiusdem bibiiothecae lit. et iv. n. 25. ex antiquis- '^ '""• <"e<i/V/-
simo alio descriptus quindecim habet : ac prae aliis insignis codex lit. Q^ ^"'' •

plut- il. n. 24- anno Christi dccxliiI' , seu era dcclxxxi. exaratus quin-
dtcioi etiam habet . Nec vereor , ne ab hac lectione dissiJeant Toletani
codices , quos alias consulere erit , mo lo dzns annuat .

54. Atque haec de rationibus dubitandi pro nostro quarto sententia- ruinVne «,/;««-
rum libro Sancto Doctori IsiJoro tribuendo , An autem ternae, quae hunc cttie .
quartum librum consequuntur , maiores rubricae, scilicet . I. Item capitula
diuersarutri sentefttiarum . II. Tie superbia , concupisceutia , inuidia , atque

iactantia . III. Incipit exhortatio humiiitatis : cuius auctor in codice no-
stro non perhibetur, attribui Isidoro debeant , seu alii , quisquis demum
librum quartum sententiarum conscripserit , nostrum non est , "nec diiu-
dicare vacat , praesertim quum iam plus nimio in hoc codice describen-
do immorati fuerimus .

55. Haec Bayerius : quaedam verha Rodriguezius alieno loco nmmaduersio-
posuerat , scilicet aliisque Gregorii Magni operibus mutuatis etc. "" *
vsque ad patebit post verba cotisulere erit , modo deus a?inuat .
Ex coniectura locum restitui . Ita sentiebat Bayerius , antequam li-
bri Sententiarum Taionis in publicam lucem venirent : deinde
sententiam hanc prorsus abiecit ■-, sed fateri oportet , nonnullam
adhuc superesse rationem dubitandi . Quod de numero quindecim
librorum Etymologiarum pro viginti disserit , cap. 4S. a nobis
reiectum est . Braulio opus Etymologiarum ait ab Isidoro titalis
distinctum : Baycrius pro tituh's capita refert . Opuscuhnii inscri-
ptum , Exhortatio humilitatis , S. Martino Dumiensi adiudicari so-
let , vt cap.84. dicara .

C c c c 2

57i I S I D O R I A N A

C A P V T L XVI II.

Traefattones i» libros Sfnteutiarum editionis Parisiensis amii i<)^%. y
et Garsiae Loaisae in suam editionem . Excerpta ex libris Sen-
tentiarum , Praefationes in Excerpta Sententiarum , scilicet in li'
brum De Conuersis , et in alium , De Praelatis inscriptum .

PnritUnsh eii:- !• J_J ditionis Parisicnsis anni 1538. inscriptio mngno cum Isidori
'•<>• elogio coniuncta in hunc modum est : D. Isidori Hispalensis

Episcopi De sutnmo bono libri nl. omni hominum generi quam vti-
lissimi . Quibus -vir ille diuinus per Ivcos quosdam communes res
omnes quum humanas , tum diuinas a philosophis , ac theologis mul-
tis "voluminibus ad summum illum ftiem assequendum conquisitas ,
et traditas compendio complexus est . lam primum foedissimis ,
atque teterrimis mendis fidelissime repurgati studio , ac labore
doctiss. 'uiri loannis Aleaume Parisiensis doctoris theologi . Parisiis
apud loannem Roigny via ad D. lacobum sub basilisco , et quatuor
elementis m. d. xxxvni. In fine : Parisiis excudebat loannes Lodoicus
"Tiletanus impensis honestiss. bibliopolae loannis Roigny m. d. xxxviii.
Editio est in 8. , cui prologus hic praefixus est .

CandJdo lectori S.

PHAlCTATIO. 2- Qualis , quantnsque vir fuerit Isidorus , summa integritatis laude
quondam Hispalensis episcopus , quantaque in rcbus diuinis , et humanis
pertractandis cognitione , et scientia , quum alia multa opcra , tum maxi-
mc hi tres de summo bono libri apertissime indicant ; nihil enim mihi
quidem ab eo videtur praetermissum , quod ad rerum illustrium cogni-
tioncm pertineret . Sic ille a deo , summo illo opifice , exorsus , per ce-
tera omnia discurrit, vt nihil , quod ad vllam rem vel vtilem cognitu,
vel memoria dignam faceret , omisisse censeatur. Nam et omnium homi-
num ordines rccensens , eorum cuilibet quasi certum cfficium praescribit .
Omitto incrcdibilem rerum omnium varietatem , quibus notandis riuimus
cuiusque summa quadam voluptate afficiatur . Nam siue vitae , morumqne
institutionem , siue diuinarum, humEnarumque rerum mirificam congeriem
desideres 3 ea omnia hi libri cumulatissime suppeditabunt , adeo \t si te
his diligenter dedideris . possis qoiacumque de re proposita copiose , et non-
nulla etiam cum admiratione disserere . Quos tarr.en ipsos ita niisere de-
formatos , et iam prcpe ;;b cmnibus prcpter infinitatem errorum deieli-

C A P V T LXVIU. 575

ctos 5 ad lucem reuocat , exhibctque loannes Aleaume , theologiae doctor
sane quam eruditissimus : qui eos pristinae integritati , et perspicuitati
eadem diligcntia , qua nuper Petri Lombardi sententiarum opus , bonis
omnibus instaurauit . A quo quidem , quum tam eximia voluntiue ad con-
sulendum ingenuis ,et.studiosis semper fuerit , maior^ quaedam , magisque
exquisita expectanda censeo . Vale .

3. Ex hac editione , et loannis Aleaume emendatione Marga- loar.nes Aieau.
rinus de la Bigne Sententiariun libros recudit , adeoque in vtraque'"''
editione haec sunt postrema libri tertii verba , quae in plerisque
exemplaribus desiderantur : Hic est cnim christianae miserationis

affectus , 'ut pro 'vnoquoque mortuo sacrificium deo offeratur . Inde
est , quod scriptum est : Et mortuo ne fraudes misericordiam .
Eiusdem autem loannis Aleaume studio recogniti operis Sententia-
rum Petri Lombardi plures editiones in b-ibl. med. Fabr. recensen-
tur , sed post annum 1538., quum tamen in descripta praefatio-
ne innuatur , Sententias Petri Lombardi a loanne Aleaume emen-
datas paulo ante in lucem prodiisse .

4. Epistola nuncupatoria Garsiae Loaisae ad Phih'ppum Princi- ^""''^^ <''^'"'o •
pem , postea PhiUppum III. regem Hispaniae , editioni Sententia-

rum Isidori praemissa , quum in editionibus Matritensibus repctita
fuerit , a nobis minime omitti debet.

PhUippo Hhpaiiiarum PrLvcip! Garcla de Lcazsa S. F. D.

^. Scientiam morum , quam kSixi-v Graeci appellant,a iuuenilis aetatis r)£DjCy<r/o .
ardore , et inconstantia alienam esse , sapientes Pliysici docent • Verum in
viris principibus i.Via. est conditio : iis enim virtus ante dicm contingit ,
pracsertim Cliristiana fide , ct religione imbutis , qua appetitioncs rebel-
Jantcs in adolescentiae flore molliuntur, et humani mores diuinis institu-
tis \n officio rctincntur* Noiicrat id aptius is , qui adolescenti scripsit ,
Juue7i':lia desideria fuge , sectare "jero iustitiarn ^Jidem , charitatcm , et pa-
cem cum iis , qui iiiuecafit Yjcminum de corde puro . Vnde , incundissimc
Princcps , lios libros sententiarum a D. Isidoro , sanguine Gottho Regio
orto, Episcopo Hispalensi conscriptos , tibi in hac aetate dicandos censui,
quos adhibitis M. SS. CC. emendaui , et notis obscuris locis aliqunm lu-
cem, et nouis erratis vctustatcm dedi • In illis vniuersum officiiun Chri-
stianum leges , quo animum ad omne virtutis genus informabis ; vt ado-
lescentiam honestc , ct splcndide possis agere,a libidinibns arccre, ct in
labore , et animi patientia, litterarumque meditatione sedulo exerccre :
vt in prouida senecta in amore rcrum diuinarum summa cum auctorita-
te , et cxpectationc conquicscas . Duac cum sint viae , quibus ad sapientiae
regiam tcndimus, vox, ct lectio, in vtraquc tclaborare cupio^ Cum cuini

5 74 I S I D 0 R I A N A

sis ad humani imperii fastigium vocatus, principatu adepto , debes orbera
tibi sabJitiim difficili disciplina regendi ad tranqnillam viuendi rationem,
ceu in portum tutissimum, dirigere ; qnod pra.sidio dinino fretus conse-
queris , si ad praeceptoris voc.m , ct librorum lectionem ( quod potissi-
mum est ) vsum rerum addideris , qucm a sapientissimo , potentissimo-
que patre tuo,veluti a r.genJi peritissimo artifice , cognosces ; cui me-
lius,qnam Portio , conuenit illa nobilis M. Ciceronis exclamatio . O te fe-
licemla quo rcm improbam petsre tismo audet ; simulque adJisces fortu-
nae amplitudine , boc vno animum mutari , vt prodessc populis tantuni
possis , quantum optimo impcrio velis . VAc •
Excerpta ex 6. Ex liis quoqua Sententiaruin S. Isidori libris Excerpta , vt

Sentrntiis, voc?.nt , multa occurrunt , neque solum in mss. , sed etiam in edi-
tis . Omitto nunc agere de quibusdam Sermonibus , qui ex his
libris excerpti sunt, vt sermo de tentationibus , sermo de Angelis :
nam de sermonibus suus erit disserendi locus. De aliis excerptis ,
quae in plura concilia inserta sunt , videri potest cap. 51. Hugo
Menardus in prolegom. ad Concordiam regularum refert , in co-
dice Floriacensi , ex quo Concordinm extraxit , extare quasdam
sentenrias de virtutibus, et vitiis , quae monachos maxime spectant,
ex multis Patribus , et nominatim ex S. I.sidoro in Sententiis .
Menardus putnbat , hunc esse librum Benedicti Anianensis ex Saft-
ctorum Patrnm homiliis coUectum , et ab Ardone Smaragdo iadi-
catum : cui tamen repugnat Holstenius, existimans , Appendicem,
ac codicem regularum , a se cditum , esse opus ab Smaragdo
comniemoratum.In codice Palatino Vaticano 2 i 6.est Excerptum,siue,
vt ibi (^icitm -i Excarpsum ex libru S. Isidori de flagellis Dei , sci-
Hcet ex lib. 3. Sent. cap. i. Ibidem est aliud E>;cerptum Isidori ,
non indicato loco : incipit : Dilectissime , omni hora habeto mor-
tem prae oculis tuis etc. Prima verba sunt ex lib. i. Synonym.
post nied. vsque ad per poenitefitiam delicta absterguntur ^ in ms.
poenite7itia deiicta omnia extinguuntur . Pergit ms. llle poeniten"
tia?n digne agit etc. , vt lib.2. Sentent. cap.15. vsque ad finem .
nberDccon- 7-' Quacdam capita libri 2. Sententiarum edidir Canisius tom.5.

uenis . Antiq. lcct. , putans , se librum Isidori nondum antea vulgatum ,

in lucem proferre , De conuersis ad monachos inscriptum . De quo
titulo Barthius Aduers. cap.i. lib. 18. Porro ab his , ct similibus
dictis in ecclesia latina speciatim Conuersi dicuntur , qui positis
curis rerum lerrestrium solam beatitudinem verani sequwitur .
Et extat singiiiaris libellus Isidori de Conuersis , co titulo capien'

C A P V T LXVIII. 575

dus . Quo pertinet et B. Paulini epistola ad Victricium Morinorum
episcopum . Adde verba in fine praefationis Cassiodori ad Histo-
riam tripartitani : Cassiodori Senatoris iam , Domino praestante ,
cenuersi explicit praefatio . Quae , vt recte Fabricius in bibl. mcd.
verbo Cassiodorus t^^oxnt , non confirmantj Cassiodorum ex Ethni-
co factum tunc Christianum , sed possiint , ac debent intelligi
de vita raonastica , quam postremis vitae annis , rerum aulicarum
pertaesus , vitae seculari praetulit . Proprie autem conuersi dice-
bantur , qui seculo renunciantes ad monasterium accedebant , etiam
in monachorum coetum nondum admissi , vt ex Isidori regula mo-
nachorum cap. 4. coUigitur . Suspicionem Basnagii , quod verbis
epitaphii cuiusdam Isidori edidit fortnam poenitudinis opuscuhim
de Conuersis indicari possit , neque ipse auctor approbabat , vt
cx eius verbis apparet cap. 71. referendis. Apud Canisium haec est
inscriptio , et praefatio .

S. Isldorus de cotiucrsh , siue ad monachos vunc prlmum ex r//ss. mem-
branh celeberrhrii monasterii S. Galli editus . /Jd lectorem .

8. Hoc opusciiliim inuenimus fn mss. membranis monasterii S. Galli , -P^^^^F/^T/O .
tali titulo praenotatum : S. Tsidori de~Ccnuersis . Et in finc vltimae pa-

ginae : Tsidorus ad monachos . Non extat in lacobi du Breul recenti Isi-
dori editione , quam accurate apparauit , multis editis opusculis, quae an-
tea lucem non vidcrant . Equid .m gaudeo , me nactum esse hunc ms. co-
dicem, quantumuis litera non solum fugiente scriptum, sed pene quae legi
nequeat , et vitiosissimc : attamen vere thesaurum censeo , quidquid de
reliquiis operum S. Isidori Hispalensis erui potest . De Isidoro enim lu-
niore hic tantum cogito : nam vt Isidoro seniori , itidem Hispalensi , vcl
Isidoro Cordubensi tribuam , nec suspicari volo . Isidori esse hoc opuscu-
lum ipse testatur hic cap. 50.- his verbis: Vae mihi misero Isidoro , qui
et poenitere retro acta negligo , et adhuc poenitenda committo .

9. Qiiemnam Isidorum seniorcin Hispalensem ab Isidoro Hispa- '"•^ ''"'"'* •^«•"-
lensi iuniore diuersum Canisius vocet , non satis assequor . Conrer

caput 1(5. de dinersis Isidoris . Constantinus Caietanus , qui inter
aUa Isidori opuscula hoc etiam edidit , agnouit , ex libris Senten-
riarum esse desumptum : vt cernitur in hoc eius monito ad notas,
ct varias lectiones .

lO' Librum hunc S. Isidori de Conuersis ad MonachosHenricus Cani- C^/Ve/jn; morti*-
sius , vetcriim monumentorum scrutator diligentissimus , ex MS. Codice rum .
Monasterii S. Galli apud Heluetios post omnes Isidori Operum editiones
iuris pubJici fecit ; testatusquc cst , Codicem ilUim tali titulo praenotari :

i-?^ I 5 I D O R I A N A

Saucti Tsldori de Co^::ie)us , et in fiue vkimae paginac : Tsidorns ( de
Coiiuersis') ad Alomchos . Immo et c;ip.x. ciusiem libri , Isidorura sc au-
ctorem probat , dum ait : Vae mihi misero Isidero , qus et poenitere re-
troacta uegligo , et adhuc poenisenda committo . Haec sunt ctiam Canisii
argumenta , quibus stabilire nititur, librum hunc non nisi ab IsiJoro Hi-
spalensi fuisse conscriptum . Scd reuera Canisium ( perspicacis alioqui in-
genii virum ) non mirari non possum : sicut ct, qui euai laud;it pro hu-
ius libri cditione , Antonium l-^osseuinum ; illud vi lelicet vnum , quod
omnino probat, librum alterius non esse,quam IsiJori Hispalcnsis, nort
animaduertisse . Quandoquidem hunc ipsom librum excerptum fuisse cx
libro secundo Sententiarum eiusdem Isidori , adeo certum est , vt a capite
octauo ad caput decimumseptimum , capitibus trigesimo octauo,et trige-
simo nono additiSj ipsius libri Sententiarum , in quibus materia omnis
de Conucrsis disscritur , absoluiturque, nihil aliud, quam tredecim capita
eiusJem Jibri de Conuersis ad Monachos contineantur . Praeterquamquod
vtriusque libri capitulorum iiJem sunt tituli : et paucis quibusJam muta-
tis, eadem in omnibus serics verborum • IsiJorus praeterca in sua Regula
Monachorum , intcgro capite quarto , hanc ipsam Conuersorum doctrinam.
^itidem pcrtractauit . Neque id fuisse Isidoro nostro inconsuetum , optime
ostcndunt et alii ipsius libri . Nam in eo,qui est de Contemptu mundi>
multa repctuntur, quac in libris Synonymorum , seu Soiiioquiorum etiam
scripsit : quemadmodum et alterius de Norma viuendi iudicium fieri
potcst . Huius rei tamen causa culpam in Isidorum conferre nequaquam
debemus : quippe qui bono Christianae Rcipublicae natus,pro temporis,
et loci opportunitate et sapicntibus , et insipientibus auxiiio esse statuerat ♦
jioreitxSenun- II. Floies , cx Isidoii libils de summo bono collecti , siint
in codice Vaticano 4414. pag. 135. membianaceo , Immensitas di-''
uina etc. Similes alios codices , in quibus sunt Excerpta ex libris
Sententiarum S. Isidori, recensui cap. 67. num. 23.
Vber dePrae- ij, Librum Isidori de Praelatis cum Valeriani Cimeliensis ser-
monc De bono disciplinae a Goldasto Geneuae 1602. in 8. edi-;
tum Kic. Antonius commemorat , qui tamen a se librum non vi-
sura fatctur . Hoc ctiam est excerptum , siue fragmentum libri 3.
Sententiarum . Librum inuentu Romae haud ita facilcm tandem
comparaui . En titulum :„ S. Valeriani De bono disciplinae Sermo .
S. Isidori Hispalensis eplscopi de Praelarls fragmentum . Melior Ha-
menuelto Goldastus dedit cum collectaneis : in queis multa pa-
nter multorum auctorum , Patrum quum maxime loca vel ante
edita explicantur , emendantur , vel nouiter eduntur. Excudebac
Petrus de la Rouiere mdci. in 8.,, . I:i biblioth. med. Fabricii verbo
Vaierianus Cemeliefisis ( Goldastus scribit Cimeiensis ) aduertitur ,
tibrum esse in 8. , aon in 12., vt dicuat auctores Historiae liter.

Gallic.

ttlS

lctis

C A P V T LXVITI. 57;

Gallic. t!Om. 2. pag.^^r. Nic. Anronius annum designat i^^oa.,
per errorem , vt puto . Meminit etiam libri cuiusd;nn Dositliei Ma-
gistri simul editi . Adest in hoc meo exemplari vna compactus ,
sed alia paginarum distinctione , et nouo titulo : „ Dosithei Magistr»
liber iil. , continens Diui Adriani Imperatoris sententksj et episto-
las . Melior Hamenuelto Goldastus maximam partem auxit , emen-
dauit 5 illustrauit . Excudebat Petrus de la Rouiere m'. dci.„ Locus
editionis hic non exprimitur : sed Geneuam fuisse , vltro assentior .
Goldastus post Sermonem S. Valerianl , et fragmentum S. Isidori
de Praelatis adiecit CoUectanea, siue notas in S. Valerianum , tum
Tiotas in S. Isidorum, hoc monito praemisso .

13. /// S.hiJortim de praslatis Collectavea . Est in Manuscripto co- Gollisti fnoni'
dice perpetua horu ri continuatio, seriesque tractatuum , vt hic ex illo an- tum ,
nexuSjCt vterque inter se aptus , colligatusque videatur . Id pessimis fa-
ctum exemplis , atque modo erroris pcruerr.issimo facile demonstrabimus.
Primum omiiium ipse V'alerianus in sententiam hanc prodit , exserte, ita
scribens extremo ser mone : Aluha quidem eraf!t adhuc ^ Dilecthslmi ,quae
discipliuae ratio suadebat aperire , quae interim putauimus dijferenda , nc
otibsis aurious fastidium pareret longa narratio . Sane ne quid in hoc ope-
rs sujtraxisse videamur , elaborabimus , vt ea , quae religiosis actibus com-
petu.it , sjquenti tempore disseramus . Quod si pr.icstitit , et si praeter hcC
quidquam scri^sit , qui me doceret , ct ex incerto certus vt essem , face-
ret , f.cit nemo : ;>.c nc ii quidem , qui Augustini editiones procur.^uere,
quos qu.im maxime condecebat . Etenim isthaec non esse , qui diligenter
superiora attentare , et vclit animo ruspari sedulo , praeterquam animi
nientem insinceram gerat , numquam eat inficiatum . Nam quamuis
A^^on ita sunt dissiniili argnynento , sed tamett
Dissimi/i oratione sn^it facti , ac stilo .
Sunt enim interrupta perpetunm in modum , non continua , non sibi co«
haerentia , sed quasi cento quidam e multis , et variis scntentiis f;u'ta , seu
coiibuta . Opinor , sic eucnit . Pius vnus Monachus publico bono factum
voieas , quum ea, quibus fidem Valerianus dederat , ct obstrinxerat , fru-
stra vidcret dcsiderari , ex Isidoro , quae i-eligiosis actibus putauit adicicn-
da , fecit , vt suppleret , et Principes simui , quod Valerianum facturiim aesti-
mauit , instrueret discipliua . Nisi si quis sit , qui potius h.ibeat , Isido-
rum ista, il qucJ .-i solens in largo illo opere,et cottidianum , de ma-
iori Cimelensis volumine exscripsisse , et in sententiarum libros pro suis
retulisse. Monaehum deinceps exstitisse , aut ncscio quem alium , qui Isi-
dori scripta legerit , qui iJlius Epitomam integro scriptori praelatum iue-
rit,vt vel pracpostera diligentia alinrum commodo consuleret , vel residi
neglegcntia scrib ndi laborcm subterfug.rct . Vtcumque res sit , Isidoro
adscribunt , quantum videre fuit veterum , auctores , Patres Concilii Pa-
risiensis;, Concilii Aquisgranensis sub Ludouico pio , Synodi Moguntinae
Tcm-I. Dddd

57S I S I D O R I A N x\

sub Ainulplio Imp., Rabanus MauruSi, Gratianus, alii , quos loco suo com-
memorabo . Quae rcs abundc fidem facere pot,t'St , fuisse haec semper ,
et esse auctoritatis minime aspernandae, et digna admodum , in quibus il-
lustrandis modicum tcmporis sumam . Continent profecto insignia, et lu-
culeata testimonia non solum in Anabaptistarum, Mynzerianorum , et eius-
modi hominum monstruosos furores , verum aduersus eos etiam , qui in
diuini propugnatione 'tultus , et protectione publicae , sanctaeque in Ecclc-
sia Catholica pacis negitant esse vUas Christiani magistratus partes iii
haereticos homines , et inordinatos- Quos et plurimorum optimorum Re-
gum , ac Iinperatorum Edicta sanctissimis omnibus exemplis statuta,at-
que sancita,et ipsae etiam quoque scmpiternac diuinae leges satis su-
perque repugnant . Necest,vt quemquam tueri, ac defendere possint fu-
riosi Origenis furiosae enarrationes in tertium decimum ad Roman. Nam-
que peruersos eius errores , et ab Anabaptistico spiritu delira somnia ,
B. Hieronymus fecit , vt funditus euerteret . Exstat item elegantissimus ,
Dc vna religione , et doctissimus liber a CI. lusto Lipsio conscriptus , ex
quo argumenta multo plurima,et probatissima hanc ad rem dicentur •
CoUcctanea 14« GoWastl Collectanca non indigna inihi visa sunt , quae
Coidasti. in Isidoriana editione locum suum habeant, subiectis tamen oppor-
tunis notationibus , quibus heterodoxi hominis nonnullae senten-
tiae , a vera catholica religione aberrantes , ita dilucide retellan-
tur , vt nostris lectoribus minime possint nocere .

CAPVT LXIX.

Librl duo de ecclesiasticis officiis Isidoro asserti . Editiojies ,
Praefatju loatmis Cochlei . Excerpta . Opuscula De variis vitae
monasticae generibus , et de percipienda sacra Eucharistia :
praefatio in haec fragmenta . Codices mss.

BrouUonh et ^' JL raechrum Isidori opus de ecclesiasticis officiis Braulio inPrae-
Jiriifonsi testi- notatione his verbis descripsit : Ad germanum suum Fulgentium
monia. episcopum Astigitanum ojficiorum libros duos , in quibus origitiem

ojf.ciorum , cur •vnumquodque in ecclesia dei agatur , interprete suo
stilo , non sitte maiorum auctoritate elicuit . Ea scilicet Braulio re-
petit 5 quae in Isidori epistola ad Fulgentium legerat : Quaeris
a tne originem officiorum etc. . . . libellum de origine officiurum
misi , ordinatutn ex scriptis 'vetustissimis auctorum , -vt locus obtu-
lit , commentatum , in quo pleraque meo stilo elicui etc. Ildefonsus

Tur

C A P V T LXIX-. I 579

-Ijreuiter opus. hoc indicanit voc.ms lihnrn de gcnere ojJicioTii.m :
quae verbci, a Griaiio initio suae editioiiis , vbi caput hoc 9. lide-
foasi descripsit , omissa, Nic. Antonium , et Rodriguezium de Castro
in errorera traxerunt, vt Ildefonsum huius Isidoriani operis recor-
datam non fuisse crederenf, quod Bayerius vehementer mirabatur,
vti iam olim monui .

2. Quum autem opus a Braulione , et Ildefonso apertissime 'Braoniinnotc-
Isidoro ascriptum innumeri mss. , etiam antiquissimi , arque cmnes
.editi constanter Isidoro attribuant , quae tanta esse potuit Baronio
contraria ratio , vt supposititium tsse existiniaret V Quamquam
Caueus , qui id asserit , locuni Baronii non indicit. Bayerius Ba-
ronii librum mihi ignotum , De script. ecclesiast. ad annum 6jo.
pag. 259. ( vei 259. , nam secundus numerus in meo excniplari
non satis dignoscitur ) allegat . Putabam Baronii nonien pro Rellar-
miiiO irrepsiise : sed neque apud Bellarminum id reperio . Nic.
Antonius obseruat , huius Isidoriani operis meminisse .Sigebertum ,
et lonam AureUanensem Hb. 2. de institutione laicali cap.i. tom.i.
Spicilegii Dacheriani pag. 64., ac praeterea ex Posseuino in Appa-
ratu sacro monet ,.Alcuinum caput 29. integrum in suo opere
de diuinis officiis transcripsisse . Pezius in praetat. tom, i.Thesauri
Anecdot. num.13. refert , in bibliotheca Abbatiae Sahsburgensis
S. Petri Ord. Benedict. extare codicem seculi xni. Magistri Praepo-
sitiui De diuino officio , et diurno , in cuius prima ])agina notantur
nomina eorum , qui de diuinis officiis libros scripserunt , Isidori ,
Rabani etc. Hic ipse Rabanus ex Isidori Hbris dc officiis plura in sua
Institutione Clericali transcripsit . Caueus contra Baronium profert
etiam testimonia Bedae , Fulberti Carnotensis, et Frecuifi Lexouien-
sis . Egregie de officiorum Isidori libris Balbuhis cap. 47. relatus ,
vbi inter aha Isidori opera ad Salomonem , postea Constantiensem
cpiscopum , .sic refert : Item alius de officiis^ et ordinibus ecclesiastir-
cis , ^ui tibi mox dei gratia Juturo sacerdoti maxime sunt necessa-
rii , in quihus omnem rationem , et nomina singularum festiuita-
tum , et ieiuniorum reperies , -vt praeco dei populo futuras stationes
praenunciare possis etc. Auctor anonymus reguhie monasticae ,
de quo dicam cap. 71. , qui non multo post S. Isidorum vixisse
a Martenio creditur , cnp. 5. sic retert : De his autcm diebus
S. hidorus in libro offciorum ait : Post pnscha autem ad Pente-

D d d d 2

na

580 I S I D O R I A N A

costen etc. Alia ibidem ex iisdem libris siimit . Quin etram ipse
S. lldctonsus in opere de cognitione baptismi plura continenter
capita ex libris Isidori de oiliciis ecclesiasticis producit : cuius
quidem nomen tacet, vt aliorum Patrum , ex quibus profecit , con-
tentus in prologo dixisse , se non suas nouitates , sed av.tiquorum
monita proponere • Fuit autcm , vt notum est , Isidori discipulus
Ildetonsus . Eosdem Oificiorum libros Anonymus Mellicensis ,
Pastrengus, et alii eodem cap. 47. prolati, commemorant .
>nss. exempia- 3. Catalogi vcterum bibliothecarum , quorum mentio cap.46.
facta est , saepe libros Isidori de Officiis recensent ; et in antiquis-
sima bibliotheca monasterii Bobicnsis quinque Officiorum Isidori
libri , hoc est , quinque exemplaria extitisse dicuntur . Codi-
ces 4. mss. , quorum collationes in schedis Zaccarianis habeO ,
cap. 44. descripti sunt . Ad duo mss. exemplaria eosdem libros
lo. Grialius emendauit, vt ipse in praefuione narrat i Breulius au-
tem ad vnum ms. codicem S. Germani a Pratis . Bayerius in bi-
bliotheca Escurialensi extare ait aliud exemplar sic inscriptum :
De genere , et origine ojjiciorum ecclesiasticurum ad Fulgoitium
libri duo . Codices Vaticanos mox indicabo .
ifd^tioMiy 4. Antiquissima huius operis editio , quam ad annum 15 10.

Nic. Antonius pertinere existimabat , anno demum 1534. pcacta
est . En tituium : Beati Isidori , Hispalensis quondam Archiepiscopi y
de o_fficiis ecsUsiasticis libri duo ante annos dcccc. ab eu editi ,
et Jtu/ic ex vetusto codice i'i lucem restituti . Lipsiae m. d. xxxiiii.
sub illustri , ac orthodoxo principe D. Georgio Saxoniae Duce etc,
In 4. In fine : Lipsiae excudebat Alichael Bloum anno Domini 1534«
Liber 2. desinit : qui iam baptiz.atis traderent Spiritum sa)jctum\
vt illnd caput finitur in Bignaeana editione : et omittuntur duo ca-
pita , quae in Bignaeana , et Breuliana editione adduntur de sujfragiis .
Partem epistolae dedicatoriae Cochiei Bignaeus initio suae editio-
nis , et Breulius initio librorum De officiis ecclesiasticis descripse-
runt. Integram hoc loco exhibere oportunum nobis visumest.
Eximiae pietatis , ac eruditionis ■viro , Dumino Ruberto Ridleio An-
glo , insigni artium , ac sacrae theologiae doctori ^ ac reuerendiss.
domini Cuthcberti episcopi Dunelmensis a secretis etc.
loannes Cochleus S. P. D.
praefatioCo- ^^ 51 locorum distantia 3 temporumque iniquitas , et hominum mali-
tiu tam pertinaciter mihi obstant , Ridieie mi charissime j quo minus

ehlti .

I I'

C A P V T LXIX. 581

pateat tibi per literas priuatas cor meum , et animi mei erga te tam
pium 5 erudituni , et bene mcritum amicuin gratitudo, tentanda sane mihi
est a!ia tandcm via,vtpote per libellos publicos,an fortc per eos efficere
queam , ne vi-lear tibi ad tot tua in me pia studia, ac benefica obsequia
perpetuo mutus, obliuiosus , et ingratus . Qualis ccrte tibi non iniuria
videri queani , dum tam raro tibi meae redduntur lirerae . Scripsi pro-
fecto ad te huc ex vrbe non raro,scripsi ex Augusta ante triennium,
duin inuictiss. Imperator noster CAROLVS V. , totius sacri Ro. Imperii
Principes , et Proceres ob publicnm salutcm , ac pacem ibi congregatos
haberet . Scripsi et ex Ratisbona in Caesareis Comitiis per Rcgium Ora-
torem , dominum Thomam Cranmerum , virum eruditum , et 'Iheologum
insignem , cuius colloquia co mihi iucundiora erant,quod non Jeuia pie-
tati , ac eruditioni tuac dabat ille testimonia, affirmans, te sibi olim egre-
gium fuisse in l'hi!osophia praeccptorem . Scripsi denique ac ex Mcgun-
tia Rheni conli->us nauigiis , quae inde vsque in Britannicum decurrunt
Oce.inum . QLiod si hacc inter nouas Germaniae sectas temporum mali-
gnitas tot modis vota mea frustrare non veretur, ignosccs mihi , spero,
pro summa humanitate tua , dum aliam quaero viam , qua duJcissimo in-
notescut animus meus amico , quo nullum vnquam habui candidiorem .
Singulari enim benignitate , ac plane diuimi ( vt arbitior ) dispositione
temctipsum paruitati meae per literas insinuasti prior , atque amicitiam
tuiim,v!tro mihi oblatam , confestim tot benefaciendi studiis, ac exqui-
sitis promerendi occasionibus decorasti , in diesque magis , ac magis confir-
masti , vt ferreus videri iure possem , atque etiam chalybe ciurior , et qua-
uis caute stupidior , magisquc insensatus , si tot officia tam pii , ac sinceri
amici me ad mutuam charitatem , debitamque animi gratitudinem , qui-
buslibet indiciis vtcunque significandam , ac exhibcndam non excit;irent .
Caeterum dignas tibi referrc grates,ac iustas rependere vices , non opis
est meae,Ridleic mi suauiss. pariter , et doctissime • Nam quam curta
mihi sit domi supellex cruditionis , ingeniitjue tenuitas,cx aliquot libel-
lis meis ,. iam pridem editis, proculdubio intellcxisti . Cum igitur literae ,
quas ad te priuatim scribcre soleo , a maiignis insidiose intercipiantur ,
et libelli mei,quos incessabilis mihi nouarum improbitas sectarum extor-
queat , lectione digni non sint,decreui sane alios ad te quaerere intcr-
nuncios , quos et improbi rcuereantur m.agis , quam literas priuatas , et
eruditio tua facilius in colloquium admittat . E quorum venerabili coctu,
ac ordine prodit nunc sanctus, ac eruditus Pont. Isidorus, qui apud Hispa-
nos , ob eximiam et vitae sanctimoniam , ct doctrinac pietatem , rectitudi-
ncm, ac vbertatem , non solum rcgibus , ac populis charus , et admirandus
extitit, vcrum etiam in publicis Patrum Conciliis dignitate conspicuus , atque
autoritatc praecipuus cunctis praeemincbat , adeo vt Patrcs in octauoConci-
lio Tolctano publicis eum laudibus in haec verba cffcrre dignati fuerint :
A'ostr't ( inquiunt ) seciili Ductor egregius , Ecclestae Catholicae nonissiriium
decus , praecedeHtibus aetate postrernus, doctriitae comparatione »011 iitfiwusy
atque et quod maius est , iani saeculorum fiftitorum dcctissimus , cum reue-
nutia nomsiiatidf.s Isidorut etc. Iluius igitur viri tam probati iam olim ,

5S2 I S I D O R I A N A

et authentici duos eilo libcllos , velut nuncios , ac testes meae erga te
gratituJiiiis^ ac beneuolentiae, quos editos antca non viJi . Reperi autem
eos in coJice vetusto Mognntiae , coniuaccos antiquis Aminalarii Treue-
rensis olim sub CAROLO Mig lo Archiepiscopi libris , quos di diuinis
composuit officiis ' F.:>:it Deus, vt iuxtu votuni , et intentionem meam sic
exeant , vt et tibi sint grati , ct cum fructu efficaciter admoneant officii
sui Hpiscopos , et presbyteros nostros, et nouarum quoque sectarum du-
ces,ac propugnatores ab impiis coeptis reuocent , atque a Barbarica con-
tra vetusta sacra , et antiquas Ecclesiae ccremnnias gigantomachia salubri-
ter deterreant , et auertant . QuoJ praestare dignetur is, a quo est omne
datum optimum , et omne donum perfectum . B-neVale. Ex Dresda Mis-
niae ad Albim. iii. CalenJas lanuarias . Anno Domini m.o.xxxiui.

Prtuohts Mnr. 6. Multi cxincle Cochiei edicionem recudi curarunt , vcluti

cossius . denuo correctain , et ad mss. exemplaria castigatain : de quo ta-

men dubitari potest , an e< bibliopolarum fraude sit adiectum . Pra-
teolus Marcossius nonnihii videtur fecisse in procuranda hac edi-
tione , cuius titulum subiicio : De examine eorum , qui sacris or-
dinihus ifiitiantur , dialogus non solum sacerdotibus , sed etiam omni-
bus christianis perutilis , et necessarius , auctore Fratre Francisco Po-
nissono . Cui subiecti sunt vere aurei illi Beati Isidori Hispaniensis
^uondam archiepiscopi de origine officiorum ecclesiasticorum librt
duo , ante nongentos annos ab eo editi , et nunc ex -vetusto codice
in lucem restituti , ei ad 'vnguem mendis repurgati per Gabrielem
Prateolum Marcossium . Parisiis apud Gulielmum Cauellat 1561.
In forma minori . Prateolus Marcossius in epistola luincupatoria
data Parisiis ex gymnasio Becodiano 8. idus decembris 1560. lau-
dat primum Francisci Ponissoni opusculum .

eio^iam isidari. 7. Dcinde dc Isidoro nostro haec addit : //// quoque in tuam^
piorumque omnium gratiam , injinitis errorihus per jios prius expur-
gatos subiiciendos curauimus 'vcre aureos illos Eeaii Isiduri Hispa-
viensis quondam archiepiscopi He origine offciorum libellos : nempe
quos non minus huic nostrae aetati , quam priori , ad doctrinam ec-
clesiasticam condiscendam necessarios censeremus . {juos sane quum
partim ex sua ipsorum dignitate , et excellentia , p.ivtim ex loannis
Cochlei , uiri 'utique et integerrimi , et doctissimi epistolari accessio-
ne 5 limifii operis apposita , satis commendatos inteliigerem , de illis
aliud iudicium ferre noluitnus . Hos itaque om:-ies libellos per nos
ad x':jgufm repur^atos , et suae pristinae integritati restitutos etc.

rJitio mcndosn y 8. At vcro si ex opcris litulo argumentum sumere velimus ,

C A P V T LXIX. 595

corruptam editlonem Cochlei , non correctam , censeblmus . Ita
enim titulus pag. 56. ex Cochleo describitur : Beati Isldori ^ Hispa-
lejisis quojidam archiepiscopi , de origine oficiorum ecclesiasticorum
libri duo ante annos Domini quadringentos ab eo editi , et nunc
ex vetusto codice in lucem restituti . In fronte editionis Cochlei
leeitur ayite annos d. cccc. hoc est , a^ite annos nongentos , non ,
ante annos Domini quadringentos . In editione Prateoli post e>.tre-
mvi verba editionis Cochlei traderent Spiritum sanctum adduntur
duo capita , De suffragiis ecclesiae , et (Juorum suffragia prosunt :
quae in tabula capitum non sunt indicata , ac fortasse desumpta
sunt eK alia Parisiensi editione anni 1559., de qua mOK dicam .

9. Alias librorum de officiis editiones Fabricius recenset , vlde-"'''^* *''''"''"'"
licet ex Cochleo Parisiis apud Viuantium Gautherot 1542. forma

minore , et 1564. in'8., et in Orthodoxographis BasiJ. 1569. fol. \
atque in Melch. Hittorpii sylloge scriptorum de catholicis eccle-
siae officiis Coloniae 156S. fol. , vbi desunt duo postrema libri
secundi capita De suffragiis ecclesiae ^ et Quorum suffragia prosunt :
atque eorum loco legitur clausula : Haec sunt pauca ex multis etc. j
vti in editione Grialii . Duo autem illa capita deesse quoque
in Cochlei editione iam ante monui . Extant etiam hi duo Officio-
rum libri in Sylloge Romana scriptorum de officils ecclesiasticis
1591. fol. , Parisiis 1610. fol. , et in Bibliotheca Patrum Pari-
siis 1644. tom. 10., et in Auctario 1624. Addit Fabricius : Extat
€t in Actis Sanctorum torn. i. aprilis pag.^^'). i quod , vt opinor,
contra auctoris mentem in hunc locum inirusum est : quem erro-
rem Rodriguezius tom. 2. Bibl. Hisp. pag.335. incaute transcripsit .
Libri duo de officiis ecclesiasticis neque in Actis Sanctorum sunt ,
neque vlla excogitari potest ratio , cur esse deberent . Paulo ante
num. 7. Fabricius de lamento poenitentiae obseruarat, conferendum
Lucam Tudensem in Isidori vita cap.6. tom.i. Act. Sanct. aprilis 3.
pag. 340. seq. Lamentum quidem poenitentiae in Actis Sanctorum
extat : ac fortasse nota de hoc opusculo ad libros de officiis
praepostere translata est.

10. Omissa est a Fabricio editfo annl i5 6i.,qunm descripsi, '"'''■'''*""'"■•
et alia , quae extat Romae in bibliotheca Alexandrina , repetita

ex editione Cochlei in 24. Parisiis 1539. apud lo. Foucherium
sub scuto Florentiae via ad D. lacobum . Post verba traderent Spi-

584 ISIDORrANA

rimm sanctum . quae extrema siint in Cochlei edltione , adduntur
in hac duo illa capita De sn^ragJis ecclesiae , et Quorum sujfragid
prosunt , quae in nonnuUis dcsunt , neque in tabula quidem ca-
pitum huius editionis sunt indicata . Haec editio a me nuper com-
parata est . Titulus idem est, atque in editione Cochlei : eadem
praefatio . Non indicatur , vndenam duo illa , quae dixi , extrema
capita desumpta sint .
Expoiitio Mit- II. Hx hoc Isidori opere petitam esse innuit Fabricius Exegesin
""'' in Missae canonem , Parisiis anno 1548. editam in 8. Aperte id

affirmat Zaccaria in Biblioth. Rit. tom. 2. ad annum 595. Ex hcc
Isidori opere , ex libri scilicet primi cap. 3 6. decerptufn est De in-
stitutiofie ieiunii quadragesimalis , quod in notis ad Clodium Albi'
7ium Spartiani Boxhornius se editurum promiserat , vti et Exegesis
in Missae c^inonem Parisiis 1548. in 8. Fragmentum de institu-
tione ieiunii quadragesimah"s ex hoc Isidori opere desumptum ,
Fabricius non asscruit , sed suspicatus est : ac fortasse est sermo
S. Isidori in capite ieiunii , qui- in breuiario Mozarabico recitatur,
vtcap. 72. fusius exponam . Exegesis vero , siue expositio Missae
certe omnino diuersa est ab his libris de officiis ecclesiasticis j
de qua cap. 84. singilhitim erit agendum .
frn^menta 12. Boetius Epo quaedam S. Isidori fragmenta typis edidit ,

quae ipsc nondum excusa credebat : sed re vera in opere iamtura
vulgato Isidori de diuinis officiis extabant . Ea fragmenta ab Epone
subiecta sunt S. luliani opcri ita inscripto ; Antiqui scriptoris ec-
clesiastici luliani archiepiscopi olim T^oletani nPOrNOSTIKflN , siue
de futuro seculo iibri tres a Boetio Epone Rordahusano Frisio I. V.
professore regio , et ordinario in academia Duacena , ex vetustissi-
mis membranis , in Marchianensi bibliotheca repertis , in lucem
prolati . Cum eiusdem Boetii Eponis ad D. N. Philippum regem Ca-
tholicum praejatione Duaci anno i 5 64. typis Ludouici de IVinde .
In 8. Post librum 3. Sequuntur fragmenta quaedam elegantissima
D. Isidori Hispalensis ^ viri sanctissimi ., De 'uitae monasticae 'variis
generibus , et institutis . Item de percipienda Eucharistia . Primum
fra^mentiun est canut 16. intes?rum libri 2. de ecclesiasticis officiisj
secundum iragmentum est pars capitis 18. hbri i. Dicunt aiiqui ,
nisi aliquo intercedcfite peccato , Eucharistiam quotidie accipien-
■dam etc. vsque ad accedere dignius possit ^ vel, vt in editione Gria-

Jii

C A P V T LXIX. s 5§5

Iii , dlgnms accedere possit : vbi statiiitur , quihus quotidinna , vel
frequens Eucharistiae susceptio vtilis esse possit .

13. Primum fragmentum , quod est de sex monachorum ge- Dfser.monn-
neribus , iam olim in aliis codicibus separatum a reliquo corpore '^^"'"'-'" gencri-
videtur extitisse , et extat etiamnum in codice Casanatensi D. iv. 23., "' '
quem cap. 107. describam . Huc refero , quod inter opera S. Va-

lerii abbatis , qui seculo vn. floruit , tom. 16. Hisp. sacr. pag.587.
edita , sunt Dicta S. Valerii de getiere monachorum : Hinc subsistit
septimum genus monachorum nuper adiectum , peius prioribus etc.
Subiicitur haec Florezii nota : Ex concordia regularum cap.^. §.7.
Quumque non integrum caput de genere monachorum ^Menardo teste ^
citetur , locupletiores D. Vaierii codices possumus sperare . Sed qui
Isidori sex genera monachorum legat , facile intelliget , Valerium
septimum genus addidisse : quum ex dictis his VaJerii constet ,
versatum eum in libris De officiis : vt quum ait : Vt scribitur ,
habentes religionis signum , non religionis meritum , hippocentau-
ris similes , nec equi , nec hominis facta discretio , 'uti superius
dictum est . Videlicet eodem Hb. 2. cap.5. Habentes signum reli-
gionis , non religionis officium ^ hippocentauris sitniles , rteque equi ^
neque homines etc. \\\ Concordia Regularum Dictis S. Valerii prae-
inittitur cap. 16. hb. 2. De offic. ecclesiast. cum notis Menardi ,
quas suo loco proferam . Epo epistolam dedicatoriam his fragmen-
tis praefixit , quae ita habet .

Prudenti , docto , et pio "uiro D. Arnoldo Gantois , antistiti
JMarchianensi , Boetius Epo S.

14. Intcr eos libros sane antiquissimos , Arnokle Gantois, praesnl or- ephtola ac<::cc>
natissimc , quos ex bibliotheca vestra lacobus Magnus , decessor tuus , vir toria Epotus.,
doctus,et humanus mihi concesserat , quosquc ad me tu ipse misisti,

erant et fragmenta haec, nunquam ante hac , quod sciam , cxcusa, Isido-
ri episcopi Hispalensis, hominis et scriptorum multitudine , et vitac in-
tcgritate clarissimi : quem anno Christi Liberatoris 6jo. tcmporibus Si-
sebuti regis gothorum in Hispania fioruisse , et ofa sanctissimam vitam
catalogo Snnctorum insertum esse , Trithemius Abbas annotauit : di"nis-
sima profccto, quae quum in omnium , tum praecipue vestri ordinis ho-
minum manibus perpetuo versentur . Scripsere de monasticis institutis
complures antiqui , et omnium copiosissime loannes Damascenus , et loan-
nes Climacus graeci , ct nouissime Matthaeus Galenus Vestcappellius ,
amicus noster, diligontissiraus antiquitatum theologicarum obseruator ; sed
"Tom.I, E e e e

586 9 ISIDORIANA

nemo hoc Isidoro ant verbis breuius, aut re luculentiiis , aut tractancir
genere commodius • Mei officii esse putaui hoc munusculo te potissimum
donare : tum vt vnde accepissem , eodem candide referrem ; tum vt tibi
de coenobiorum rite , ct laudabiliter administrandorum gloria cum lau-
dittissimis, et sanctissimis regionum harum archimandritis ad priscorum
monachorum vestigia , et imitationem serio sese componentibus ( qua
laude inter primos inclaruit praestantiss. vir loannes Lencallerus , antistes
Aquiscinctensis , vicinus , ct amicus tuus, ) contendcnti subsidium aliquod
per hunc Isidorum pararetur. Aut enim ego fallor vehementer , aut,si
tria illa m.onachorum gcnera optima, quac describit Isidorus, exoriantur,
et quodiim quasi postliminio redeant , summam laudem ■ habebit vita mo-
nastica , et a contemptu , et despicientia, vnde propter complurium supe-
rioris seculi monachorum, seu , vt vulgo loquimur, Religiosorum non mi-
nus, quam secularium et luxum , et fastum , ct inscitiam pcne dcpressa
iacuit ad tempus , iacetque ex parte etiamnum , sese facillime vindicabit .
Pftri pjjensis I ^. Qaarc meum hoc erga te officium humano ,beneuoIoque accipics
cermina . animo , atquc alias maiora quaedam expectabis . Siint enim penes me duo

exemplaria Fctri Rigensis , veteris poctae christiani , eiusdemque summi,
vt viJetur , theologi , qui totius testamenti ct vetcris, et noui libros hi-
storicos, et pentateuchMm Mosi non soliim carmine elegiaco reddiJit ,
praeter lobum prophetam , et Cantica canticorum , et Acta apostolica ,
quae versibus heroicis absoluit : verum etiam allegorias omnes scitissime
expressit : et , vbi allegoriis locus non est , historiam ad mores retulit :
Origenem praecipue,et Hieronymum in eo explicationis genere secutus .
Opus cst ingens,ct hactcnus nunquam typis , quod in tenebris delituit j
mandatum . Equidem,si moJo facultates meae ferent , diligenter primum
omnibus per diuersa exemplaria collatis , quatenus tamen per professio-
nem meam iuris horis quibusdam succisiuis licebit , luci vt restituatur ,
deo volente , curabo . Habeo ct opusculum Matthiae Vindocinensis, poe-
tae itidem christiani, qui solum Tobiam versibus elcgiacisastrinxit . Vter-
que dignissimus est luce ; vt dolendum sit , huiusmodi thesauros tamdiu
reconJitos fuisse . Vale , 15:64.
excerpta ex isi- I 6. CoUectioneiTi quoriimdam veterinn ecclesiasticorum aucto-
^'"^" ' rum Steuartius edidit hoc titulo : Tomus shigularis insignium aucto-

rum tam graecorum , quam latinorum , quos ex variis bibliothecis
accersitos nunc primum in lucem prodire , et publice prodesse iussit
Petrus Steuartius Leodius , IngolstJidii ■, ex typographia Ederiana 1616.
in 4. Pag. 797. huius voluminis extat Benedictio dei , hoc est ^
Commer.tariolus , quomodo deus praecipue per psalmos benedicendus ■)
atque laudandus est , ex Cassiodoro , et Isidoro magna ex parte
contextus ab anonymo quodam , sed , vt 'videtur , monacho Ratisbo-
iiensi 5 ad Bathuricum episcopum Ratisbonensem etc. Is floruit an-

C A P V T LXIX. 5S'7

no 814. 5 et seqq. Auctor offert illi hos flosculos , quos , ait, say::ti
Pafres 'riostri , et doctores ecclesiae exposuerunt , Hieretiymus •vide-
licet , Augustiiius , Cassiodorus , magnus , et eloquens vir ^ sed et Isi-
dori de antiphotiis , responsoriisque , et aliis rebus , Bedae quoque
eximii magistri inserui monita . Ex opere Isidori de olficiis malta
hic inserta siiiit , qiue repetita simili modo fiierunt in Basnagiana
editione lectionum Canisii tom. 2. pag. 38.

17. Reliquum est , vt mss. exemplaria , quae a nobis collata, <:o,i,v«T;Ks,i'a.
inspectaue sunt , recenseamus . In codice Vaticano 541, , quem*'^'""'-
cap. 94. describam , sunt duo libri Oificiorum cum Prooemiis ve-
teris 5 et noui testamenti , quae Isidori senioris dicuntur . Codex
Vaticanus 1 14<5. , de quo cap.95., solum exhibet quaedam fragmen-
ta huius operis'. In Vatic. 5765. vetustissimo est liber secundus,
mutilus in fine . Vide cap. 98. In Regio-Vaticano 191. antiquissi-
mo , de quo cap. 99., libri duo Officiorum fere vt in editione Re-
gia Matritensi. In cod. Regio-Vatic. 256. , de quo cap. 99. , est
inscriptio : Tsidorus de clericis , Omnes etc. , scilicet ex libr. 2.
Offic. cap. I. Alia fragmenta de clericis in Regio-Vatic. 982. c.ioi,
Fragmentum ex lib. i. Ofific. 'n\ codice Ottoboniano 6. cap. 105,
In Ottoboniano 122. ibid. Libri OJficiorum Domni Tsidori num.duoz
desinunt , vt apud Grialium .

C A P V T LXA'.

■Syno?iyma , siue Soliloquia Isidori, Editiones . Praefatio editionis anni
1532. Versio italica Synonymorum . Monituni Breulii . Haereticus
Synonymorum corruptor diuino iudicio punitus . Codices rnanu exu'
rati . Plura opera cx Synonymis deriuata .

I. -LJrauHo, Ildefonsiis, Isidorus ipse Synonymorum meminerunt. Test-mcma ve-
Braulio ; Syno?jymorum libros duos , quibus ad consolationem animae , *"'''"'' '
et ad spem percipiendae -veniae , interctdente rationis exhortatione ,
erexit . Ildefonsus : Librum lamentationis , quem ipse Sy?ionymorum
•uocauit : vhi alii legunt Synotiyma ^ aUi corrupte Synonymam ^ vt 'n\
prologo ipso S. Isidori nonnulli Synotiymam habent pro Syno7iyma.
Non male esset ':yno?iymiam ex ipso Isidoro , cuius deiinitionem de
synonymia mox proferam . Petierat autem Braulio ab Isidoro sibi

E e c e 2

5 88 I S I D O R I A N A

mitti Synonyma : ea ergo misit Isidoriis, vtexepistola eitis adBrau-
lionem adiiuc archidiaconum cox\sx:m : Misimus 'vobis Synovymorum
libellum }ion pro id , quod alicuius 'utiiitatis sit , sed quia cum volue'
\ r<«/ . Hanc epistolam, quae de aiiis etiam rebns loqiiitur , nonnulli

pro Synonymorum praefatione , siue epistoia dedicatoria accipiunt.
Sed re vera Synonyma iamtum scripta erant , quum haec epistola
ad Braulionem data fuit,vtvel ex ipsis epistolae adductis verbis
liquet. Synonymorum quoque meminitS. lulianus Toletanusin ope-
re nondum edito de re grammatica num. 546. Sicut si dicas mihi ^
Quis scripsit Etymologiam ( torte Btymologias ? ) Dico , Esidorus . Ec-
ce dictum iiomen Esidori ^et res ^ quae factae sunt ^ et quis fecisset y
ostendo . Item dicis mihi , Synonyma quis ? Dico . Ipse .
Sj.-^o/iijmorum 2. Nulla videtur esse dubitandi ratio de operis titulo , quem
ttfuUs . auctor ipse praescripsit . Nihilominus Mariana addidit ^f lamenta-

tione animae peccatricis ^ qiiia ea verba in Guadalupeo , et Hispa-
lensi codicibus inuenit, et quia loquentium ahusu^vt ait , nomen
lamentationis ab ipso lidefonsi tempore vsurpatum videtur, quum
is vocet LibruTn lamentationis etc. Profecto Isidorus in prologo ad
lectorem ait : Venit nuper ad manus meas quaedam schedula , quam
Synonyma dicunt : cuius formula persuasit animo quoddam lamentum
. mihi ^ vel miseris condere : sciiicet mihi , et peccatoribus ; id enim
verhs. mihij ve/ miseris significant. Non ergo abhorret, quod inscri-
ptioni Synonymorum addatur De lamentatione animae peccatricis .
Alioquin quatuor codices mss. apud Marianam , qui ex decem mss.
/ exemplaribus opus hoc emendauit , exhibent communiorem titulum
Synonyma: de quo plura laudatus Mariana in nota ad titulum ope-
ris,qui de suis codicibus mss. rur^^us loquitur in not. ad cap. i.,
cap. 4. cap. 7. cap. iS. libri i.,et in not. ad cap. 2.cap. 3. cap. 7.
libri secundi . Vnus ex his mss. inscribit : Dialogus inter rationem^
et appetitum.^ xrttSoliloquia . Haec varietas obseruari potest cap.46.,
vbi recensentur opera Isidori ex catalogisantiquis, et inter antiquissi-
mos libros Reginae Giselae Synonyma indicantnr : praeterea cap.47.
in testimoniis eorum,qui de viris illustribus scripserunt: vti eriam
cap. 43.,vbi de codicibus, quorum collationes in schedis Zaccaria-
nis extant, disseritur, vt nihil nunc dicam de mss. vaticanis postea
referendis . Labbeus in bibl. mss. pag. 277. refert,duos libros Sy-
7ionyrnorum Isidori lunioris extare in bibliotheca regis Christianissi-

C A P V T LXX. 5S9

mi cod. 513. Rodilguezius t. 2. Bibl. Hisp. pag.3 23. seq. diios co-
dices Esciirialenses Sviionyinoruin refert, alterum, in quo sun!: eti:im
libri Sententiarum , iam descriptum , akerum in 4. cha)"aceum scc-i-
li, vt aitjxi., aut ineuntis xii.^quod fortasse intelligendum de char-
ta bombvcina .

3. Quoniam vero Isidorus in prologo ait, se ad opus id con- cicerofib Si^o-
scribendum permotum ex quadam scheduia, quae ad eius manus per^ "y""^ •
uenerat , quam Sy«&«'j'w^ ^Zctt^/, controuersia oritur, an id de Sy-
nonymis Ciceronis intelligi debeat:nam multi mss. codices prae-

{evmu quaedam schedula Ciceronis . Mariana hanc vocem Cicerojiis
expungendam censuit, quia a plerisque codicibus abest , et inscri-
ptio libelli Synonymorum Ciceronis ad Lucium Vetturium menda-
cio afficta est . Multa ego de eiuscemodi Synonymis Ciceronis cap.5 6.
collegi . Mihi sane difficile videtur non solum, quod Isidori tempo-
re iam hbellus iHe nomen Ciceronis praetulerit , sed etiam quod ad
eum hbeUum, etiamsi tunc extiterit siue Ciceronis nomine, siue alio
notatus , Isidorus respexerit .

4. Siquidem Isidorus lamentum sibi condidit , tmitatus , ait, Boetn ,et Cice-

profecto fion eius operis eloquiwn , sed rneutn 'votum . Quodnam au- '"'""^
^ -^ . . ^ , . . ^ . . th.

tem eloqnium , aut quaenam eloquentia in eo opere excogitan

potest,inquo solum sunt quaedam synonyma-nomina nullo ordine

congesta , quin vUa inde sententia oriatur? Praeterea Isidorus affir-

ma.t ..formuLim eius schedae animo pcrsuasisse quoddam lamentum

sibi , et miseris , seu peccatoribus condere. Formula autem Synony-

morum Ciceronis , quae circumferuntur, quid pecuiiare habet, quod

ad lamentum condendum quemquam possit excirare ? Nic. Antonius

suspicatur , Isidorum imitatum fuisse Boctii librum De cotisolatione

philosophiae ., it^ tamen vt pietati simul,et eloquentiae in tam sa-

lutari negotio prodesset . Huc fortasse pertinet, quod Brauho ait,

compositos eos hbros ad consolationem animae , et quod idem opus

a nonnuULs mscnhhwr De spirituali consolatione . Neque aliud Isidori

opus indicare vohiit,vt puto , auctor operis hispanici inscripti, Va-

lerius Historiarum , qui inter aha Isidori laudat scriptum De conso-

latione animarum : quamuis Nic. Antonius id ad ahud opuscuhim

Isidori a Breuho editum , Exhortatio poenitendi cum consolationc ,

de quo intra, reterre videatur . Existimant ahi, librum, quem Isidorus

indicat 5 esse Ciceronis coasolationem , siuc de hictu minuendo

h ConsQliz—

590 I S I D O R I A N A

opr.sculum in obitu eiiis filiae TuUiolae . Id si ita esset. retineri
Y>osset , schedula Cicercnis ^m Isidori prologo ,
CnroUz Eicjo- 5» Sed quum Isidorus (Mc^x^Synotiyma vocari schedulara , quam
"'»»• laudat,nullo niodo intelligitur,id nonien in Boetii librum De cv7t'

soUtione philosophije , aut in alium Ciceronis De consolaliofie in obi-
tu Tullioiae cadere posse . Aliud esset , si hoc prooemiura libello
de contemptu mundi praefigeretur , eo scilicet modo , quo a Breu-
lio editur : l enit ad tnanus meas quidam liber Cicero7iis ^cuins for-
ma persuasit animo etc. Vbi Breulius notat : Intelligit Consolationem
Ciceronis-^ qua se de ohitu filiae maestum consolatus est . Hanc habes
ad calcem tomi quarti operum eius . Immo consolatio Ciceronis in-
tercidit : ea , quae extat ,supposita est, et a Carolo Sigonio, vt cre-
dicur , conficta . Quod attinet ad Isidorura, vetera exemplaria Syno-
nymorum prologum exhibcnt , vt a nobis mdic^tar : quaedam sche-
dula , qua-mSynonyma dicunt ^ vel quaedam schedula Ciceronis , quam
Synojiyma ^/Vhw/ . Libellus ipse de contemptu mundi Synonyniorum
more procedit,et ex Synonymis Isidori maximam partein constat,
vt Breulius quoque notauit , qui propterea <iubitat , num ab a!io fue-
rit collectus .
s,,noT>i,-ma IiJf- 6. Itaque magis crediderira , serraonem Isidoro esse de aliquo
•^""^' • opere, quamuis nobis ignoto,quod Synonymorum titulo, et more

contextum lucubrationi Isidorianae exemplar esse potuerit . Atque
ita quidem post Isidorum Synonyma eius Ildefonsus imitatus est,
de quo auctor eius vitae Cixila : Et iibellum "oirginitatis more sy-
nonymiae testinwniis 'veteris , ac noui testamenti plenum compte con^
deret etc. Fortasse legendum est more syno?iymorum . Praestat autem
retinere synonymiae : nam Isidorus lib. 2.Etym. cap. ri.Synonymia^
inquit , est , quoties in connexa oratione pLuribus vjerbis "unam rem
significamus , njt ait Cicerc. Nihil agis ■> nihil moliris , nihil cogitas .
Item -j Ron feram^ no7i patiar ^non sinam. Haheo operis editionem
non valde obuiam , in qua vita Ildefonsi beato Eladio Toletano an-
tistiti tribuitur, vbi legitur fnore synonymo . Titulus editionis est :
Diui Hildephonsi Toletanae ecclesiae episcopi , 'uiri in diuinis literis
eruditissimi , De laudibus Virginis Mariae , deque illius 'uirginitate
aduersus hebraeos liber^qui nunc primum in lucem prodit . Adiecta
est eius 'uita , simulque praefatio , qua pia admodum illius confessio
-exprimitur .Basilcae mdlvh. . In 8. Opus edi curauit Basilius Milla-

C A P V T LXX. 591

nius Casinas ex codice , quem Goinesanus Albeldensis monachus in
. aratiam episcopi Gothiscalci, siue Gothescalci seculo x. descripsit.
Gomesanum autem voco Albeldensem monachum : quia licet in hiu-
data editione legatur abbas lldensisy atque Nic. Antonius saepe eum
abbatem lldensem vocet, et Riscus etiam tom. 33. Hisp. sacr. tract.69.
cap. 12. abbatem Hildefisem , tamen locum hunc Andreas Marcus
Burriel in not. mss. primus omnium restituit , ac legendum docuic
AlbaiLdensis ^ siue Albeldensis ^ pro Abbas Ildensis ^ vt Bayerius Hb.5.
cap. 6. n. 285.5 et 289., ac rursus inter Scriptores incerti temporis
pag. 367. obseruauit. De Ehadio autem , siue Helladio scriptore vi-
tae S. Ildefonsi, etsi aHus etiam codex Toletanus secuU xn. consen-
tit , tamen certum videtur, Helladii nomen pro Cixibne irrepsisse:
de quo consuh possunt Nic. Antonius,et Bayerius in notis .

7. Verum eritne etiam nobis decertandum, vt hoc opus Isidoro Sijron^jma uu
asseramus? Video enim, in dubium a Berardo vocari,cuius verba'^'"''' ''"^'""' •
excripsi cap. 3 2. num. 37. Sed quam futihbus rationibus ? Isidorus ,

ait, in epistoLa ad Brauhonem praemissa vocat hunc archidiaconum,
et frairem , quem ahbi episcopum appehat . Quid hoc contra Sy-
nonyma? Potest enim epistoLi falsitatis argui , quin auctoritas Syno-
nymorum conueUatur. Sed quid rursus iUud arguit contra episto-
lam? Addit Berardus: Inducitur in ea epistola Isidorus expectans de-
cadem S. Augustini, subdens, Posco ^ -vt quoquomodo cognitum me ei
facias : quae verba ad Augustinum iam diu vita functum commode
refcrri nequeunt. At Berardusphrasin Isidori non iniellexit . Ait Isi-
dorus , cognitum me ei ( decadi ) facias , hoc est , cognitam mihi
eam facias . Ita enim tunc loquebantur, vt alias demonstrabo .

8. Synonyma saepe seorsum typis excusa sunt . Fabricius postfrfmunw
alios Isidoros recenset S. Isidori Episcopi Palatinensis Soliloquia ex
njeteri editione sine loco , et anno fol. in bibl. Baluziana pag. 1 6. j
quae eadem esse, atque Isidori nostri Synonyma, siue Soliloquia ad-
iiertit . In catalogo librorum Ducis de la Valliere n. 7S7. haec ipsa
editio videtur ita indicata : Liber Soliloquiorum Tsidori episcopi Pa-
latinensis 'urbis : impressus circa 1472. in fol.--, absque loci ■, et ty-
po^raphi notatione . Palatinensis pro Hispalensis scriptum fuisse,ex-
ploratum est.Eodem mendoso titulo inter bibliothecae S. Victoris
Parisiensis mss, codices Montfauconius commemorat Isidori episco-

pi Ptilatinensis Soliloquia .

59 i I S 1 D O R I A N A

tecenstfttar . 9- Constat cx eodem Catalogo n. 4405. Isidoni opiis De spi-

ritiiali coMsoladone , sk\e Synonymorum prodiisse anno i^y^.typis
ioannis Veldener, non designato loco. In appendice alphabetica Mait-
tairii indicantur Sc?///(?^«/ii Isidori irt 4. Marsipoli 1479. Orlandius
commemorat Isidori Symnyma de bomine , et ratio7ie Antuerpiae
1488. in 4. Fabricius eandem editionem Synonymorum Antuerpien-
sem anni 1488. in 4. indicat . Rodriguezius de Castro Dauentrien-
sem anni 1491. in 4. apud Ricardum Parfroed . Maittairius tom.i.
pag. 558. titulum repraesentat : ii)'«(?«y;«^ Tsidori de homine ■, et ra^
tione cum culloquio peccatoris ^ et Crucijixi per Richardum Paffroed
i» platea episcopi anno 1491. 18. noue?nbris in 4. Dauentriae .

rjifie Vencta . lo. Aliam cgo cditionem vidi in Romana Angelica bibliothe-
ca in 8. Venetiis per Simonem ex Luere i5i2.,quae repetitatuit
ibidem 1516.-, et extat haec akera editio in eadem Angelica biblio-
theca , et in Romana bibliotheca Patrum Trinitariorum Excalceato-
rum S. Caroli ad quatuor tontes . Isidorus De homine^ et ratione cott'
solante per Syno-nyma . In tinc : Expliciunt Synonyma S. Isidori Hispa-
tensis Venetiis impressa a Sirnone ex Luere x. martii m. d. xu. Alte-
ra editio eodem modo Venetiis impressa a Georgio de Rusconibus
die 25. lunii 1 5 1 6. in 12. In hac editione est prologus Isidori,
qui incipit : In subsequenti hoc libro etc. , et alius : Venit nuper ad
manus meas quaedam cedula Ciceronis , quam Synoyiymam dicunt , vbi
correctiores libri habent : quaedam schedula-, quam Syjionyma dicunt.
Adest in hac editione quaedam nota in tine apposita, quae in aUis
exemplaribus mss.,et excusis vulgo desideratur.

mta siibie<ta . II. /« cuiuscumquc manibus libellus iste venerit , rogo , et cum
grandi humilitate supplico, "Vt eum et ipse frequentius legat, et aliis
ad scribendum y et transcribendum non solum credat , ssd etiam inge-
rat , -vt ex eius , et aliorum profectibus duplicem a Domino remune-
ratioytem accipiat . Homini suggero , quia sunt multi , et forte religio'
si aliquiy qui plures libros et satis nitide , et pulchre ligatos habere
'volunt , et eos in armariis clausos tenent , 'vt illos nec ipsi legant ,
nec aliis ad legendum tribuant : ignorantes , quia nihil prodest libros
habere^et eos propter mundi impedimenta non legere : liber enim be-
ne coopertus , et nitidus , si non legatur , nonfacit mundam animam.
llle enim^ qui iugiter legitur , et pro eo quod saepe 'uuluitur , pulcher
a forii esse non putest : intus pulchram animam facit . Propter intui'

tum

C A P V T LXX. 59 j

tmn Ritrls pletatls , et qualiscumqne pastoris solicitttdiriem admo7ii-
tionis simplicem parochiis fiecessariam in hoc libro scripsimus , quas
( f. quam ) /« festiuitatibus maioribus sancti presbyteri , vel diaconi.
sibi commissis populis debeant recitare : quam rem dttm animo beni-
gito ego implere curaui , apud deum ego conscientiam absolui . Siqui
vero presbyteri ^ •uel diaconi ita se nimirum terrenis impedimentis
obligauerunt , vt sermottes illos non possint populo frequentius recen^
sere , videant , qualiter ante tribunal Christi de credito sibi grege
dominico possint reddcre rationes , sed de dei misericordia credimus y
qttia omnibus clericis , et praecipue presbyteris , vel diaconibus in-
spirare dignabitur , vt non de negligentia reatum i?icurrere , sed ma-
gis de assidua praedicatione aeternum praemium merebu7ittir . Et ideo
excellentiae -uestrae feci epistolam , quae pia vos ajfectione de hono'.
re , et reuerentia sacerdotali testatur esse solicitos . Hinc etenim cun-
cti 'uos ostenditis fideles dei esse custodes , dum sacerdotes ipsius gra-^
tia , ac debita veneratione diligitis . Expliciunt Synonyma S. Isidori
Hispalensis etc.

12. Vidi aliam Synonymorum editionem in bibliotheca Vacica- eduio Coionhn-
na n. 1487. sic inscriptam : Isidori Hispalensis episcopi avG^coi*-» , ^'^' •
y.auL Koya , id est , hominis , et rationis dialogtts . Eiusdem Soliloquia .
Opusculum , me Hercide , christianae pietatis , vitaeque formam suC'
cincta , ac commoda breuitate complectens : quantit.ite quidem p.iruum ,
'verum informationibus sanctis magno aestimandum . Ntmquam ante
h.ic excusuyn . Coloi-iiae lohannes Prael excudeb.jt anno m. d. xxii. In 8.
Putabat editor, nondum e>ccusa fuisse Synonyma, quum tamen tot
iam praecessissent editiones , quot cnumeraui, ac fortasse plures . Pri-
mus Synonymorum liber ab editore voc:\x.m Di.ilogus , secundusSa-
liloquia . Post epistolam dedicatoriam , mox describendam", sequitur
carmen elegiacum in laudem Rutgeri Suederi Lunensis ecclesiae ad
gradus Mariae Canonici, et Monasterii S. Maximini Coloniae recto-
ris, in cuius bibliotheca hic Isidori liber repertus dicitur.Tum:
Isidori Hispalensis episcopi in dialogum suum , ac SoHloquia praefa-
//i> : quae ita incipit: Venit nuper ad manus tneas qttaedam schedula ,
quam hynonymam dicunt etc. Corrigendum Synonyma .Stcwwd^w^ liber
inscribitur Diatogus secundus ^ siue Soliloquia . Desinit fcre, vt vul-
gati : 3"« mihi supra vitam meam places in secula seculorum amen,
Additur ex Trithemio : Claruit autem Isidurus hic sub Heraclone etc.
lam Epistola dedicatoria loannis Volscii haec est.
Tom.I. F iit

594

I S I D O R I A N A

Religiosae , ac piae in Christo Catharinae Herrel , dominae , ac ma'
gistrae , itemque njemrandae Elizabeth Berstoltz priorissae , necnon
ijniuersis castitatis purltate conspicuis virginibus , monasterii
Saucti Maximini in Culonia ■.jiliabus suis in Christo charissimis ^
lohannes Volscius Lunen. earumdem rector humilis , pietatem ex»-
ptat christianam .

dedicatio . 1 ?• Voluenti , ordinantique iniiii , religiosa in Christo domina, vene-

randa priorissa , ac vniuersae virgines charissimae , rectorum vestrorum ,
meorumque antccessorum monasterio vestro varios successiue relictos li-
bros, in manus meas obiter incidit pulpito cuiJam inclusus , in perga-
meno antiquissimis cliaractcribus conscriptus libellus , cui titulus est :
Liher S- litdors ep/scopJ , ;V/ quo loquitur homo , et ratio . Qui profecto
libellus , vt apparuit prima fronte abiectissimus , ita mihi pcnitius intro-
spicienti videbatur pientissimus , simulque elegantissimus : quippe in quo
vcluti dialogo duae personae , nempe Homo Jamentans, et Ratio admonens
salutifero fruuntur alloquio .

laus Sijnontjmo- 1 4- Praetcr enim ingenuam liominis seipsum agnoscentis , deploran-

Ttun , tisque confessionem , necnon piam , Christianamque rntionis , ad optima

hortantis, admonitionem luculcntissimam, elegantissimam , ac vberrimam ,
in eo deprehjndetis rerum , verborumque copiam . Cuius rei vel solius
gratia iniquissimum fore duxi , si iste S. Isidori episcopi in duo opuscu-
la distinctus libellus, vestrarum charitatum , ceterorumque piorum , ct stu-
diosorum hominum diutius subtrahcrctur aspcctui , et lectioni . Ob ad-
mirandam etiam christianae religionis frugem , pietatemque , quibus scatet,
tamctsi nullus adesset verborum lepos , sermonisue venustas , in lucem
tamen enchiriJii forma emitti propter pia,quae in eo continentur , ad
virtutem sectanJam hortamenta mihi dignus videbatur .

et IsiJori . ij. Isi lorus si ]uidem iste lunior cognominatus , Hispalensis post Lean-

drum episcopus , B. Gregorii F.;pae discipuUis , vir in diuinis scripturis
eruditissimus, et in secularibus literis nulli suo tempore secundus, inge-
nio subtilis, sensu clarus , eloquio compositus , non minus sanctitate , ac
miraculorum varictate , quam doctrina insignis effulsit . Ceternm , charis-
sima in Christo domina,ac virgines , nemo hominum sese mihi , quam
vestrae charitates, prius obtulit , cui deccntia^ , ac commodius hosce in
vestris aedibus repertos dicarem libailos: quippe quae nedum in regulae
D. Aur. Augustini , antistitis vestri,ac constitu;ionum vestrarum diligenti
obseruatione sitis occupatissimae , verum etiam in sacrorum , atque adeo
piorum librorum lectione atteatissimae .

editio copiosa ■ i 6, Accipite itaque placido , ac benigno vultu hosce duos S- Isidori
episcopi libros, vcstro potissimum auspicio e tenebris in lucem editos ,
atque in mille ex:mplaria per lo. Prael Suerten- vestrum vicinum , chal-
cographum , meo hortatu, ac opera aeneis typis excusos. Qiiorum saae

C A P V T LXX. 595

assidiia , attentaque lectione prociildubio efficiemini meliores . Id quoi
vestris churitatibus praestare dignetur ille , qui est omnium optimus ,
maximusque . V^lcte : ex aedibus vestris S. Maximirii , Goloniae , anno
a Chsisto nato iS'?!. idibus dccembribus .

17. h\ linguam italicam Synonyma a. losepho Alchahio cqw- v^rs^o it^ca.
uersa Venetiis i 570. prodiisse, Nic. Antonius testatur . Extat haec
versio in bibiiotheca Angehca Romae sic inscripta : / Suliioqnti di
S. Isidoro Arciiicscouo d' Ispoli ( sic ) dom / introdiice C huomo , e ln
ragio7ie ^ che piangono le miserie huma-ie^e trattario delta 'cera re-
gola di ben viuere . Appresso i quali sono state aggiunte due vti-
lissime opere , cioe le Sententie morali del Beato Nilo Abbate , et il
libro di Rabano Delle virtH , e delli vitii . Tradotte nuouamente per
il R. P. Fra Iseppo Alchaino dell' Ordine de' Predicatori . In Vsnetia^
appresso gli heredi di Marchib Sessa mdlxx. In i 6. Alchainus ver-
sionem suam P. Camillo Spera Vicario electo Prouinciae S. Domi-
nici dedicat 16. aprihs 1570. in conuentu Veneto SS. loannis,
et P.iuU . Primum est prologus, qui incerti auctoris ab Alchaino di-
citur, /« questo //Zro , sciUcet In subsequenti hoc lihro etc. Deinde
Vita Isidori a BrauUone scripta, quam non anto editam se credere
Alchainus ait . Praemittitur operi Prologus auctoris : Alle mie tnani
poco fd capita vn libretto di Cicerone -, chiamato i Sinonimi .Dcsinit
prologus : Et Isidoro arciuescouo di Spagna contrafa la persona , che
piange .\w secundo Ubro post verba : Dico^che mi sei piii cara, che
la propria vita: qui operis finis estj pergit RATIO : O anima do-
lente perche ondeggi tu percossa dalle tempestc 1 etc. \\\ margine no-
tatur , id in exemplari latino Veneto non reperiri . Desinit : le cose
contrarie farle prospere ; il quale viue ^e regna etc. Hoc est opuscu-
lum a BreuUo editum, ct imcnpium jExhortatio poenitendi cumcon-
solatiane , et misericordia dei . Addit Alchainus epilogum Ubri , et ex-
hortationem auctoris ad lectorem : Humilmente , e di tutto cuore
prego f/f. , quam supra ex latina editione Veneta anni i 5 i 2. descri-
psi . Alchainus Isidoro hanc exhortationem affingit , et solum perdu-
cit ad verba : se in cib ?ion saranno stati ncgligenti . E cosi sia . Il
Jine .Vosi verba : pulchram animam facit ^ omittit Proptcr intuitum
Patris pietatis^ et qualiscumque pastoris . Legit parochis ^ro parochia-
nis , et mox quam ^ vt conieceram , pro quas . In Praenotatione Braii-
lionis notandum , quod Alchainus ianitum \eoehi\t vescouo Astigita-
no . . . in venti libri . Vide caput 3. num. 21., et cap.48.num. 12.

F ili 2

59<5 I S I D O R I A N A

Synoniimadi- i S. In editioiiibus omiiium operum Isidori Svnonyma vnrio mo-

uerso oruine ^^ dispositd suut . Bignacus sinc vlla librorum distinctione vno con-
textu totum opus complectitur . Omittit prologum Isidori , Vejiit ad
manus meaSjC[\XQm cum nonnullo discriminc libro de contemptu
mundi , inter dubia Isidori ab aiiis reposito , praefixit . Loco huius
prologi est alia praetatio non auctoris , sed alterius, quae in vetu-
stissimis etiam membranis reperitur : /7; sitbsequefiti hoc libro etc.
Verba , Isldorus archiepiscopus ex Hispania^ auctorem praefluionis hi-
spanum non fuisse arguunt. Inscripsit autem Bignaeus simpliciter:
Isidori Hispaleiisis episcopi Synojiyma .
iii e<iitwn\bus i^. Breulii editio ita' procedit : /j-/V&>'/ Hispalensis episcopi Sy-
isposita . }jo7jyma , siue Soliloquia . Argumcutum . /;/ subsequcnti hoc lihru , qui
Synonyma dicitur etc. Subiicitur: //; nomine Domini in Christo cha-
rissimo , et dilcctissimo fratri Braulioni Archidiacono Isidorus . CJuia
non valeo ts perfrui etc. Putabat Breulius, hanc epistolam non ante
fuisse editam : sed iam in editione Matritensi inter alias Isidori epi-
stolas reposita fuerat,qui magis proprius eius locus est . Post epi-
stolam id monuit Breulius :

BreuUi monltum 2 0. Hanc epistolam nunquam antea impressam exhibuit nobis
codex 7ns. V. C Pauli Petauii , Regii in Senatu Parisiensi consiliarii .
Sequebatur et alia eiusdem Isidori ad lectorem epistola : quae quum
infra prooemium libri de contetnptu mundi faciat ^fdeliusque (^sche-
dulae dictione tiequaquam huic loco congruente , in librum co?nmuta-
ta ) referatur , hanc tnodo praetermittendam censuimus . Quae 'ucro
STN0N7'A{A Isidorus appellauit , praefatus codex S0LIL0{)VIA nun-
cupat ^ atque in duos libros d/uidit . Quam diuisionem etiam lo\ 'Tri-
themius in suo de scriptoribus ecclesiasticis opere habet , nosque eam
retinemus : existimantes tamen , Soliloquia ad secundum librum , njbi
solus homo loquitur , peculiarius spectare : qui et in capita ^seu locos
communes partitus est , quum prior vno contextu fluat .

refdutar . 21. Fatctur Brculius , codicem Petauianum cum plerisque aliis

in prologo Isidori consentire : Venit nuper ad manus meas quaedam
schedula etc. Non ergo idonea erat ratio,cur hoc loco praetermit-
teretur. Neqne probo, quod ait,in libro secundo solum hominem
loqui : nam liber secundus aequc dialogus est inter hominem, et ra-
tiofiem : in quo multo etiam plura ratio loquitur, quam homo .

.iJf^/a ei!;no. 2 2. lu Matritcnsi editione inscriptio operis €st : Synonymorum de

C A P V T LXX. 597

latnentatiom anlniize peccatricis lib. i. Prologus prior . In subseqtten'
ti hoc libro , qui nuncupatur Synonyma etc. PrologU'; aker • Isidorus
lectori salutem . Venit nuper ad manus meas quaedam schedula ■, quam
Synonyma dicunt etc. Deinde Syno7iymorum lib. il. , in quo , vt in
primOjColloquium instituitur inter honiinem , etraticnem, expressis
his vocabulis : HOMO : RATIO .

23. Dum delsidori Synonvmis agimus, silentio praetereundum Hacrethorum

1 " A n" ■ • • 1 1 • 1- • • • fraudcs .

non est miraculum poenae, Albigensi cuidam haeretico diumitus in-
flictae,quod ea corrumpere tentauerit . De haereticis veterum co-
dicum corruptoribus nonnulla dixi cap. 7. Prolegom. ad Sedulium .
Antiquas esse has haereticorura fraudes ex libro i. Dialogi Seueri
Sulpicii de miraculis S. Martini cap. 3. coUigitur : Episcopi quaedam
in lihris ipsius ( Origenis ) ijisanius scripta memorahant , quae as^
sertores eius defendere no7i ausi ah haereticis potius fraudulenter in-
serta dicebant . . . Non esse autem mirum ■, si in libris neotericis.^
et recenter scriptis fraus haereticorum fuisset operata , quae in qui-
busdarn locis non timuisset incidere euanq^elicam 'ueritatem .

24. lo: Baptista Geaer part. 3. Theologiae tract. 2. lib. 3. de vir- *i<"-«ivr corrr-
tutibus moralibus prolusionem polemicam , De erronibus in verita^^'"''" ''^^"'""'' *
te , siue de fraudibus haereticorum , praemiserat . Tomus edi typis coe-

perat, sed imperfectusmansit, nequepassim vulgatum est,quodiam
formis excusum fuerat : vidi tamen exemplar huius inchoati volu-
minis . In ea prolusione haereticorum sexta traus est : Incredihili sub-
inde impudentia sacros corrumpunt .,falsa-ntque fo^/Vo" : quod probat
indicatis testimoniis ex Rufino lib. i. Inuect. apud Hieron. tom.4.
nouae editionis pag. 366., ac tom. 5. pag. 250., ex Isidoro lib. 3.
Sentent. cap. 12., vbi consulendae sunt notae Loaisae , ex LucaTu-
densilib. 2. cap.8., etlib. 3. cap.i. tom.25. biblioth. Patrum p.221.,
et 240., ex Irenaeo lib. i. sub init. ,ex Tertuiliano de praescript.
c. 17., ex Dionysio Corinth. Episc. apud Eusebium lib. 4. Hist. c.23.

2 5 . Fraus decima haereticorum est : SS. Patrum scripta , aliosque faharii .
ecclesiasticos codices mutiiare ., atque corrumpere deprehensi sunt : ex
Hieronymo Apolog. contra Rufin. lib. i.,et 2., Isidoro lib. 3. Sen-
tent. cap. i2.,Luca Tudensi contra Albigenses lib. 3. cap. 13., qui
ita ait : Superius dictum est , quod haeretici diuinas peruertunt scri-
pturas , vel resecando vera , aut falsa interserendo . Et nunc dicendum
fxistimo , qualiter quibusdam immutationibus titulorum ambiguitatem

598 I S I D O R I A N A

hitendant duoere in ecclesiam dei ^vt illis decipiendi facultas facilius

tribuatur . In libris na^nque sanctorum Patrum peregrinos apponunt

tituloSyVt sermo ^ qui editus est ab Augustino^ intituletur Ambrosii

nomine , et qui editus est ab Ambrosio , titulum praeferat Augustiniy

Hieronymi ■yGregorii j uel Isidori : editus ab Isiduro nomen co?itineat

Maximi , vel ¥ulgentii -.et sic de ceteris^vt sanctorum Patrum au-

ctoritates incertas habeantur a nobis . Hoc faciunt inimici dei ma^

xime in, parochialibus ecclesiis etc. Neque id miriim videri debet ,

quum etiam codicum profanorum scriptorum multi extiterint falsa-

rii apud veteres , quod ei udirissimus Blasius Nasarre obseruat in pro-

lo<^o ad Polygraphiam Hispaiiicam Cliristophori Rodriguez , ex Pli-

nio lib. lo. epist. 71., et Galeuo De natur. hum. lib. 2. tom. 5.,

et in Comment. lib. 5. p. \6.

htierethuscorru. 26. Certe Lucas Tudeusis rei, quae in ciuitate Legionensi suo

pfor Synongmo- ^Q^^QyQ accidit , testis idoucus est.Sic refert lib. 3. cap. 17. ()«/-

'""* fiam etiam haereticus nomine Arnaldus de cojifinibus Qalliae venit

in Hispaniam , zizaniam erroris haeretici semina^ido . Inter cetera

tt Deo punltus.P''^"'^^^^^ opera erat studium sanctorum Patrum Augustini ^Hiero7iy-

mi ylsidoriy et Bernardi opuscula minora corrumpere , suhtrjhendo

vera^et adiiciendo falsa.Erat enim scriptor velocissimus .,et corru-

pta Sanctorum opuscula vendebat , vel dabat catholicis , vt tali fal-

lacia posset decipere , et illaqueare incaute legentium mentes . Accidit

quadam die , quum translationis beatissimi confessoris Isidori cele-

braretur festiuitas , erat ipse scribens , et dicti confessoris STNONTAIA

peruertebat . Vistim fuit ei , quod aqua calida de tecto domus super

caput eius deftueret •, quumque leuaret manum dcxteram , vt caput ter-

geret , brachium eius fractum est ^ ac si valido ictu fuisset percussum^

et lumen oculorum amisit . . . Coepit Christi confessorem Isidorum

blasphe-mare , et itifidelitatis suae sectam nefandis verbis detegere ..

Sed abretus a diabolo subito^ tamdiu crudelissime vexatus est , donec

•' funditus spiritum exhalauit ctc. Arnaldus iste haereticus in ciuitate

Legionensi sepultus fuisse videtur: nam cap. 9. eiusdem lib. 5. Ar-

naldi haeretici,in ea vrbe sepulti, Lucas meminit, quo deprecante,

miracula fieri fingebant haeretici .

27. Synonymorum mss. exemplaria plura vidi . Duo Soliloquio-
rum libri cum prologo Isidori extant codice Vaticano 473. , de quo
dicara cap. c)^. lidem libri Synonymorum titulo cum prologo IsidO'

couices vntic

C A P V T LXX. 509

ri, et alio prologo secundo , qui argumentum dicitur, cod. Vatic.
628., de quo cap. 94. Ibidem recensetur codex Vat. 65o.,in quo
Synonyma initio indicantur , sed nunc non extant.In codice Va-
ticano 1290. est excerptum ex Soliloquiis Isidori, dequocap.96.
In vetustissimo cod. Vat. 4948.,^^ qiio cap. gj. ^ snnt Synonyma ^
cum solo prologo /« subsequenti ete. In Vat. 5077. ibid. libri duo
Soliloquiorum sine vllo proiogo . CodeK Regio-vatic. 254. , de quo
cap. 99. , exhibet librum So/iloquiorufn Isidori ^o^ni n\ editis est li-
ber secundus.In Regio-Vatic. 3 10. , de quo cap. 100. , SoHIoquio-
rum Isidori lunioris libri duo cum epistola Isidori ad Braulionem ,
qua de Synonymorum hoc opere loqiiitur,et prologo Isidori , Ff-
nit nuper etc. In Vrbinate 100. cap. iOt\. Lihcr Soliloquiorum beatl
Tsidori incipit ad Grosium Pjtrem : quod mendiim puto librarii, vt
tunc dicam . Sunt duo libri Synonymorum cum prologo , Venit nu-
per--, sed opus interpolatum est , multis additis , multis etiam prae-
termissis . In Ottoboniano 958. cap. 106. Synonyma^, \t in Vaticano
4948. In Ottobon. 869. Liber Synonymorum cum duobus prolo-
gis . Sunt duo libri editi , sed inter se non distincti . Codex Casa-
natensis G. vi. 7. , de quo cap. 107., exhibet Excerptum libri Isi-
dori,qui dicitur Sywc?//^ , corrupte pro Synonyma ^stu Synonymia .

28. Ex Synonvmis plura opuscula excerpta sunt . Bandinius"'""^''*
tom. 4. cod. mss. plut. 19. bibliothecae S. Crucis recenset codicem

3. membranaceum seculi xn. in fol. maior. ele?antissime exaratum
cum initialibus pictis,et ritulis rubricatis, vbi inter alia pag. 134.
est Sermo ex Synorjyma S. Isidori : alia manu sumptus ex Synonymis
suis . Incipit : Lectio enim docet , quid caueas . Des. Omnes in man-
suetudine :, et charitate amplectere . Scilicet ex libr. 2. Synonym. cap.
De oculis , et otio prope iinem : Lectio docet^quid caueas etc. y vsque
ad caput De pace initio : Pacem ama,pacem dilige^ pacem cutn omni-
bus retine , omnes in mansuetudine , et charitate amplectere .

29. Desumptus quoque ex Synonvmis est libellus De contem- ey- Synonymh
ptu mundi , aliusc]ue inscriptus , Norma i/iuendi . Eodem spectat
opusculum a nobis edendum De institutione bonae vitae ■, siuQ Isi-

dori collectum de lacrymis, aliudque inscriptum, Notahilia dicta
S. Isidori ^ seu. Norma viuendi, ex codice bibliothecae Borgianae de-
scribendo cap. 107. num. 31. Etsi enim Breulius in praehuione ad
Normam viuendi affirmat , se nunquam crediturum , tantum virum

6oo I S I D O R I A N A

crambem bis coctnm nobis apponere vnquam statuisse , tamen e<3-a
contra existimo , Isidori, alioiumque Patrum id proprium fuisse, vt
pro re nata ex praecedentibus libris multa in alios transferrent : ne-
que enim in^enio foecundo praediti videri appetebant , sed popu-
lis quammaxime prodesse . Constat certe, in genuinis Isidori ope-
ribus multa esse communia iisdem omnino vcrbis repetita . De his
autem, aliisque similibus libellis singillatim erit agendum , quum Isi-
dori dubia opera e<cutiemus , scilicet cap. Si.jet Ss.

C A P V T LXXI.

Regid.i monachorum . Exyendinjtur argumenta V. C. Petri Emmanue-
Us Hernandez. , qui eam Isidoro abiudicandam censet . Commen-
titii sunt Commentarii in Regulam S. Benedicti , quos Isidoro Con-
stantinus Caietanus ajjingit . lsidoria?ia regula Canonicorum . Edi-
tiones Regulae monachorum . Caput vltimum de regula Deuotarum
ex Martenio quidnam sit%

QunteTmoRena. I. A crspicuum est Braulionis testimonium de monachorum regu-
ir.rtim. \^ ab Isidoro composita : Alonasticae regulas librum imum , quempro

patriae vsu , et inualidorum animis decentissime temperauit . Dubium
€sse potest,an eodem Isidorus respexerit in epistola ad Braulionem
adhuc archidiaconum , quae incipit, Dum amici Uteras , vbi ait : (^ua^
ternionem regularum per Maurentionem Primiclerium direximus . In
codice ms. Escurialensi lit. B. plut. i. n. 12., vt Bayerius annotauit,
extat regula monachorum cum hoc Isidori commate : (^uatemionem
regularum per Maurentionem primiclerium direximus . Vetus ergo
€St haec persuasio, quod Isidorus regulam suam tunc miserit . Ne-
que sane quidquam occurrit,quo ea debilitari, infirmariue possit.
Ouaternio enim dicebantur chartae inuicem compactac : de quo Du-
.v,( . :: cangius exponit Alcuini versus pcem. 7.

PUirima hic praesul patrauit signa stupendus,
Quae nunc in chartis scribuntur rite quadratis .
Adducitque auctoritatem Eckehardi lunioris de casib. S. Galli cap.
I 6. Misit . . , quaternionem^ otnnem seriem Sandrati tenentem . Isi-
dori autem quaedam opera in quatcrnionibus descripta fuisse , ex
<intiquissimo catalogo bibiiothecae S. Nazarii in Laurissa constatjex

quo

CAPVTLXXL 60 1

qiio praeter alia cap. 46. protuli : Istdori de origine ( corrigendum
videtur de ordine ) creaturarum in qUi%ternione . Sententiae .y et Chro-
nica in quaternionibus .

2. Regulam vero , quae extat , esse ipsissimam , quam Isidorus R<-j^!<^- Jsidsr»
scripsit, Nic. Antonius idoneis rationibus astruit . Plura quidem sunt, ''"^' "'
inquit, -vnde regulam istam ab Isidoro esse descriptam nouimus , Con'
ueniunt hic non solum res , sed 'verba cum aliis eius libris , 4e quo
in notis breuissimis admonemur . Smar:igdus quoque in Diadematc mo-
nachorum , seu expositione in S. Benedicti regularn , decimi seculi scri-
ptor y Isidori hanc laudat ^ et in eiusdem argumenti opere Petrus dia-
conus Casinensis : Gratianusque eius 'verbis vtitur in cap. Cum ex-
communicato 18. 11. quaest. ^.Ante hos S. Benedictus quoque Ania-
nensis Abhas in regularum sua Concordia , ab Hugone Mcnardo in
lucem edita^noni seculi auctor . Haec erudite Nic. Antonius . Non mul-
to post Isidorum , et Fructuosum vixisse auctorem cuiusdam regu-
lae monasticae, existimat Martenius, qui eam edidit tom. 9. Veter.
Script. collect. col. 161. ex ras. Colbertino ante annos 700. exara-
to . Incipit : Dominicum diem., sicut ait Isidrorus , apostoli ideo etc. ex
c. 24. lib. I. offic. Anonymus auctor praeter alios Patres laudac
S. Benedictum , S. Caesarium , S. Fructuosum , et Isidorum ex Regu-
la monachorum , vt cap. 6. 5. Fructuosus : Viuere autem solis oleri-
bus etc. Isidorus episcopus : Per omnem autem hebdomadam ■viles ole-
rum cibos ., ac pallentia 'vtantur legumina: quod petitum ex cap.9.
Regulae monachorum ,

5. Petrus autem ille Casinensis , cx cuius commentario \ws. P<=t'^^ <^a'-^f,cn-
in regulam S. Benedicti Constantinus Caietanus Isidoriana frag-""^*
menta edidit,fuit monachus,et bibUothecarius Casinensis , et dia-
conus Ostiensis anno circiter ii37.,de quo lo. Baptista Marus ad
cap. 47. libri De viris illustribus Caslnensibus . In cod. Vat. 5718.
extat expositio Petri ciiaconi in reguUuii S. Benedicti ex pergam.
in foL magno, in cuius prologo dicitur Petrus peccator . Aliam ex-
positionem incerti auctoris in eandcm regulam exhibet codex Va-
ticanus 5719. membr. in foL Incipit : (^uumque turbas . Fabricius
in Bibl. med. verbo , S. Benedictus Nursinus, elenchum Scriptorum,
e quibus Concordia Benedicti Anianensis composita est , adorna-
uit ad paginas editionis Menardinae , et plusquam 50. locos , qui-
bus Regula Isidori in medium affertur, indicauit .
Tom. I. G g g g

6oz I S I D O R I A N A

mss.codices Re- 4. Iiieaiuiem sententiam taciunt mss. vetera exemplaria, qiiae

gaiaf. rcgiilam monachorum Isidoro iiscribunt. Correctores Roniani in De-

creti Gratiani correctione codicem regulae monachorum S. Isidori
ex Hispania allatum pfae manibus habuerunt . Ad editionem regiam
Matritensem procurandam Petrus Ciaconius vno vsus est , Grialius
altero Ouetensi gothico , siue longobardico . Aliud extat inter re-
guhis Patrum gothicis characteribus in monasterio S. Petri Caradi-
gnensis, aliud in monasterioS. Petri de Arhmza , vti domestici testes
Benedictini Patres affirmant apud Biuarium pag. 85. ad Maximum,
et Nic. Antonium . Ex apographo Coloniensis Codicis Canonico-
runi Reguhirium, qui ex antiquissimo alio S. Maximini prope Tre-
uirensem vrbem descriptus tuerat , eandem Isidori ReguLim Holste-
nius in suo codice rcguhu'um part. 2. pag. 196. edidit, Quemdam
nis. Escurialensem nuper haudaui : alium pariter Escurialensem go-
thicum seculi ix. , aut ineuntis x. Ht. A. plut. i. n. 15. Bayerius re-
censet , sic inscriptum : Vetus collectio regularum monasticarum ■:, et sa^
crarum deo •virgnium : in quo reouhi est Isidori hac epigraphe : In-
cipit regula Saacti Patris Isidori Abbatis .\bi SMs intelhgitur , .'i/'-
batis titulum Isidoro nostro Hispalensi ab aliquo atiictum , qui iam-
tum existimaret, eum monachum fuisse, adeoque monachis praeiuisse.

Re^tiiccPatram. 5. Mabillonius toni. I. Annah Benedict. de regula Isidori agit
pag. 73. 561. 397. Ex Yepesio ann. 646. cap. 3. refert,in ArLanzen-
si coenobio S. Petri seruari codicem inscriptum , Regulae Patrum ,
quo reguh^e Macarii , Pachomii , Basihi , Benedicti, Fructuosi , et Cas-
siani continentur , aHumcjue in Caradignensi itidem Sancti Petri ,
resulas Posthumi, Macarii, Pachomii , Basihi, Cassiani, Benedicti com-
plectentem .Putat hinc Mabillonius , eo tempore in monasteriis Hi-
spanis plures simul regulas^ saltem vt libros spirituales, legi consue-
uisse . ColHgit etiam, Isidorum, et Fructuosum regulam Benedicti-
nam vsibus patriis aptauisse, e duobus iliis codicibus, in quibus ^
ait , S. Benedicti regula cum Isidori , Hildefonsi ( corrigendum vide-
tav , Fructuosi ) aliisque ahorum reguhs componitur.

Repuia Benedi- (,. Hoc autem ostendere debuisset Mabillonius , eos codices Isi-
dori aetate posteriores non esse . Confert ille quidem quosdam ca-
nones Concihi iv. Toletani, cui Isidorus praefuit,et nonnulLa lo-
ca regulae Isidori cum Benedictina reguLa, ex qua ea desumpta con-
tendit . Sed cur non et Beuedictus , et Isidorus ex communi aliquo

ctina

cnita-
liifiis .

C A P V T LXXI. 6os

antiquiori fonte suos hortulos irrigasse dicendi sunt? Immo quum
Isidori mos fuerit Patrum , quos legerat , plura verba saepe conti-
nenter describere : neque id ex collatione factum ab eo appareat,
quod attinet ad Benedictinam regulam, rectius concludemus, hanc
ab eo perlectam non fuisse . Profert Mabillonius ex vetustissimo
codice Lirinensi pactum 3 quod monachi abbati monasterii Hono-
riacensis faciebant, regulae Isidorianae praemissum i atque aliud si-
mile reperiri obseruat in fine reguLie communis S. Fructuosi . Mo-
nasterium Hoiicriacense quodnam fuerit , Mabillonius incertum di-
cit : qui pag. 598. auctorem pacti, siue professionis ^ quam vocamus ,
monachorum Honoriacensium Isidorum ipsum esse innuit . Mihi non
liquet, an ex vno illo codice Lirinensi id argui possit . Ad dubia
igitur Isidori opera pactum monasterii Honoriacensis retrahendum
esse existimo .

7, Minus opportune ad monachorum regulam Basnagius in oh-^°""''i'°
seruatione de Hahtgarii libro Poenitentiali thesauri monum. part. 2
tom. 2. pag. 86. versiculos quosdam ex Isidori epitaphio accommo-
dauit, sciiicet:

Vt sincere credidit , sincere sic edidit
Formam poenitudinis .
Hixc fcrma -^ inquit Basnagius , poenitudinis ^ quam cdidit Isidorus , /w-
dicare possit tractatus de Conuersis . Attamen qitinn nullus 'ueterum
hrfius opusculi meminerit^ epitaphium malim interpretari de regula
monachorum -, quam concinnauerat Hispalensis praesul ., qua^^que inter
regulas Holstenianas Parisiis vulgatas locum habet . Auctor eius epi-
taphii, qui multis post Isidorum seculis vixit, vt cx cap. 7. , et 15.
liquet, inteUigit, vt videtur, vel Exhortationem poenitentiae ■, a Breu-
lio editam , vei Lamentutn poenitentiae , quod aCanonico Legionensi
in Vitam S. Isidori, in qua epitnphium ilkid primum apparuit , con»
iectum fuit, vulgatum a Breuho, deinde etiam a Bollandianis ad
diem 4. aprilis .

8. Reiecta igitur Basnagii opiniono ,tot aliunde sunt vetera mc- Ueguia uidori
numenta pro Isidoriana monachorum rcoula agnoscenda , vt nemo '"^ "^"^ corjin-
hactenus contra quidquam opponcre tentauerit . NataHs Alexander

ad secuhnn vi, cap. 6. art. 5., quum praemisisset , monasticam disci-
plinam certis legibus, institutisque temperatam primum in Hispanias
intuhsse Donatum monachum, Gregorio Turonensi aequalem, addi-

G g g g 2

6o4 I S I D O R I A N A

dit : S. Isidorus Hispalensis regulam Hispaniensibus monasteriis tra-
didit ex regulis priorum Patrum defloratam . Ita profecto fuit : vt enim
cap. 19. admonui, canoiie i. Concilii Oscensis anno 59S. praescri-
bebatur,quod episcopi annuis vicibus abbates monasteriorum con-
gregarent, et regulam demonstrarent ducendi vitam . Quum autem
monachije quorum fere manibus pleraque alia Isidori opera acce-
pimus, ia hac regula describenda magis soliciti esse debuerint, quis
dubitet, eam in iis antiquissimis membranis conseruatam fuisse, quae
Isidori auctoris nomen praeferunt? Braulio quoque,dum ^k^pro pa-
triae "vsu , et inualidoriim anitnis regulam ah Isidoro temperatam , in-
nuit prologum , quem habemus : Praeterea quisquis 'vestrum iliam
'cniuersam vetermn disciplinam contendit appetere -^pergat ^in quan-
tum placet :, et arduum illum limitem , atque angustum leuigato cur~
su incedat . Qui -vcro tanta iussa priorum explere nequierit ^in huius
limite disciplinae gressus constituat , nec vltra declinandum disponat :
ne , dum declinatus appetit inferiora , tam vitam , quam nomen mona-
chi perdat .

Hernan<ttzii o- 9. Nihiloniinus ratioiies , quas V. C. Hernandezius in notis ad
'^'""* Conspectum editionis Zaccarianae, cap. 42. n. 5 i . rehitis , exposuit,

eiusmodi sunt , vt sine diligenti examine praeteriri non debeant .
Regulam Isidori nomine diuulgatam Isidoro abiiidicat , toetumque
credit ignoti ahcuius,ac ne hispani quidem , monachi , Isidoro po-
sterioris . Quippe auctor regulae cap. 5. editionis Holstenii verba Isi-
dori ex cap. 21. Hb. 3. Sentent. affert sub nomine cuiusdam Patris .
Vt ab hac prima ratione incipiam, vellem, vir eruditissimus aduer-
tisset, posse regulam esse Isidori , quamuis ahquo in loco , vel ali-
quo in exempLiri sit interpolata . Ex sedula innumerorumcodicum
mss. ,quos ad Isidori editionem cuolui , collatione in hanc ego co-
gitationem descendi, vix vllum esse Isidori opus , quod iam asecu-
lis IX., et X. in multis exemplaribus interpolatum non sit . Inualue-
rat enim circa ea tempora in imperio praesertim Franco-gallico haec
consuetudo , vel corruptela potius , vt opera veterum Patrum de-
scriberentur, multis aliunde intermixtis , quae in idem argumentum
facere vidcrentur .

expendiiur . jq. Id vt in monachorum legula fieret, peculiaris inerat causa:

siue quod in diuersis monasteriis , quorum vsui ea regula esset de-
stinata , diuersa quibusdam in rebus vigeret consuetudo,siue quod

C A P V T LXXI. 60%

eiusdem sententlae maior explicario interdum necessaria, aut vtilis
videretur . Quo posito , facile erit Hernandezii rationes diluere . Ac
prirauni quaerendum est, an id , quod Isidori esse non creditur , in
omnibus exemplaribus inueniatur . Nam si non inuenitur, clara per
se est intcrpolatio . Deinde siquid sit, quod Isidorum auctorem nul-
latenus habere possit , et nihilominus in omnibus mss. codicibus
extet , tunc ex coniecturis interpolatio arguenda erit. Verba, quae
cap. 5.editionis Holstenii cuidam Patri tribuuntur, quum sint Isi-
dori cap. 21. lib. 3. Sentent. , vt Hernandezius obiicit , haec sunt:
Aiulti enim monachorum iuxta cuiusdam Patris. Sententiam amore
parentum secularibus actibus ^ et forensibus negotiis inuoluti^ dum pro-
pi^iquitati prodesse cupiunt ^ suas animas perdiderunt etc. In editione
Matritensicaput r^.respondetcapiti 5. Holstenianae editionis, et post
\ti\i-x -i contuentes erudiuntur^ omittitur totum illud, quod Holstenius
inserit : Nullus monachorum etc. vsque ad Non est praesumendum j
atque adeo omittitur illa sententia, Multi enim monachorum etc. ,
quae libro 3. Sententiarum cap. 21., non tamen iisdem verbis , in-
serta est.Primum ergo responderi potest, editionem Holstenianam hoc
loco interpolatam esse,neque Isidori verba referre . Deinde Isido-
rus praedictam sententiam lib. 3. cap. 2 r. protulit ex Gregorio lib.
Moral. 7. cap. 50. Verba igitur luxta cuiusdam Patris se-nte^itiam
Gregoriam , non Isidorum , indicant . Scntentia quidcm in Regula
magis expressa videtur ex Isidori Sentent. lib. 3., quam ex Gregorio
loc. cit. , sed re eadem vtrobique est,adeoque auctor primus Gre-
gorius est . Breulius citat cap. r8., Grialius cap. ry. , in editione
Maurinorum est caput 30. Propria etiam Isidori esr haec ratio al-
legandi quemdam Patrem ■, tacko nomine , vt lib. 3. Sent. cap.48.
Nam , 'ut quidam Pater ait , om^ie , quod supereminet , plus moerori-
hus afficitur ^ quam honorihus gaudet . So.ntQwx.KX est Gregorii lib.33.
Moral. cap. rp.

I r. Monachum regulae auctorem Hernandezius dicit , quia ver- ""^'■''^ ^"gi^ia*
ba ad monachos taciens loc. cit. ait : Proinde et nos liberi ab acti-
bus seculi esse debemus etc. Pernegat autem , Isidorum monachum
vnquam fuisse . Mihi contra facilius videretur, Isidorum inter mona-
chos recensere , quales eo seculo in Hispania Leander Isidori fra-
ter , Ildcfonsus discipulus, aliique grauissimi viri fuerunt, quam mo-
Jiachorum regulam eidem abiudicare . Sed vt omittam , haec ipsa ver-

6o6 I S I D O R I A N A

b:\j Pfoi/!(ie f/ jws liber} etc. abesse eti.im ab editione Re2;iaMatn-

tensi^quae Holstenianae praeferenda est , mininie consequens ex re-

latis verbjs esse arbitror, quod auctor regulae fueritmonachus . Po-

tuit enim episcopus ad monachos verba faciens ea dicere , quae omni-

bus ecclesiasticis communia sunt: omnes enim ecclesiastici liberi ab

actibus seculi esse debent . Huc etiam facit , quod Isidorus passim

aliorum Patrum sententias, et verba in sua opera transfert : quem

moremlsidorum in reguhi monachorum sequutum., satis ex ipsa prae-

fatione constat . Ex eadem praefatione, et epilogo colHgitur , aucto-

rcm resruhae non esse monachum : ad monachos enim verba facit
o

tamquam ab eorum statu semotus . Sic in praefatione : Ad quorum
( Patrum ) exemplum nos haec pauca VOBIS eligere ausi sumus . . .
Practerea quisquis l'ES'TRl'Al illam VJiiuersam veterum discipli)iam
contendit appetere etc.

num mcncchus . 12. lu epilo<:^o : Haec igitur ^ 0 serui dei.,et milites Christi .,
contemptores mu?idi ^ ita VOBIS custodienda volumus .,vt maiora prae-
cepta seruetis . Suscipite igitur inter illa et hanc admonitionem nostram ,
humili corde custodientes , quae dicimus , libenter sumentes , quod dis-
pensamus : quatenus et VOBIS de fructu operis sit gloria-^ et nobis pro
ipsa admonitione postulata proueniat venia . Deus autem omnipotens
custodiat vos in omnibus bonis , et quomodo coepit , sic et cvjifirmet
gratiam suam in vobis . Si igitur verba ab Hernandezio obiecta au-
ctorem monachum arguerent,ea potius spuria censenda essent , vt-
pote praefuioni, et epilogo contraria , quam totnm opus Isidoro ab-
iudicandum . Sed, vt dixi, ea verba ab episcopo non monacho ap-
posite proferri potuerunt,vt similia aha ab Isidoro lib. 3. Sentent.
cap. 21., vbi a2:it De monachis y qui curis seculi occupantur : Siciit no-
stra nobis non odicnda est anima , sed eius carnales affectus odio
debemus habere:ita nec parentes odio a nobis habendi sunt ctc.

num hispanas . ij' Auctorcm rcgulae raonachorum Hispanum non esse, Her-
nandez.ius arbitratur , quia monasterium Honoriacense, siiie Hono-
rianense,vt in editione Holsteniana legitur, pro quo regula scripta
in eadem editioneHolstenii apparet, apud Hispanos ignotum omni-
no est . Haec coniectura arguere tanturn posset , adiectum esse ti-
tulum 3 qui de monatterio Honorianensi ^h Holstenio editus est, prae-
sertim quum in editionibus Grialii, et BreuJii omittatur. Sed nequc
hoc ipsum arguit : nam monasterii Honorianensis,siue Honoriacen-

triae vsu scri-
ta .

C A P V T LXXL 607

sis neque extra Hispaniam mentio vlla apparet . Et quum reliquae
gentes non minus, quam Hispani^in antiquitates suas ecclesiasti-
cas , et monasticas diligenter inquisierint : etquuni lacilius sit, vt me-
moria monasteriorum Hispaniensium per Maurorum irruptionem in-
terciderit , quam monasteriorum aliarum nationum , aequa iudican-
di ratio postulat,vt ex regula ipsa Isidori colligamus, monasterium
aliquod Honoriacense appellatum in Hispania, aut fortasse in par-
tibus Galliae, quae regibusgothorum parebant, extitisse . Cellierius,
in Baetica situm illud fuisse ait^ opinor,quia id magis rationi con-
sentaneum est , scilicet Isidorum regulam pro suae prouinciae mo-
nachis conscripsisse , quam pro aliis . Non autem absurdum est, quod
regulam pro B.ieticae monachis compositam ad alios, eam petentes,
miserit^vti ad Braulionem misisse diximus .

14. Verba Braulionis pro patriae -vsu magis indicant regulam ^'"5"'« /""" /"»
ab Isidoro pro Baetica concinnatam fuisse , quam pro quauis alia "
Hispaniae prouincia . Nimirum ex Concilio Hispalensi il. , cui Isi-
dorus praetuit, constat , plura fuisse in Baetica monastcria et anti-
qua, et paulo ante condita . Z)fc/V«^ actione ^poscentihus monasterio'
rum Patribus , pari sententia statuimus , vt coenobia nuper condita in
prouincia Baetica^ sicut et illa-^quae sunt antiqua ^immobili .^et ifi~
concussa stabilitate permaneant solidata . Probabilis igitur est conie-
ctura , regulam ab Isidoro praescriptam pro aliquo ex denuo con-
ditis monasteriis, quod Honoriacensis nomen, aut simile aliquod ha-
buerit : quum enim nomina propria in plerisque mss. codicibus cor-
rupta inueniantur , et ipsum Honoriacense monasterium in editione
Holstenii dic^mv Honorianense ■> a Mabillonio, et aliis Honoriacense .^
non admodum repugnandum erit,siquis pro Honoriacensi nomen
aUquantulum simile monasterii Baetici , cuius adhuc supersit memo-
ria , velit substituere . Sed quum multa , vt dixi , in Baetica, et in
Hispania Isidoriano seculo fuerint monasteria, nonmulta certesunt,
quorum distincta nomina ad nos peruenerunti quorumdam etiam
notitia in vno,vel altero veteri monumento reperitur , vt monaste-
rii Honoriacensis in Regula S. Isidori , et in pacto , quod monachi
monasterii Honoriacensis abbati suo faciebant , ediro a Mabillonio
tom. 4. Annal. Bened. pag. 397. Paulus Diaconus Emeritensis cap.9.
de vita Patrum Emeritensium sic de Massona refert: Statim in exor-
dio pontificatus siti monasteria MVLTA fundauit ^ praediis magnis

6cS I S I D O R I A N A

hcupletauit. Quisnam, rogo, eorum monasteriorum omnia nomina
vnquam expressit?
ieiunm ab ea 15. AHud argumentum Hernandezius petit ex ieiuniis in regu-

preeKripta . \^ monacliorum cap. ii.,et 12. editionis Holstenii praescriptis ,
quae toto caelo , inquit , distant ab eis , quae Isidorus cap. 38.
seqq. lib. I. de eccles. offic. describit . Aduertenduni tamcnest,
ieiunia in regula pro monachis praescribi , in libro de offic. eccles.
pro omnibus christianis . De primo igitur ieiunio , quod est ieiu-
nium quadragesimale, Isidorus agit cap.57. lib.i. de offic. eccles. ,
et in Regula cap. xi. ait : Primtim ieiunium quadragesimae quoti-
ilianum , in quo maior ahstinentiae ohseruantia manehit in mona-
chis etc. Secundum ieiunium explicat Isidorus cit. cap. 35. lib. i.
de otfic. , quod iuxta canones , inquit , alia die post pentecostem
inchoatur . In Regula vero cap. cit. xi. distinctius idem ieiunium
exponit : Seciindam ieiunium interdianum post pentecostem alia die
inchoatum vsque ad aequinoctium autumnale protenditur ternis sci-
iicet diebus per singulas hebdomadas . Vbi vides , prima verba
cx libro de officiis videri petita . Tertium ieiunium Isidorus cap.39.
iib. I. de otfic. statuit octauo kalend. octobr. , quod vocatur ieiu-
nium septimi mensis : quartum deinde ieiunium collocat kalend.
nouembr. In regula haec duo ieiunia coniunguntur , et conti-
nuantur : nam cit. cap. xi. Tertium sequitur quotidianum ieiunium
ab octauo kalend. octobris 'usque ad natalem Dominicum *, in quo
quotidiana ieiunia nequaquarn soluuntur . Scilicet apud eos mo-
nachos , quos Isidorus instituebat »

Festum. Circam- j 6. Maior supcrest difficultas de ieiunio quarto praescripto
cit. cap. XI. regulae : Quartum item quvtidianum ieiunium post diem
Circumcisionis exoritur , peragiturque vsque ad solemnia paschae ,
Nimirum hoc quartum monasticum. ieiunium continuabatur cnm
primo quadragesimae ieiunio : quo quadragesimae tempore non
solum a prandiis , sed etiam a vino , et oleo abstinebant . Ilhid
vero cum Isidori doctrina non cohaeret , quod hoc quartum ieiu-
nium inchoetur p^st diem Circumcisionis : nam ipse cap. 41. lib.i.
de offic. ieiunium kalendarum ianuariarum propter errorem genti-
litatis instituisse ecclesiam affirmat : quod etiam can. 10. concilii iv,
Toletani , cui Isidorus anno 6^^. praefuit , praescribitur . Initium
igitur quarti ieiunii kalendis ianuarii collocari debuisset . Quid,

quod ,

cisionis

C A P V T LXXI. 609

quod , vt Hernandeziiis aduertit, festum Circumcuwfits ab Isidoro
nunquam commemoratum' fuit , quum non nisi post eius obitum
ecclesia hispana huiusmodi festum agere coeperit ? Neque vllum
monumentum de hoc festo vetustius extat lege xi. tit. i. lib. 2.
legumWisigothorum anno circiter 650. regnante Reccesuintho .

17. Fateor 5 hoc loco aliquam interpolationem necessariam ^"""'^*"""» «<?-
videri : sed quae ex auctoris mente quodammodo processerit . ^""'

Nam Isidorus initium quarti monastici ieiunii a kalendis ianuariis
sumpsit , quia eo die solemne erat pro omnibus institutum ieiu-
nium . Statim autem , ac Circumcisionis festum in Hispania cele-
brari coepit , iam contraria ratio suasit , vt monachi ieiunium
quartum post diem festum Circumcisionis, non ipsc die, inchoarent .
Quum ergo regula ad exactam obseruantiam in monachorum ma-
nibus esset , aut etiam palam praelegi deberet , ne expressum initium
ieiunii kalendis ianuariis confusionem pareret , subrooata sunt verba
post dicm Circiimcisionis . Siquis tamen summo iure agere velit, pote-
rit etiam sustinere , Isidori haec ipsa verba esse , et ciuce quidem
grauissimo viro Lesleo in not. ad Missale Mozarabicum p.492. ,cnu
ex regula Isidori coUigit , ante huius obitum solemnitatem Circum-
cisionis celebrari coepisse : quae circa medium seculi vii. legibus
Wisigothorum inter praecipuas festiuitates , quibus etiam forum va-
cabat , relata est . Negat , ante hanc epocham facile inueniri posse
certum ahquod huius festiuitatis testimonium , quae ex Hispania
breui in Galiiam , inde in Germaniam propagata est .

18. Hactenus contuli ieiunia, in libris de oflficiis eccles. stabilita , varittos txi:m~
cum ieiuniis reaulae monachorum editionis regiae Matritensis . i'^"^""" ■

In editione Holstenii caput xi. est De feriis,et caputxn. De ieiuniis.
Omissis aliis varictatibus , quae nihil ad rem pertinent , et librariis
tribuendae sunt , Holstenius post verba , interrumpuntur ieiuni.t ,
interserit haec , in editione Matritensi omissa : Si tamcn non fue-
rint generalia . Caput De ieiuniis in vtraque editione consonat ,
neque vlla in sententia differt . Quum ergo regula de ieiuniis
in editione Matritensi exposita Isidorum auctorem habcre possit ,
hoc ipsum de eadem regula in editione Holstenii dicendum : siqui-
dem pauca illa verba addita , si tamen non fuerint generalia ,
nullam prae se ferunt diflicultatem . Ac fortasse explicationis gratia
posteriori tempore in aliquo monasterio , in quo ea vigeret regu-
Tom.l. Hhhh

6io I S I D O R I A N A

la, siue a priuaro aliquo monacho adiuncta fuerunt : vt intellige-
retur, facultatem a regula concessam interrumpendi ieiunia , dum
quisque fratrum cunuertitur , aut ex aliis monasteriis fratres gratia
•visitandi concurrunt , non posse extendi ad ieiunia , quae ecclesia
ab omnibus obseruanda praescribit .
capUum dUer- i?- Leuiorasuut, quae postremo loco Hernandezius obiicit,
siis orJo . videlicet capitum regulae ordinem admodum diuersum esse apud

Holstenium, Grialium , et Brculium , dupliciaque apud Holstenium
esse capita quibusdam assumentis constantia , quibus hi carent .
Ex recensione mss. exemplarium bibliothecae Vaticanae , quam
postea instituam , liquido apparebit , vix aliquod esse isidori opus,
quod eiuscemodi diificultati non sit obnoxium : satisque iam hoc
ipsum ex exposica collatione codicum editionis Zaccarianae , alio-
rumque , immo ex notis editionis Griah'anae constitit . Isidorus
in manibus pene om aium versabatur . Quid mirum , quod eius
opera transpositionibus capitum , additionibus , mutationibus , in-
terpohitionibus imperitorum , vel, quod peius est , sciolorum , auda-
ciumque hominum patuerint ? Egregie Viues hb. i. de corrupt.
disciplin. Sed enim 'vero in describendis maxima haesit culpa : fue'
runt semper librarii homines fere imperiti , qui libris transcriben-
dis tenuitatem suam sustentarent : non raro etiam mulieres , et sa-
crae vir^ines . . . Interdum qui scribebant , nesciebant legcre , co7i-
fundebant vmnia . . . In aliis scriptoribus non solum librarii errata
persequebantur semidoctuli , sed etiam probe scripta , quae ipsi non
caperent . Itaque deprauarunt rectos sensus , et pro errato ■uno ,
qmd conabantur expungere , aspergebant quatuor . Videmus , vt
quisque 'veterum scriptorum his quingentis annis in studiosorum ma-
nibus 'versatus est , ita ai nos -venisse corruptissimum .
Jsidorus sun ^q^ j,-j isijori opcribus ad examen reuocandis , iis maxime ,
"fdJLt ^"'^'"^ c[uae ad mores hominum informandos spectant , illa ratio identi-
dem repetenda est , quod ipse auctor eadem opuscula auctiora ,
et nonnihil mutata , prout res e^igebat , saepius communicasse
iiucrso ordine . cum aHis videtur . Ita fortasse factum est , vt quum ex canonum
praescriptis viuendi regulas monachis tradere teneretur , pro di-
uersis monasteriis , locis , ac temporibus quaedam mutauerit , auxe-
ritue : quae postea a Hbrariis in vnum corpus coUecta , in non-
nulhs mss. rerum, et capitum perturbationem ahquam prae se ferant.

C A P V T LXXI. 6x1

2 1. Niillum ms. exemplar Zaccaria inuenit , quocum Isidori „„77 „£,5,-^ ^j^.
reguhm conferendam curaret . Holstenius , qui nonnullas veterum «■'"^''^" •
Patrum regulas ad mss. exemplaria exegit , regulae tamen Isidori
nuUas varias lectiones adiecit : quod arguit , nuUum ab ipso re-
pertum eius regulae codicem , quocum apographum suum compa-
i:aret. Ne mihi quidem contigit inter tot mss. codices Vaticanos
vUum inuenire , quo Reguhi Isidori contineretur .

22. A reguLa monachorum separandi non forent vberiores com- comrr.entnrriii
mentarii in reguham S.Benedicti, quos Constantinus Caietanus Isi-'^^''''"^"/'^f'"
doro tribuit , si genuini illi essent , et non potius commentitii :
de quibus nonnihil iam dictum cap. 19., quum Benedictinus S. Isi-
dori monachatus explosus fuit . Fragmenta eiusmodi commenta-
riorum Caietanus edidit ex Petro Diacono Casinensi : quae tamen ,
quidquid Caietanus in monito ad notas iactet , fere omnia ex mo-
nachorum regula deprompta sunt : quaedam ex aliis operibus Isi-
dori , quae extant , nonnuUa fortasse ex aliis , quae perierunt .
Neque tamen ea omnia , quae Caietanus veluti Isidori verba
ex Petro Casinensi refert , Isidori sunt , sed ipsiusmet Petri , quae
Isidori sententiam dilatat , vt conferenti patebit . Haec fragmenta
ad appendices reiiciemus , subiectis Caietani notis. Monitum autem,
quod praemittit , ita habet ;

Co7ista7itbii ahhatis Caietani ad frag77ie>ita Isidori in rcgulam
S. Benedicti notae , ac variae lectiones .

2 7. Quae Inicusnue rctulimus, fionnulla sunt fracmenta , quac ex Isi- ^ .. .
dori in Kegulam c>. beneJicti Conimentanis , tcmporum jniuria deperditis, ^,^^^
superfuerunt . Ea plane nos excerpsimus nnn tantum cx Petro Diacono
Casinensi , qui (juingentos fere ab hinc annos scripsit : seJ etiam ex Sma-
ngdo S. Michaclis in Lotliaringia Abbate , qui aute octingcntos annos vi-
xit . Hi namque inter aiios, S. Bcnedicti Kegulam explanantes, hasce Isi-
dori Hispalensis in camdem Regulam testificationes in mc.lium adducunt.
(^iamobrem nos ipsamet Isidori fragmenta ex iis Petri Diaconi Commen-
tariis, qui MSS. in Bibliothcca Casinensi asseruantur, collegimus : ex Sma-
ragdo autem , cuius exi^ositio iani edita circumfertur , varias nonnisi lc-
ctiones , paulo infcrius adnotandas , obseruauimus . Fraeterca huiusmodi
fragmentorum •auctorem Isidorum hunc nostrum extitisse, is certo cogno-
scet , qui ea cum eiusdem Isidori Monachorum Kegula contulcrit : inimo
e;.mdcm hanc Rcguhim nihil aliud essc, quam Commcntariorum in S. Be-
ncdicti Regulam breuiarium quoddam ; eo vsque tam stylo , quam subic-

H h h h 2

6ii I S I D O R I A N A

cto intcr sc similia sunt , aut veiius eadem sunt . Denique cum ab Isido-
ro Hispalensi in Regulam S. Benedicti scripta et alia quaedam extent ,
quae neque in sua Regula Monachorum , ncquc irt reliquis eiiisdem libris
habcantur : absque dubio fliteri necesse est , Isidorum maiores inillam Com-
mentarios contexuisse . Sed de hoc etiam alibi .

Canonicerum ^A. NoniHilli Caiionicorum quoque re^ulam ab Isitioro com-
positam tradunt : neque omnino quidcm aberrant . Sed haec re-
gula , vt cap.19. 5 et 3 I. explicui, est Canonicorum regula in Con-
cilio Aquisgranensi proposita , quae ex SS. Patrum , et Isidori
in priniis sententiis contexta est .

xdmones . 2). Regula monachorum Isidori primum prodiit in regia edi-

tione Matritensi , inde repetita in editione Breuliana , et in secun-
da recenti editione Matritensi . Lucas Holstenius coliectionem re-
gularum hoc titulo curauit : Codex re^ularum.-, quas Sancti Patres
monachis , et 'virginibus sanctimonialibus seruandas praescripsere ,
collectus olim a S. Benedicto , Anianensi Abbate . Lucas Holstenius
Vatic. Basil. Canonicus , et hibliorhecae praefectus in tres partes di-
gestum , auctumque edidit . Romae excudit Vitalis Aiascardus mdcli.
in 4. In eo vetusto codice regularum praefatio praemittitur Isidori
regulae : Incipit praefatio Isidori Hispalensis episcopi in regulam
monachorum . Sanctis fratribus , /";/ coenobio Honorianensi constitutis ,
Isidorus . Plura sunt etc. Deest tirulus praefationis in editionibus
operum Isidori . Monasterium , vt supra monui , a Mabillonio di-
citur Honoriacense . Capita ref^ulae S. Isidori in codice S. Bencdicti
Anianensis sunt 23. , in editionibus operum Isidori sunt 24. Neque
ordo capitum idem est : sed in rebus ipsis exiguum discrimen in-
lerceciit . Holstenius , qui paulo antequam in lucem codex regula-
rum prodiret , mortem obierat , in praefatione praemiserat , codi-
ccm hunc esse illum ipsum,cie quoHugo Menardus in not. ad Acta
S. Benedicti Anianensis haec ait : In testamento S. Gennarii episcopi
Asturicensis inter lihros , qui ab eo dantur monasterio S. Petri de Mon-
tibus ^ recensetur liber regularum ijirorum illustrium , qui an idem
sit cum fo, qui a nostro Benedicto collectus est ^ non adeu constat .

eeiteith rfjuia- 26. Holstenianus Regubnim codex iterum typis e cusus fuit
Parisiis 1663. in 4., et in noua collectione Regularum hoc titulo :
Lucae Holstenii Codex regularum tnonasticarum , et canonicarum ,
collectus olim a S. Benedicto Anianensi Abbate , nunc autem auctus ,

rum.

C A P V T LXXI. 6x3

Amplificatus f€t in sex tomos diuisusj obseruationibus critico-histo-
ricis a P. Mariano Brockie , Priore jnonasterii S. lacobi Sccforum Ra^
tisbonae illustratus . Augustae Vindelicorum 17$ 9- in fol. Ibi tom.i.
pag. 187. st<\(\. S. Isidori Hispalensis episcopi regula monachorum .

P. Mariani Brockie obseruatio critica in Regulam S. Isidori .

27. Auctor huius regulae est S.Isidorus, Hispalensis episcopus , et S.Lean- Tnonasterium
dri iii episcopatu siiccessor , eiusque frater vterinus , aiino dcxxxvi. de- ^*"'""""''"*^ •
functus , et fastis Sanctorum ascriptus. Sanctissimus enim episcopus hanc
regulum scripsisse videtur ante adeptum episcopatum , quum a teneris an-
nis monasticain vitam secutus sit : sed vtrum in hoc coenobio Honoria-
censis ( forte Honoriacsusi ) tirocinium posuerit , merito dabitatur , quum
ad eiusdem monachos instruendos regulam praesentem composuerit xxiii.
cpitulis comprehensam , atque alias vitae monasticae normas , a SS. Pa-
tribus scriptas, suis monachis summopere commendct . Et quidem quam-
uis modo ignoremus huius monasterii situm , tamen illud Benedictinis
institutis imbutum , flicile supponcre possumus, quum rcgula S. Benedicti
iamdudum per S. Aemilianum apud hispanos promulgata fuerit , atque
S. Leander eandem amplexus sit • Denique si hanc S. Isidori regulam re-
cte attend:,mus, tunc et illam ex disciplina Benedictina desumptam as;no-
scere debemus : nam eodem modo manuum laborem , ieiunia , lectiones,
diuinum officium , aliaque munia monastica praescribit : vult etiam , mona-
chos in eodem dormitorio pausare , in cadem m';nsa reficere , atque sin-
gulis denis decanum inuigilare mandat . Quae omnia ex r^.gula S. Bene-
dicti desnmpta esse videntur , quam proin suis monachis obseruandam
proposuit , paucis superadditis loco, et regioni magis accommodatis . Vn-
de non desunt auctores asserentes , vtramque regulam simul in eodem
monTasterio obscruatam fuisse •

28. Praefatio ita inscribirur in hac editione : Sanctis fratribus ^ rejuia deuom^
in coenobio Honoriacensi constitutis , Isidorus . Praemittitiir ex Mar- '"'" '
tenio capiit 24. , siue Sententia de regula Deuotarum . Rursus
pag. 404. Editor producit eandem Sententiam de regula Deuota-
rum ob variantes lectiones ad mentem Holstenii . In veteri , in-
quit, codice ■) qui Sanctorum Patrum monaslicas sanctiones continet ^
etiam sequentes duae constitutlones , altera nescio cuius regulae De-
uotarum , altera concilii Hispalensis secundi , post regulam S. Isidorl
legebantur . Constitutio Concilii Hispalensis il. est caput xi. Vnde-
cima actione etc. Fortasse id ita reperitur in editione Parisiensi Re-
gularum Holstenii: in editione quidem Romana nihil tale inuenio .

^14 ISIDORIANA

foneeriHa regu. ^9- Martenius tom. 9. veter. script. collect. co\.i6o. ex ms.

larum. codicc Elnoncnsi aiite annos, vt tunc ipse aiebat,Soo. exarato,

caput vltimum, siue 24. , siue 25. , regulae Isidori adiecit hoc ti-
tulo : Seute-ntia de yegu/a Deiwtarum : Nemo ad eas vadat iJisi-
tandas etc. Rodriguez.ius tom. 2. Bibl. Hisp. pag. 336. occasionem
crroris hinc sumpsit , quod asseruerit , Regulam nionachorum Isi-
dori ediiam fuisse tom. 9. Collectionis Martenianae , quum solum
caput vltimum , quod dixi , ibi typis fuerit excusum .

pjernrj! txtitro. 3 o. Hugo Mcuardus concordiam Regularum hac inscripticne
olim vulgauerat ; Cofjcordia Regularum ,auctore S. Be?iedicto ^ Ania-
nae Abbate , nunc primtim edita ex bihliotheca Floriacensis monaste-
rii , notisque , et obseruationibus illustrata , auctore Fr. Hugone Me-
nardo , monacho Benedictino Congregationis S. Benedicti , alias Clu-'
niacensi , et Sancti Mauri Parisiis , ex officina Hiero?iymi Drouat
MDc.xxxvin. Sunt duo tomi in 4. , sed ita vt capitum , et paginarum
numeri eodem ordine continuentur . In praefatione de huius con-
cordiae regulis , earumque auctoribus haec breuiter de Isidoro
pag. 62. Regula S. Isidori episcopi est magni iUius Isidori Hispalen-
sis episcopi , quae extat inter eius opera Coloniae edita m. dc. xvii
Hanc recenset inter S. Isidori scripta S. Braulio etc. Non multum
differt a S. Benedicti regula . Quaedam tamen ex aliis Isidori ope-
ribus desumuntur, vt cap. 3. Dicta S. Jsidori de generihus mona-
chorum ex lib. 2. De offic. eccles. cap. 15. al. 16. Eruditae Menar-
■di notae a npbls non praetermittentur . Concordia haec Regula-
rum diuerso ordine procedit , ac codex Regularum ab eodem
S. Benedicto Anianensi collectus , et ab Holstenio editus . Nam
in codice Rcgulae diuersorum continuato orationis filo contexun-
tur : in concordia praemisso textu Regulae S. Benedicti per varios
titulos 5 cum eo aliorum Regulae hinc inde excerptae conferuntur.
Benedictus Anianensis prosa , et carmine praefatur : ex carmine
■haec sunt :

Vir Benedictus , et Isidorus , Basilius extant
Eximii , quorum renitent sat dicta per orbcm *

I S I D O R I A N A 61^

C A P V T LXXII.

Sermones S. Isidoro ascrlp-li . An eorum aliqui ge?iuifii , et quifiam ?

SernJ» S. Isidori iji Breuiario Mozarabico ad carnes tollendas .

Plures Isidori sermones in Hotniliariis ex eius

operibus excerpti ..

inime ego dubito , quin Isidorus pro episcopalis sui mn- L;Ber Sermonun
neris ratione saepe sacram. concionem ad popuhim habuerit,''^"^''" »
et multae eiusmodi homiiiarum literis consignatae , ac posteritati
mandatae fueriut . An autem corpus sermonum Isidori volumine
aliquo comprehensum vnquam extiterit , non ita certum videtur .
Anonymus Mellicensis. seculi xii. scriptor , supra cap.47. relatus, hoc
innuit : Praeterea sermones plurimos , diuersis temporibus habitos ,
stilo egregio scriptos , transmisit ad posteros . Clarius Sigebertus
eodern seculo , et multo post Trithemius Isidorum scripsisse aiunt
librum sermonum . Nescio , an huc pertineat , quod a Montfiiuco-
nio ia biblioth. mss. inter codices bibliothecae Ambrosianae Me-
diolanensis Iaudantur/j'/^o?"/ homiliae ^ et quaedam alia . Antiquio-
res silent . Fortasse Isidori sermones ab ipso in suos alios coramen-
tarios more aliorum Patrum inserti magna ex parte fuerunt : ex qua
factum , vt collectio sermonum eius tamquam minus necessaria
ab excriptoribus librorum negligeretur . Nihilo tamen minus te-
nendum est , sermonem aliquem Isidori esse , si antiquis monu-
mentis id constet , aut in veteribus exemplaribus ipsi sernio aliquis
stilo eius non indignus ascribatur .

2. Tres, vt cap. 44. expHcui , S. Isidoro attributos sermones Sermotontra
inter schedas Zaccarianas habeo , c|uos omnes Zaccaria in suo Isi_ """<"«'« .
dorianae editionis conspectu edito spurios censebat . Primus ho-
rum est sermo contra Arianos , qui non solum in codice Caesenati
Malatestio extat inter alia Isidori opera eius nomine inscriptus ,
sed etiam in catalogo monasteriiPomposae seculo xi. exarato Isido-
ro quoque adiudicatur , eodem principio indicato , vt cap. 44, ,
ct 46. animaduerti . Ex Canonico Legionensi , auctore vitae S. Isi-
dori , et Breuiariis Hispanicis cap. 18. retuli , Isidorum adhuc iuue-
nem hacresim Arianorum acerrimc impugnasse . Certe nihil m hoc

6i6 I S I D O R I A N A

sermone inuenio, quod ab Isidoro proficisci non potuerit : neque
fortasse errabit , qui ab eo in iuuentute factum existimauerit .
Sermo tninu- ^, Altcr sermo est in laudem S. Aemiliani ex ms. codice ve-
Yiani . ' ""'" ti^istissimo archiuii Vcrcellensis descriptus , hoc titulo : In naraL
S. Aemiliani Episcopi yercellemis Sermo B. Isidori . Oiim , vt opinor ,
in ecclesia Vercellensi hic sermo recitabatur, quo die natale S. Aemi-
liani celebrabatur , fortasse ante quam ca ecclesia peculiarem ritum
suum a S. Eusebio Eusebianum appellatum relinqueret , vt Roma-
num susciperet : de quo clare testatur lo. Andreas Iricus lib. i.
Historiae Tridinensis pag. xi. loannes Stephanus Ferrerius episcopus
Vercellensis in opere de vita , et rebus gestis S. Eusebii Vercellen-
sis , eiusque in eo episcopatu successorum Romae 1602. in 4.
apudAloysium Zannettunij eundem sermonem in tabulario antiquis-
simo ecclesiae Vercellensis extare commemorat , designatis primis
verbis : Vir ecclesiasticus et crucijigi mundo per murtificationem
propriae carnis debet , et dispensationem etc. Narrat , S. Aemilia-
num , cuius dies festus in ecclcsia Vercellensi tertio idus septem-
bris celebratur , ex Lybio Aragoniae oppido oriundum fuisse :
episcopum iam Vercellensem conciliis Romanis nl. , iv. , et vi. ,
Symmacho Romano Pontifice , annis 501. , 502. , et 504. inter-
fuisse : eius corpus inuentum , ac translatum in principem Vercel-
lensem ecclesiam anno ii8i. xvi. kal. iunii . Quod annotatum
Nic. Antonius voluit , ne Aragoniae , et praesertim Lybii oppidi

cuies jgnorarent .

duo SanctiAe- 4. Hacc ergo csse causa potuit , cur Isidorus S. Aemilianum
miiiani . episcopum Vercellensem celebraret . Est tamen , quod opponam .

Braulio Caesaraugustanus episcopus vitam S. Aemiliani presbyteri,
qui anno 564. decessisse dicitur , literis consignauit , in cominen-
tario Biuarii ad Maximum , in Martyrologio Tamayi ad diem 12.
nouembris , in Actis SS. Benedictinorum tom. i. editam . Magna
est controuersia , quemnam Aemilianum Braulio laudauerit . Pleri-
que hispani sentiunt, esse S. Aemilianum Cucullatum, vulgo de la co-
golla . Aragonenses contendunt , esse Aemilianum Aragoniae regni
ereraitam , cuius sacra pignora in oppido T^orre la paja asseruan-
tur . Auctores , qui commentitia chronica confinxerunt , plura alia
addunt . Supposititium Helecanem , inquit Nic. Antonius lib. 5.
n. 237., pariter habeo , qui huic etiam dispellendae quaestioni irt'

tentus

C A P V T LXXII. 61-]

tentus , Vercelhjisem episcopufn eum esse garrit , qui apud Arago-
nenses coiitur ^ vel a Biuario ipso male acceptus .

5. In Officio Mozarabico festum S. Aemiliani abbatis , et cort- "jm^MBraBi;*-
fessoris agitur die 12. nouembris : omnia sunt communia , excepto "'*'
hymno senario iambico , cuius auctor Braulio creditur : nam ipse

Braulio in fine epistolae nuncupatoriae vitae S. Aemiliani se in huius
Sancti confessoris laudem hymnum composuisse testatar . Certe hy-
mnus elegans est^et supra seculi vii. captum videri possit. Ita incipit:

0 mag?je rerum Christe rector i?iclyte ,

Parent olympi perpetim cui sidera ,

Et vota festis annuis fauentia

Largire nobis casta ^ praebe et sobria ,

Piacare quae possi?it tu.im clemejitiam .
Ita procedit sine metri offensione , nisi quibusdam in locis , vbi'
mendum codicum facile est aduertere : praesertim quum etiam
in hymnis Prudentianis , qui in Breuiario Mozarabico occurrunt,
eiusmodi errata scripturae passim obseruentur . In tertio versu for-
tasse auctor scripsit Haec 'vota , et in quinto Placare possint
quae tuam clementiam .

6. Itaque quum apud hispanos memoria huius Aemihani cele- s.Aemiiianus
bris fuerit , qui profecto ab Aemiliano episcopo Vercellensi longe ^«'■"'''■""*" •
diuersus est , suspicari aliquis posset, sermonem S. Isidori in lau-

dem S. Aemiliani CucuUati perscriptum fuisse : quem Vercellenses
postca suo episcopo Aemiliano applicuerint . Certum tamen pnto,
aliquem cx Sententiarum S. Isidori libro tertio \\\ S. Aemiliani Ver-
cellensis episcopi laudem sermonem contexuisse , quem iccirco no-
mine S. Isidori praenotauerit , quia re vera , exceptis paucis verbis,
quibus argumentum sermonis Aemiliano accommodatur , totus ser-
mo coniextus est ex cap. 33. , 3 6. , 42. , et 45. integro libri tertii
Sententiarum . Reiiciendus ergo hic sermo est ad appendices intcr
alia eiusm.odi opera ex Isidori libris consarcinata .

7. Tertius est senno in codice seculi xiii. Isidoro ascyptus ^"^'"o »<"'""'» i"'-
contra gulam , superbiam , et cupiditatem . Pia est, et contra vitia
efficax haec homilia : sed non animum induco , vt credam , eam
esse S. Isidori. Posteriora secula redolet doctrina distinctius expo-
sita de duobus angeiis , altero bono custode a dextris hominum
singulorum , altero malo tentaiore a sinistris . Eam quidem scho-

'Tum.I. I i i i

tia .

6iS ISIDORIANA

lastici comimini coiisensii tenent , et in genere nonnullis veterura
Patrum testimoniis confirmant . Sed distinctius , vt dixi , et expli-
catius in hac honiilia exhibeti:r, quam vt ad Isidorianum seculum
referri posse videatur . Idem dictum veh'ni de inferorum poenis ,
quae stilo recentiorum tcmporum videntur descriptae . Laudatur
in hac homilia S. Augustinus , quasi asseruerit , die resurrectionis
dominicae animas lustorum scpulcra suorum corporum visitare ,
ct dicere : Betie 'ualeas , hofie soc/e ,ctc. j ita contra animas damna-
torum corpora sua iucrepare : Heu , heu miserum corpus etc. , quod
minime , vt puto, apud Augustinum reperies , neque apud ahquem
probatum veterem auctorem .
stimo !n cnpite 8. Quum multi Isidori libros , et opuscula dilii2;entissime recen-
"""'" suerint, nemo tamen homiham indicauit, quae eius nomine in bre-

uiario Mo/^arabico rccitatur.Ea extat teria quarta in capite ieiunii
pag. 155. editionis nouae Matritensis, sic inscripta: Sfrwo beatissi'
mi Patris nostri Isidori episcopi ad carnes toUendas . Incipit : Fratres
charissimi , rago vos , et admoneo 'uos , "vt in isto legititno , ac sacra-
tissitno die etc. Huius homiHae mcminit Eugenius Robles in descri-
ptione officii Mozarabici , inserta libro Devita,et gestis Cardinahs
Ximenii,cap. z6. Apposite autem inscritur brcuiario Sermo S. Isi-
dori , qui hoc officium ampliauit pro bacchanalium , seu martis die ,
cui dies cinerum immediatc succedit . Ita latine redditur ex hispani-
co libro Roblesii in Blanchini prolegomenis ad Orationale Gothico-
hispanum pa<?,. 120. Roblesius in opere hispanico , quod penes me
habeo , vocat tolemnem sermonem , et diem , quo recitatur , appellat
martes de carnesto/endas : ita. enim hispani loquuntur , pro quo ahi
carnispriuium dicunt.Etsi autem Roblesius sacello Toletano , quo
otlicium Mozarabicum celebratur , sacerdos addictus fuerit,tamen
minus accurate diem , quo sermo S. Isidori recitatur, designauit .
in breu-ir.no mo- ^, Nqu euim pro olficio diei martis , siue feriae tertiae ad car-
nes tollendas, qiiod in breuiario Mozarabico nullum proprium est,
sed pro officio diei mercurii, siue feriae quartae cinerum, quod in
capite ieiunii inscribitur, serino Isidori appositus est, et quidem ad
finem eius officii . Deceptus fortasse ex eo fuit Roblesius , quia titu-
lus homiliae est ad carnes tollendas . At vero olim non solum dies,
qui ieiunium quadragcsimale proxime praecedebant, sed etiam ipsum
initium ieiunii quadragesimalis ita nominari solebat . Ducangius :

b

C A P V T LXXII. 6iQ

Carnlsprhuu/n tempiis -^quo carriibus pr/u.i/i , et ah iis a.bstinere inci-
piunt Jideles antc ieiunia quadragesimae . Adduiit Maurini ; Quando-
que sumitur pro primis ieiunii diebus .

10. Alioquin Sermo Isidori, vc ego puto , non pro feria quar- ^*"" ^■'^om-r.-we
ta cineruni compositus tuit, sed pro pnma donimica quadragesunae. -^

In officio antiquo gothico haec dominica dicebatur in carnes tollen-
das : (\\.\i2 ieitinium quadragesimale incipiebat feria secundapost do-
minicamjquae a nobis dicitur quadragesimae - vt cernitur in Ora-
tionali gothico hispano Blanchini pag. 63. Nullum igitur npud go-
thos hispanos a^ebatur officium feria quarta in capite ieiunii, aut
feria quarta cinerum . Mozarabes oiiicium benedicendi cineres , eos-
que capitibus fideJium imponendi j quod secnlo xi. antiquius in ec-
clesia non est , procedente tempore e missali Tcietano Romano ma-
gnam partem sumpserunt, nonnuUis aliunde ascitis . Confer notas
Leslei ad Missale Moz.irabum pag. 503.

11. In Missali Toletano post impositos cineres ita praescribeba- «"■^""'(•«/■■'m /;«
tur : Hoc facto eant omnes ad processiunem : finita processione^fiat scr- "" *'"''•■»'""«•
mo , quo finito , incipiant ad missam . Eandem rubricam Mozarabes

in suum missale transtulerunt : et loco huius sennonis in breuiario
insertus tuit sermo S. Isidori ad carnes tollendas ., c^m scilicet olim
ad primam quadragesiniae dominicam videtur fuisse accommodatus,
vt ex inso eius diei ?;othico ofilcio colH^^iirur . .A.5itur in sermone
de ieiunio, et eleemosyna, ab iis praesertim praestanda, qui ieiuna-
re no:i possint . Hoc duplex argumentum innuitur in breuiario Mo-
zarabico ad Dominicum primum quadragesimae pag. 159. Ecce ve-
nient dies Domir.i m.xgni elecmosynae , et ieiunii : estote parati he-
nefacere oppressis jviduis , et orphanis etc. Succcdit oratio,quae in
orationali gothico-hispano sub titulo /« carnes tollcndas post ma-
tutinum pag. 64. inuenitur , et incipit : Dt-w/, qui eleemosynam nos
facere praecipis etc. ,

11. Inter Isidori opera Nic. Antonius recensebat librum de in- iii<^i- ,u idurh
stitutione ieiunii qu.idra^^esifn.itis -^qui l.itet adhuc ■, vz .xk-, ex verbis
scilicet Marci Zuerii Boxhornii in not. ad Scriptor. Hist. August. in
Clodio Albiiio Spartiani : Non possum eruditum ., et ecclesiasticae an-
tiquitaUs studiosum lectorcm hoc locogaudium meum celare •■) reper-
tum nempe a me esse superioribus diehus illustre , et hene longjtm Isi-
dori Ilispalensis episcopi fragmentum de institutione ieiunii quadra-

62G I S I D O R I A N A

gesifnalis : quod alibi , et commodiore loco , si "vitam deus dederit , />«-
blici iuris jaciam . Fabricius in biblioth. med. num. 21. siispicatur,
hoc fragmentum idem es^je j ac caput 56. al. 37. libri i.deeccles.
offic. Fortasse id ita est : sed quod Boxhornius Afw /o«^«;;2 fragmen-
tum vocatjid magis sermoni nostro congruit, qui duabus partibus
laudato capite 37. longior est . Sed siue haec nostra homilia in ali-
quo alio ms. extet,siue secus, quum eam tamquam Isidori genui-
nam Mozarabes adoptauerint, nec ratio vUa adsit,quae nos in con-
trariam partem inducat, immo quum tanto Doctore ea sit maxime
digna, inter vera Lidori opera eandem reponendam csse censuimus.
iern:od£!ciu~ 13' Ac facile credam , Boxhomium de capite 37. libri i. de
i"'o • offic. eccles. locutum : siquidem in aHis quoque mss. codicibus do-

ctrina Isidori de ieiunio ex iibro i. otHciorum deprompta inueni-
tur .Potuisset Boxhornius hac nos cura hberare, si verba auqua frag-
menti sui indicasset . Bandinius in catal. cod. lat. bibhorh. Medic.
tom. I. phit. 14. sic describic codicem i. Homitiae S. Ambrosii , seu
potius liomiliae^ac sermones , qui legebantur in e:clesia ab aJuen-
tu Domini •vsque ad sabbatum maioris hcbdomadae ^ selecti ex ope-
ribus SS. Ambrosii . . . Isidori episcopi etc. Ibi pag. i 3 6. S. Isidori
episcopi sermo . Incipit, leiunii tempora secundum scripturas sanctas
quatujr sunt , in qulbus pcr abstijientiam , et lame:itum poenitcntiae
Domino supplicandum est.Hoc est iaitium capitis 3 7. libri r.offic.
Desinit sermo : et vniuersale ieiunium hac obseruatione celebrat . Hic
finis est capicis 40. eiusdem Hbri •■, sed in editione regia Macritensi
le^Mtur: et vniuersali ieiunium obseruatione celebrat . Hic sermo non
sohim institutionem ieiunii quadragesimah's, sed aHorum etiam com-
prehendit . Idem Scrmo sub Isidori nomine a Bandinio indicatur
tom. 4. plut. 3 6. bibh'othecae S. Crucis codice 4. membranaceo secu-
li xu. ,sedhoc loco Bandinius vocat Sermonem de quadragesima .
i.imu}!hmu. 14- AHos exhibet bibHotheca Vaticana codices, quibus Isidoria-

na ieiunii expHcatio exprimitur .In codice Vaticano pergam. in fol.
magno pacr. 76. Isidori sermo de ieiunio quadragesimali : leiunii
tempore . Idem sermo eodem initio in codice Vaticano papyraceo

^454- pag- 205.
strmo ,h dte iu- 15. Post alia excerpta ex Isidori Sententiis, et Synonymis co-
dex Palatinus Vaticanus 216. seculi xi. circiter exhibet opusculum
mulo libri , sed ad homiHas potius referendum , scilicet pag. 90. terg.

dici

C A P V T LXXII. 6it

Inclpit liher de die iudiciiyde disperalione peccantium ^ Sancti Isl-
dori : Rogo vos fratres charissimi etc. Inscriptio haec potius esset
apponeiida, Incipit Sermo de die iudicii : nam praecessit Excerptum
Isidori de disperatione peccayitinm ex libris Senteiitiarum . An autem
Sermo de die iudicii vere sit Isidori , non ausim definire : certe non
videtur excerptus ex eius operibus, quae existunt : neque indignus
est 5 qui inter appendices legatur , quamuis iam editus fuerit inter
Sermones S. Au^astini . Louanienses dubium censebant , Maurini
spurium , et verum Caesarii foetum . In codice Palatino quaedam
omittuntur, alia confuso,et perturbato ordine proferuntur.

i6. Daos Sermones ex antiquissimo codice Vaticano-Palatino strmodcfaif
67. , quem cap. 102. vberius recensebo , descripsi, alterum Isidoro ""'"'•*
aperte ascriptum , alterum, qui illico consequitur , et eidem Isidoro
videtur ascribi . Codex refertur ad seculum xi. , et recensetur a
Blanchino tom. 2. Euangeharii Quadrupl. pag. 6o4.,et characterum
eius specimen exhibetur ibidem post pag. 60. lu ipso autem haec
contiaeiitur , ait Bhuichinus : //«^^f/M S^ncti Isidori ^ quae incipit :
Breuis est huius mundi felicitas etc. Item Sermo de /aIso amico : Pro-
tector ,et nutritor etc. Non expUcat Blanchinus, an hic quoque Ser-
mo sit Isidori . Reuera post breuem illam homiham, paucis lineis
contentam , titulus ascribitur : Incipit Sermo de falso amico , quin ad-
datur eiusdem,aut alterius auctoris nomen . Character idem horum
duorum sermonum est, diuersus tamen a charactere psahnorum, qui
sequuitur, et commentarii in psahtios . Neque stilus , neque argu-
mentum , aut sententiae quidquam praeferunt, quod Isidorum no-
strum non maxime deceat : ac merito inter Sermones dubios col-
locabitur non solum homiHa sub titulo : Incipit homelia Sancti Isi~
dori ■■ysed eiiam sermo , qui breuissimae homiliae succedit, praeno-
tatus : Incipit Sermo de falso amlco .

1 7. Inter septem opuscula, quae Constantinus Caietanus a se re- ^ermode natiui-
censita , et notis illustrata nouae operum Isidori editioni' annecti
proposueratjduo sunt Sermones, alter in die natiuitatis Domini ,
nlter de sanctis anoelis . Sermoni de natiuitate Domini hoc adiocit
monitum .

In pri:nis,quoJ ai nomen Isidori attinet , diuerso illui nio io nota-
tum inueni , non tantun in exeinplaribus , veru n etiam in iinpressis : nem-
pe vt ab aliis scrib .Tetur Hisidor/ts y et Hisydorns .^ vel Hyshlorns :^ aliis
autcm Tstdorus , aut Isidorus . Omnium tamen lcctio ca nobis maximc

622 I S I D O R I A N A

pl-..ciiit , qua hiiorus e.Kpri.nitiir • Isi.loriim it.iqvii exarasse libi-iim Ser-
nionu.n , tescis est noa soiain Tritlie nias , et ^igebertus Gemblacensis ,
lib- de Scriptor. Eccles. ,sjJ etiun liraulio , dii.Ti ait : Snat et alia eins
liii i/iulcu Oi>iisculu , s: i i Eci'.:^si:i Di! Multo c:i:n oriam^ato i:'tscripta .
Maxime tamen dolemus, qiiod miserrima illa temporiim conditio pliiri-
mos hosce ipsius sermo.ies , piiirimd q'i') :|ae dinersi {^eiieris scripta pes-
sime consiimpsit . liu.ic autem sermonem de Domini Natiuitate Hispa-
lensem Isidorun contexuisse , praeter phrasim in ilIo,certe Isidoro fumi-
liarem , Conradus (je^ncus, etsi J.imn.itae memoriae auctor , ex Aicuini
Hjmiiiurio, in s:ia Bib:iot!u"Ca animaduertit . Ipsum quoque Alcuiiuim ms.
iusju Caroli Mag.ii Opus illud ( quod ms. Casini Ijgimus , Basiieae vero
an. 1^3. 14-^3. i^nnressu.ii ) a Sanctis Patribus collegisse , certum est .
HomiHnri-.nnAi- I 3. Caletanus Braulionl.s vevbj.i multa opnscula ., et in ecclcsia
cuirn. ^gj multo cum orniimetito inscripta , ad lihrum Sennonum detorquet:

quae tamen quosuis alios libros indicant . la Homiliario Alcuini
Venetiis 155 r- pig. 25., et Coloniae 1569. pag. 67. legitur in die
Nitiuitatis Domini Sermo S. Isidori: /V.t ;.?/// Domini dies etc. De-
svc^VK..^ quod 7iatus est Christus , qui "uiuit etc. Prodierunt Homiliae -^
ac /Heditationes ifi festum Natiuitatis lesu a Christiano Daumio col-
lectae Cygneae 1670. /« 8.,vbi nuni. 12. inseritur Isidori sermo
de Naciuicate ex Homiliario Doctorum desumptus . Idem est sermo,
idcmque Homiliarium Alcuini nomine edituin . Quod tamen opus
praeter rem .'\lcuino ascribi , etiam in versione hispanica Valentiae
1552. fol. Homiliario recopilado por Alcuino .^'m biblioth. med. Fa-
bricii aniinaduersum est, vbi Paulo WinlVido tribuitur , pluresque
editiones ab anno i.:]-'^2. pv.i"actae recensentur, omissis tamen iis
duabas , quas e^o retuli . Anno pro cime elapso 1795. recudi Ma-
trici coeptum luit HomiUarium Alcuini ex versione Baccalaurei loan-
nis de Moiiaa, qiiae est ipsa versiq vetus , tribus tomis in 4.
/i/./or/ ett ?fr- 19. Ad auccorem Sermonis de Natiuitate Domini quod attinet,
iam alii obscruarunt , esse vere S.lsidorum,quandoquidem lotus ser-
mo nihil dirTert a capite 26. libri i. de officiis ecclesiasticis, e\'ce-
ptis nonnullis variis lectionibus, quae facile in mss. exemplaria ir-
repunt, vt in fine quod Christus natus esf pro quo die Christus na-
tui f/;.Repertus a me est idem sermo in antiquis membranis Va-
ticanis, vc in cod. Re^io-Vacic. i2).,de quo cap. 99.
i!s , 20. Longior est sermo de angel!s,quem Conscantinus C.aie-

tanus vehiti notidum editum pubhVanic . Nocas eciam , ac varias le-
ctiones addidit , quibus hoc monicnni praemi.sit.

rno iL' nntiiiita
te .

scrino ilc angf

C A P V T LXXII. 625

In vno , aut altero ex vetustioribtis mss. Lectionariis Bibliotheca^
Casinensis, sign. num. 75:., et 256. , ac in dLiobiis Bibliothecae Vaticanae
CodicibuSjsign. num. 1296. ( corrige 1269.) et .?S.?6. extat sermo hic
Isidori de Sanctis Angelis, in quibus tamen S- Michaeli Archangelo tan-
tummodo inscriptus est . Reuera thesaurum censeo , quiaquid de reliquiis
Operum Isidori Hispalcnsis erui potest : de eo enim hic solum cogito :
nam vt Isidoro Cordubensi , vel Isidoro Pacensi tribuam , nec suspicari
vo!o . Isidori namque nomine , non eodem tempore,tres in Hispania vi-
ros , cruditionis , ct probitatis opinione excellcntes , extitisse constat : Isi-
dorum Cordub?nsem Episconum , ciii ob antiquitatem Senioris cognomen-
tum est,vixitque temporibus Ilonorii Imp., Isidorum Hispalensem , cuius
actioncs iam explicuimus : postremo Isidorum Pacensem, qui , quod duo-
bus fuit aetiite posterior ( vixit enim longe post Hispalensem ) lunioris
cognomen tulit : tametsi IsiJorus Hispalensis a Cordubensi ea appellatio-
nc nonnumquam secerni consueuerit . Ne te , I.ector , idem cognomen in
errorem mittat,caue.

2 I . Caietanus codicemVaticanum primum designat num. i 2 9 6. i p^rt;mS.Gre<ja.

ii-ii ^ • • • ■•j- rT - rli Rlaqni ,

sed legi debet 1269., vt ipse etiam 111 notis indicac. Hoc certe nu- ■*

mero i 269. codex ille nunc in bibliotheca Vaticana signatur, cap.95.
describcndus . IUud vero animaduersione dignum , quod Caietanus
tres lectiones de angelis vni Isidoro tribuit, quum tamen id ex mss.
Vaticanis non liqueat : immo in codice 1296. sola illa lectio An-
gelorum nomen etc. vsque ad et angelis reddiram Isidoro tribui-
tur, reliquae duae S. Gregorio Magno . Nam finita lectione ,^«<^f-
lorum nomen , illico est rubrica : S. Gregorii Papae vnde supra : Non-
fiunquam etc. Rursus : item eiusdem -vnde supra : Aliquando per an-
gelos . Aliquantulum tamen Caietano fauet codex antiquior 5836.,
de quo cap. 97. agam , vbi post lectionem Isidori nominG : Angelo-
rum nomen etc. rubrica apponitur sine auctore : ]tem vnde supra :
Nonnunquam -vero etc, et iterum post hanc lectionem rubrica : Item
cuius supra : Aliquando per angelos etc. Certum tamen videtur , H-
brario excidisse auctoris nomen , quum rubricam scripsit pro le-
ctione Nonnunquam njero . Etenim alii ctiam codices,qui Sermo-
nem S. Lidori de angeh's reterunt , solum lcctionem , /J«^f/or«w «(?-
men etc. , ipsi adiudicant .

22. Homiliarium seculi xn. describitur a Bandinio tom. 4. cod. '■'''^''■'" '""•
latin. phit.33. S. Crucis cod. 4., vbi pag.193. legitur : S. Isidori epi-
scopi Sermo de S. Michaele archano-ela : Angelorum nomen etc. vsque
ad angelis redditam . In codice Vaticano i 27 i . , quo Lectionarium .
vetus contineturj idem Sermo sic indicatur in Inuentario sine aii-

624 I S I D O R I A N A

ctoris nomine : In ce!ebrativ?je , afque vktoria S- Mlchaelis archan-
geli : Afigelorum nomen etc.
exierpta. 23. SeriTio dc angclis , qui in mss. Isidoro ascribitur, est caput

10. integrum libri i. Sententiarum . Ea , quae a Caietano sub eO'
dem tirulo adduntur, et in mss. Gregorio Papae adiudicaiitur , de-
sumpta snnt ex Gregorio Magno lib. 28. Moral. c. i. num. 3. , ex-
cepto Danielis loco . Videlicet verba Gregorii snni^ Nonnuvquam
njero etc. vsque ad ventura sentiret . Qaie sequuntur: Velut ad Da-
nielem etc. vsque ad in finem dierum absunt ab operibus Gregorii.
Cetera Aliquaudo per angelos verbis vsque ad quae i?ifra se ven-
tura sunt ^ videat ^ ^enwnuv ex cit. loc. Gregorii num. 6. seqq. An
autem argumentum de angeiis a S. Gregorio pertractatum Isidorus
in vsum concionis interpolauerit , insertis verbis Danielis, an alius ,
non ita fiicile est defiuire . Ego enim,vt saepe monui, Isidoro in-
dignum non iudico , quod eiusmodi veterum Patrum sententias ,
et fragmenta in vnum corpus compegerit . Haec enim fuit eius, haec
aliorum Patrum consuetudo .
Srrr^r, cieS.io- 24. Li Homiliario bibliothecac S. Crucis, quod paulo ante com-
a/Tfie Bapihta. ^-lemoraui , pag.j 4. indicatur S.Isidori episcopi Sermo de vita S. loan-
nis Baptistae , qui, vt aduertit Bandinius, anepigraphus est in alio
codice. Hic sermo nihil , vt arbitror , diuersum continet a capite 72.,
al. 73. libri Isidori de ortu , et obitu Patrum . Respondent enim si-
mih titulo ahi nostri codices , vt Regio-Vaticanus 125., de quo
dicam cap. gg.
Sermo de Tri- 25. Semio de Trinitate 3 qui incipit, y^«/;/V etiam modis, Isido-
mtate . ^^ tribuitut in codice Vaticano 6451. pag. 248.,qui desumptus

est ex Etymologiis Hb. 7. cap. 2. Inter homilias codicis Veronensis,
aiius de i>«eni- de quQ cao. AA, num. 5 o. , extaut Sermones ex Hbro S. Isidori De
'"'"'" passione Domini : Congregati sunt etc^ sciHcet ex Hbro i. contra

ludaeos cap. 19. etc. Ex Aduersariis Zaccariae cap. 43. recensitus
fuit codex Sententiarum Isidori bibHothecae Florentinae S. Marci,
in quo indicabatur Sermo S. Isidori de poenitentia : sed quum ini-
tium ita ascribatur, £>r eo vnusquisque iustus esse incipit-yex quo
sui accusator extiterit, facile intelJigo , esse caput i^.Hbri 2. Senten-
tiarum,cuius est titukis : Df co7ifessione peccatorum , et poenitentia :
initium idem j Ex eo •vnusquisque etc.

sermo f'e tentn' '11

fioiiibus diab6ii . i6. lu codicc Regio-Vaticano 2 6 1 ., qucm cap. loo. describam,

post

C A P V T LXXII, 625

post plura alia , et nonnuUos sermones S. loannis Os aiirei , siue
Chrysostomi pag. 1 7 5 . est Sfrwo Sancti Isidori de tentationibus dia^
boli . Incipit : Multis calamitatum te?ita(ionibus mens iusti in hac t//-
ta pulsatur . Desinit : commisso proculdubio cauet facinore . Est intc-
prum caput quintum libri 3. Sentent. , eodem modo inscriptum ,
De tentationibus diaboli , nonnullis variis occurrentibus lectionibus •

non magnipretii.

27. Quid sit Sermo S. Isidori ex SynonymiSjin quodam codi-i''"'^" "'^' *«■'-
ce Florentino recensitus , dixi cap. 70. Cataiogus Regiae bibliothe-"""'^''

cae Parisiensis piures recenset Isidori Sermones , quorum plerique
eiusdem ticuli sunt, ac serniones iam rclati . Alii , ecsi titulo diuer-
so , non videntur tamen differre a iam recensitis : aut certe ex ope-
ribus Isidori esse decerptos , coniici potest . Haec sunt maxime no-
tanda in eo Catalogo . Cod. 6'62^. membr. seculi xii. S. Isidori epi-
scopi duae hofniliae-, quarum prima de tribus causis peccatorum ^al~
tera de "vita huius mundi . Cod. 5302. seculi xii. num. 79. Sancti
Isidori Sermo de septuagesima . Cod- ^So6. membr. seculi xiv. /';;
die Pentecostes Sermo excerptus ex libro S. Isidori . Cod. I7i5> se-
culi XI. , et cod. 17 14. seculi xii. Sermo S.lsiduri de malitia . hic.
Philippus Tomasinus in Biblioth. Patauin. mss. pag. 30. indicat Isi-
dori Sermonem de diebus malis .

28. Inter appendices editionis nouae Matritensis pag. 45. cxserrr.o ac corpo-
quodam ms. codice repositus tiiit Sermo Isidori episcopi de corpo-"''* ^""a"'''
re , et sanguine Domini tn pascha •.Magnitiido caeUstium etc. Edi-

tor in prologo monuit , S. Isidoro abiudicandum tsst hunc ser-
monem,qui est homilia 7. S. Caesarii Arelatensis depaschate tom.2,
bibliothecae Patrum editionis Paiisiensis 1624. Bayerius \\\ not. ad
bibl. vet. lib. 4. num. I 79. testatur, in Escurialensi seculi xm. codi-
ce extare hunc Sermonem hac epigraphe : Isidori episcopi Sermo de
corpore ^ et sanguine Ckristi in paschate . Hnnc Sermonem indicatum
puto a Pastrengo, qui in catalogo operum Isidori posuit Df cor~
pore ■) et sanguine Domini tractatum vnum , cui consonat Trithemius:
De corpore -y et sanguine Domini lib. i. Zaccaria in suo conspectu
animaduertic, Sermonem De corpore , et sanguine Domini , qui sub
Emisseni nomine editus estjapud Martenium a duobus vetustis co-
dicibus Isidoro tribui .

Tom.I. Kkkk,

rnm •

626 I S I D O R I A N A

C A P V T LXXIII.

Epistolae Isidori quaenam genubiae , quaenam spuriae , aut dubiae ?

Genuinis ascribendae no7i solum epistolae ad Braulio?iem ,

sed etiam ad Leudefredum , et ad Massonam .

Liber cphtaia. i.Xn catalogo operuiTi Isidori Trithemius postremo loco posuit
Epistolarum ad diuersos librum i., cuius initium quum non ascri-
pserit,inter eos libros refero , quos Trithemius non vidit . Isidori
epistolas in Canonia S. Nicolai Patauiae cum aliis libris anno 1395.
combustas tuisse, cap. 46. commemoraui . Quum Etymologiis prae-
mitti soleant in mss. epistolae plures Isidori ad Braulionem , non val-
de mirandum esset, si totum codicem ziic^ms epistolas Isidori inscn-
pserit . In appendice alphabetica Maittairii indicantur Isidori lunio-
ris Hispalensis episcopi epistolae ad Braulionem Caesaraugustanum
episcopum fol. Venetiis 1485., quod de epistolis, operi ipsi Etymo-
logiarum praefixis , intelligere oportet . Epistolarum Isidori neque
Braulio , neque Ildefonsus, neque Sigebertus meminerunt , vtpote
viXjait Nic. Antonius, inter opera reputandarum .
ephtoiic dedi- 2. Quaedam sunt Isidori epistolae, quae dcdicationis loco ope-
nbus ipsis praenxae sunt, videlicet breuis epistola ad Braulionem ,
qua Etymologias mittit,£« tibi etc.^, praefatio AUegoriarum ad O-
rosium , duo prologi libri i. , et 2. contra ludaeos ad Florentinam
Sororem , dedicatio operis de oflficiis ecclesiasticis ad Fulgentiura
fratrem Astigitanum episcopiun , praefatio Regulae ad monachos Ho-
noriacenses, epistola nuncupatoria libri de natura rerum ad Sisebu-
tum regem . Istiusmodi epistolae dedicatoriae a suis locis remouen-
dae non sunt . Minus tamen recte faciunt,qui plures alias episto-
las amoebaeas Isidori, etBrauh"onis Etymologiis praemittunt, quia in
multis vereribus mss. codicibiis ita eas collocatas inuenerunt i aut
qui epistolam Isidori ad Massonam pro praefatione librorum Sen-
tentiarum exhibent,aut qui epistolam ad Briulionem , Quia non va-
/fo,tamquam dedicationem Jiynonymis praeponunt . Etsi enim in
quibusdani veteribus membranis lihrarii eas epistolas cum laudatis
Isidorioperibus coniunxerunt, tamen opportunum magis est in vnum
corpus epistolas omnes compingere,quae aliorum operum praefa-

catonae

C A P V T LXXIII. 627

tlones nonsInr.De diiabus Isidori episcolis ad Braulionem , archi-
diaconi munus obeuntem, sermonem habet Benedictus XIV. in lite«
ris ad archiepiscopum Caesaraugustanum, quibus nouas lectiones,
et collectam pro officio S. BrauHonis a se reforniatas, et approbatas
mittit. In prima obseruat, titulum inscribi , Charissime Jili .^'m fine
vero Dilectissime mi Doinine , quod specimen obsequii archidiaco-
no sibi subiecto ab episcopo non exhibendum putat . Altera epi-
stola inscribitur dilectissimo fratri Brauliofji . CoUigit Summus Pon-
tifex, Brauh'onem in ecclesia Hispalensi archidiaconum fuisse , con-
tra quam archiepiscopo Caesaraugustano visum fuerat . BrauHonem
vero discipulum olim Isidori fuisse arbitratur.

3. Ad editionem regiam Matritensem lo: Baptista Perez episto- rnss.co.-:;cesepi-
las collegit, notisque illustrauit : qui in not. d ad epistol. i. vnum
codicem Complutensem nominat, aliosque in genere : in not. ad
epistol. 12. Sulet replcri etc. codicem gothicum Ouetensem , ac Ro-
manum , aliosque mss. in genere appelhu . Tredecim autem episto-
las edidit: i. Ad Leudefredum . 2. Ad Braulioncm archidiaconum :
Dum amici . 5. Ad Braulionem archidiaconum : Qnia non njaleo .
4. Ad Massonam . 5. Ad Helladiam . 6. Ad Claudium Ducem .
7. Ad Redemptum archidiaconum . 8. Ad Eugeniuin.9. Isidcri ad
Braulionem : Omni dcsiderio . 10. Braulionis ad Isidorum : 0 pie du-
mine . 11. Isidori ad Braulionem : (^juia te incolumem . 12. Braulio-
nis ad Isidorum : Solct repleri . 13. Isidori ad Braulionem : Tuae Safi-
ctitatis epistolae .
f{ 4. Ex his epistolis quinque illae amoebaeae Isidori , et Braulio- Bmnehr.Nie rpu

nis Etymologiis praefixae extant,vt dixi , non solum in plerisque ^'°''"' "
editionibus, sed etiam in multis peructustis mss. exemplaribus . Ca-
nonicus Legionensis in vita S. Isidori inseruit duas huius epistolas
ad Braulioncm in Actis Sanctoruni tom. i. aprilis c. 7. p. 344. seq.;
scilicet Ad Braulium discipulum suum . I?i Christo domino dilectissi-
mo Braulio , archidiacono , Isidorus . Dum amici literas etc. Ad San-.
ctum Braulium .Domino mco ^ ct dei seruo Braulioni Caesarau^usta-i
no episcopo Isidorus . Tuae sanctitatis epistolae . Inseritur Braulionis
vna ad Isidorum j Braulius Caesaraugust.inus episcopus ad Isidorum :
Domino meo^^ut 'vero domino ., Christique electo Isidoro ^cpiscoporum
summo ^ Braulius pessimus peccatorum., inutilis seruus Sanctorum dei:
Solet repleri etc. His tribus epistolis^et epistolae ad Eugenium nul-

Kic kk 2

62% I S I D O R I A N A

Ine subiiciuntur notae : sed subiiciuntur epistolae ad Massonani,ei:
•alteri ad Leudefredum praesertim ex Nic. Autonio. Rursus cap. 8.
fortasse extra suum locum aliae epistolae intermiscentur sine inscri-
ptione propria, et cum breuibus BoIIandianorum notis , videlicet
Epistolae S. Isidori ad Braitlivnem : Qttia non valeo . Epistvla Brau-
lionis ad S. Isidorum . 0 pie domine . Responsum S. Isidori : Quia te
/;/(r6'/«wfw . Riscus tom. 50. Hisp. sacr. cpistolas Isidori ad Braulio-
nem j et Braulionis ad Isidorum produxit, nonnullasque suas nota-
tiones adiecit .
rphfoie ari Ltu- 5. Epistolas amocbaeas Isidori, et Braulionis nemo fere in con-
' '"'" trouersiam vocat . Nec de epistola ad Leudefredum plerosque viros

criticos video dubitare.Eam Isidoro ascribunt Gratianus in cap.i.
distinctione 25.,Iuo Carnotensis part. 6. Decreti cap. 2o.,etepist.
75. editionis Parisiensis 1585. Tamen si inspiciamus epistolam Isi-
dori Leufredv Cvrdubensi episcopo directam , patenter intclligi pote-
rlt , quia non pertinet ad archidiaconum etc. In codice Regio-Vati-
cano 1026., in quo cst collectio canonum inscripta Polycarpus ^
reperitur epistola Tsidori episcopi Hispalensis ad Ludefredum Cordu-
bensem episcvpum directa : sid mutila est in fine , vt apud Gratia-
num . Cellierius epistolam hanc epitomen vocat librorum de offi-
ciis,quod attinet ad ministros altari inseruientes . Propterea Breu-
lius parteni eius epistolae , quam nactus fuerat, libris de ecclesiasti-
cis officiis subiunxit . Deinde pag. 6c)^. inter epistolas fragmentum,
quod deerat , adiecit hoc breui inonito praefixo : 1/^m Sancti Isi-
dori de ecclesiasticis officiis epistolam eius , de iisdem tractantem ,
quam ad Ludifredum \ alias Leudefrcdum Cordubensem episcopum scri-
psit , subiunximus , non tamen integram , sed qualem in Decreto Gra-
tiani dist. 25. Perlectis ^ et apud luonem Carnotensem episcopum p.6.
sui decreti cap. 20. ^ atque etiam in codicihus mss. legimus .Nupet'
ritne autem postremam partem ^ quae desiderabatur ^ nacti^ hanc mo-
do lectori apponimus ahsque priorum repetitivne ^ quae ., si lihuerit ^
supra pag.di'). inueniet . Cormctores Romani ad Gratiani Decre-
tum iam annotarant, integram epistolam haberi in codice monaste-
rii Dominicanorum , sciiicet in codice bibliothecae Dominicanae
supra Mineruam .
Rrgura B.isi- • <5. Concilium Legionense anno 1091. celebratum statuit, ( quod
refert Lucas Tudensis in Chronico ) vt secundum regulam beati Isi-

C A P V T LXXIII. 619

dorl , Hispalensis archiepiscopi , ecclesiastica officia in Hispania regc-
rentur . Rodericus Tpletanus lib. 6. cap. 30. breuiter ait: Multa de
officiis ecclesiae statueriint . Multi cum Agiiirrio in not. ad Conc.
Hisp. Tudensis verba interpretantur de epistola Isldori ad Leude»
freduin : siquidem officium gothicum iam tunc in Hispania aboli-
tum fuerat . Poterunt tamen intelligi de libris duobus Isidori, De
officiis ecclesiasticis, in quibus quum alia, tum ea, quae In episto-
la ad Leudetredum continentur, etiam illa, quae officio ecclesiastico
romano accommodari possint , explicantur .

7. Hanc epistolam ad Leudefredum edidit Loaisa in not. ad '"«•<■<"''"•« •
Concilium vm. Toletanum ex perantiquo codice Escurialensi , dicto
Vigila-io ab excriptore Vigila , et Albeldensi a monasterio , in quo
exaratus fuit : de quo agit Riscus tom. 55. Hisp. sacr. tract.69. cap.i 2.
Scriptus codex fuit a Vigila,a Garzia Vigilae discipulo , et a Sarra-
cino nionachis . In fine voluminis sunt versus ametri acrostichi, quo-
rum primae, et vltimae syllabae in hanc prodeunt sententiam : Vigi-
la , Sarracinusque ediderunt era millesima siue cuarta decima . Alii
deinde versus acrostichi , quorum primus est , 0 dei 'uerbum Patris
ore proditum .Era. 10 14. respondet anno Christi 976. Ex Loaisa
desumpsit epistolam Labbeus tom. 6. Concil. col. 420. Titulus est :
Epistola beati Isidori lunioris episcopi Hispalensis ecclesiae ad Leu-
defredum episcopum Corditbensis ecclesiae directa .Vars huius episto-
lae ad Leudefredum Isidori nomine inserta est in opere inter alia
veterum a Sreuartio edito , et inscripto, Statuta canonum de officio
sacerdotum , incerto collectore pag. 6j'). Exempla Isidori ad Lamjidum
( sic ) episcopum : Ad psalmistam etc. responsorimn in dominicis die-
bus , %>el in aliis festiuitatibus decantet et reliqua . Hucusque Isidorus
de ecclesiasticis ordinibus . Quod ex Burchardo indicatur esse de-
sumptum . Catalogus mss. bibliothecae Regiae Parisiensis duos ex-
hibet codices epistolae ad Lanfredum,s\\XQ Ludifredum .

8. Leudefredum forte illum esse, qui in subscriptionibus Con- i*«^f/'-<r>fu«<y?i.
cilii IV. Toletani Leudeficus <Zo\-i\\ihac episcopus essc dicitur, censet^'"*^"'" '
Nic. Antonius . Nec dubitandi ratio superest , quum in editione Con-
ciliorum Hispaniae Loaisae, et Aguirrii pro Leudefico ad marwinem
diuersa scriptura notetur Leofredus : et Concilio Toletano vi. idem
episcopus Cordubensis subscribat Laufredus , et Concilio Toleta-
»0 vn. subscripserit Valentinianus archipresbyter agens vicem Leu-

e^Q I S I D O R I A N A

defredi Cordubensis episcopi. In mss. codicibus vaticanls, in quibux
epistolam Isidoii ad Leudefiedum reperi , similis varietas est in eo
nominc excribendo . Vnde autem Loa.isa Leudcjici nomen asciuerit,
quum in veteribus editionibus , et mss. Escurialensibus, et Toleta-
nis non ita legatur, Florezius se nescire ait tom. lo. pag. 235.

versh hispana, 9. lu codice Escurialeusi , quem ex Rodriguezio cap. 55. re-
censui , est versio hispana quarumdam epistolarum Isidori , et in his
epistolae ad Massonam , ad Eugenium Tolctanum,et ad Leudefre-
dum , qui hispanice Leofredo vocatur . Epistola ad Leudefredum in
antlqufs mss. coniuncta esse soJet cum epistola ad Massonam , vt in
Vaticano 1344'

HcrnnndeT.n !u- 1 o. Vir apprime doctus Hernandezius suspicatur, epistolam ad

iiicium. Lcudefredum ioetum centonarii alicuius hominis essc ex lib. 2.0ffi-

ciorum,quia reperiturin nonnullis codicibus,collectionem non pu-
ram Isidori Mercatoris complectcntibus , vttradunt Ballerinii tom.3.
Opcr. S. Leon. pag. ccxxxv. Nihil tamen id obest , quum ea extet in
aliis exemplaribus, quae ab eiuscemodi fraudibus omnino libcra sunt,
vt in Vigilano . Addit, quaedam verba in texru editionis Breulia-
nae , ct in notis Perezii de officio archiprcsbyteri legi , a disciplina
eorum temporum aliena . Verum id arguit, non epistolam esse fal-
sam , sed in aliquibus exemplaribus rcperiri interpolatam, vt plera-
que alia opera Isidori . Ita etiam in codice Vaticano 3788.pag.x1.
sub rubrica : Ex dictis B. Jsidori ad La7idejredum ( sic ) episcopu^n -i
ciuacdam de presbyteris proferuntur spuria , quaeque in aliis mss.
desnnt. Codicem describam cap. 97. Ea, quae de presbyteris dicun-
tur,ad appendices reiiciam . Berardus, cuius vcrba habcs cap. 32.
num. 14., propcndet etiam in sentcntiam , quae hanc epistolam apo-
crypham dicit .
tfistoU tti II. Isidori ad Massonam epistola in monumentis antiquis fre-

Masionam quentissime occurrir .Fragmentum eius legitur in colkctione cano-
num Hatligarii, ct cap. i. Pocnitcntialis Rhabani Mauri , quod An-
tonius Augustinus edidit : ct in eiusdem Rhabani epistola ad Heri-
baldum Aiitissiodorensem episcopum a Petro Steuartio publicatam ,
ct a Stepliano Baluzio post Reginonis opns de ecclesiasticis disci-
plinis excusam . E?.dem vsi sunt Algcrus praefat. in libr. de miseri-
cordia, et iustitia in Analect. Mabillonii , Burchardus lib. 19.cap.73.,
luo lib. 3. tit.xi. cap. 17, suorum Decretorum , et Gratianus cap. Do-

C A ? V T LXXIII. 6^1

mino 2?. distinct. 50., et cap. Hoc ipsum si- 53. quaest. 2., vbi ?.n-
notatoies addunt Polvcarpi auctorem lib. 4. tit. 3 9.,Anselmum lib.8.
c. 37., et rursus luonem p. 8. c. 398.36^ p. 15. c. 91. Obseruat au-
tera Nic' Antonius j titulum capitis Hoc ipsum Gratiani quidquam
amoUus continere : siquidem ita habet : De his ita scribit Isidorus
ad yi.xssonem episccpum in praefatione ad librum De summo hono .
Cuinam Isidorus libros Sententiarum , siue De summo bono nuncupa-
»fr/V 3 pergit Nic. Antonius, nondum liquet : ^ttamen epistula haec
nihii -t quo praefationi assimiletur ^ continet .

12. Ita profecto : epistola ad Massonam neque praefationis, nt-non est praefa*
que dedicatoriae epistolae speciem praefert , neque ad libros Sen-'''''"
tentiarum vUo modo pertinet. Florezius tom. 13. Hisp. sacr. edit. i.
pag. 205. contra Morenum de Vargas , qui libros Sententiarum ,
Massonae ab Isidoro dedicatos , ex eo Gratiani capite Hoc ipsum
ccllegerat, aduertit, in editione Gratiani Parisiensi anni 1552. dees-
se verba in praefatio^ie ad librum de Summo bono^ac contenditj
verba a Gratiano allegata minime partem csse libri Sententiarum .
Nihilominus Gratianus in romana correcta Decreti editione non si-
ne veterum mss. codicum auctoritate loquitur . In duobus exempla-
ribus bibliothecae Angelicae Romae membranaceis libri Sententia-
rum estant, in quibus vices prologi epistola ad Massonam gerit.
Alter eorum in 4. paruo rubricam hanc exhibet : In nomine Domi-
ni Nostri lesu Christi incipit liber S. Tsidori episcopi . Incipit pro-
logus . Domino Sancto .^meritisque fratri Masoni episcopo Hysidorus
episcopus . Veniente ad nos famulo vestro , •uiro religioso Nicetio etc.
Non est integra , sed desinit : consequi secundum pristinos gradus .
IUTco rubrica. : Incipiunt capitula libri i. Alter codex in fol. paruo
simili rubrica insignicur : Incipit liber Sententiarum primus Dompni
Tsidori episcopi : epistola eiusdem ad Mansonem episcopum .Domino
satcto ..mcritisque beato fratri Mansoni episcopo Isidorus . 1'eniente
ad nos filio 'uestro 'viro religioso Nicentio etc. Desinit aut antiquiory
aut potior stat auctoritas: qui est finis epistolae , vbi alii habenzest,
vel extat pro stat, et nonnulli addunt Data sub die etc. Duos co-
dices recensui cap.43. num. 27., et 30., alterum Lucensem , alte-
rum Florentinum S. M;irci , in quibus eadem epistola prologi vice
libris Sententiarum praehgitur . Accedit ibidem num. 3 i. tertius hu-
ius generis codex Pistoriensis . Similes sunt duo Vaticani inter alios

6^1 ISIDORIANA

indicati cap. 6y. num. 23. Bignaeus quoque epistolam ad M.isso-
nam libris Sententiarum tamquam praefationem adiecit ex biblio-
theca S. Victoris , vt cap. j 5. narraui .

T\7r!sonaepiieo- 13. Massonae nomen vario modo in mss. reperitur scriptum .

^'"' In Concilio Toletano ul. anno 5S9., et m alio Toletano anno 597.^

quibus praefuitj Adassona dicitur : sedin nonnuUis exemplaribus yllau'
sana , in aliis M-ausofia , in aliis Masona . De quo nomine videri pos-
sunt Ant. Augustinus ad Poenitentiale Rhabani, et Tamayus de Var-
gas in not. ad cap. 9. Pauli Emeritensis De vit. PP. Emeritens. Per-
peram alicubi scribitur Mesanus , aut Massanus , aut Massenus . Mi-
nus fortasse abhorret ad Alassonem , vel Alasonem : potuit enim vtro-
que modo tiici Aiasson y^ut Massona.Vvo Massonem autem men-
dosum est Mansonem , i\v\i Mastonem ,vx. legitur in catalogo Pom-
posae veteris seculi xi. , vt indicaui cap. 46. Fuit autem Massona
Emeritensis metropolitanus, ante annum 573. ad 606. , doctrina,
et vitae sanctitate conspicuus,^r<*«/.f//w«j eius aetatis -vir ^ vt Nic.
Antonius voc^t : ad quae verba Bayerius annotat, in vetusto secuH
XII. , aut xui. ineuntis bibliothecae Escurialensis breuiario , quod for-
tasse ad Emeritensem ecdesiam oiim pertinuit, post festa SS. Lau-
reniii ,NuniIonis, et Alodiae, Seruandi , et Germani, Aciscli , et Vi-
ctoriae , atque Eulaliae Emeritensis hanc extare orationem : Mise^
ricordiam tuam-, Domine,nobis ^ quaesumus ^ interuenientibus sanctit
confessoribus , atque ponti^cibus tuis Damaso ^rt Massona , clementer
impende , et nobis peccatoribus ipsorum propitiare suffragiis . Memo-
riam Damasi iw hoc breuiario nonnihil Lusitanis eius natalibus fa-
uere, existiinat Bayerius : quod tamen intelHgi velim de Lusitania
veteri,cuius caput erat Emcrita in Extremadura, nunc extra LuSi-
taniam nouam,siue Poftugaliiam sita.

«n haer ephto- I ^. Controuersia autem inter viros criticos est,an Lsidori ad

ugenuna. jviassonam epistola genuina sit. Falso Isidoro tributam existimant
Morinus, Cellierius, Du-Pinius, Aguirrius, et alii apud Placcium
m 1484. Loca singillatim Bayerius in not. ad Nic. Antonium indi-
cat, et Hernandezius propter Espenii, aHorumque argumenta du-
biam cam esse epistolam concludit in not, ad Prospectum editio-
nis Zaccarianae , quamuis in contrariam sententiam BoIIandiani, et
Florezius abeant . Confer etiam praefationem viri clarissimi descri-
ptam cap. ^Z. num. 37. Antiquiores quidem eam pro legitima agno-

uerunt,

C A P V T LXXIII. 63^

werui-vt , quin in examen vocarent . Florezius tom. 13. Hisp. sacr.
pa?. 204. contra Ceiiierium breuiter epistolam tuetur, quod stilura
Isidori sapiat, nihilque doctrinae Isidori contrarium prae se ferat.
Oudinus, et Natalis Alexander iis adhaerent, qui epistolam commen-
titiam censent . Eorum rationes huc redeunt, doctrinam eius episto-
lae contrariaiTi esse Isidoro lib. 2. de oflic. eccles. c. 5., et in epist.
ad Heliadium . Dupinius t. 5. Bibl. Eccles. conhctam ab eo suspi-
catur , qui Isidori Mercatoris nomine famosam canonum , et decre-
talium collectionem fabricauit. Ita fere sentiunt,qui rigidioris vete-
ris disciplinae studiosi videri volunt . Quibus annuit Berardus cap.3 2.
num. 40. relatus .

15. Ceterum, siquid ego video , epistola ad Massonam no n so- tsidoro d>sna
lum in se spectata Isidoro maxime digna est, sed etiam nihil exhi-
bet aut libris de officiis ecclesiasticis , aut epistolae ad Helladium
contrarium . Omitto , hanc ipsam ad Helladium epistolam aliis spu-
riam,et grauioribus fortasse rationibus, videri.Certe non est epi-
stola ad Massonam reiicienda, quia contraria est epistolae ad Hel-
ladium,et rursus haec, quia alteri opponitur . Dissensio quidem,
quod aiebam,inter has epistolas nuUa est, nisi epistola ad Masso-
nam sibi ipsi dissentire , et repugnare dicatur . Ex epistola ad Hel-
ladium, et ex loc. cir. de officiis eccles. solum argultur, postlapsum
corporalem nequaquam reparanduni antiqui ordinis meritum . Ver-
ba epistolae ad Helladium sunt : Deposcimus , vl idem lapsus sancto
coetui vestro praesentatus , agnito a ■vobis confcssionis eloquio , sy^io-
dali sententia a gradu sacerdotii deponatar . . . Sciat ^nim , se atni-
sisse nomen , et ojficimn sacerdotis , qui meritum perdidit sanctitatis .
Quapropter iudicii vestri decreto poenitentiae perpetim flagitia per-
petrata lamentatione deploret : plangat sacerdotii cultum , quem ma-
le ■uiuendo perdidit etc. Minus autem vrgent, quae Isidorus de san-
ctitate sacerdotis loc. cit. dc ofific. disputat : Quod autem is ^ qui post
baptismum aliquo fnortali peccato correptus sit , ad sacerdutium non
promoueatur ^ lex ipsa testatur . . . Sed quid plura subiiciam ? Si enim
is -y qui iatn in episcopatu ^ vel preshyterio positus , mortale aliquod
peccatum admiserit , retrahitur ab officio , qua?tto magis ante ordina-
tionem peccator inuentus non ordinetur^i . . . Qui enim alium de
peccatis arguit , ipse a peccato debet esse alienus .

16. Haec omnia, et fortasse grauioribus vcrbis Isidorus in epi- ^'JP°^"J'^'
Tom.I. LIll

654 I S I D O R I A N A

stola ad Massonam astruit j sed ita vt in concordiam reuocetcum
canone 19. Concilii Ancyritani , quo praescribicur , in lapsu corpo-
rali restaurandum honoris gradum post poenitentiam . Verum , inquit,
qmd sequenter in epistolis venerabilis fraternitas njestra itmotuit ,
nuUa est in huiusmodi sententiis decretorum diuersitas intelligenda^
quod alibi legitur ^ in lapsu corporali restaurandum hominis gradum
post poenitefjtiam : alibi ^ past huiusmodi delictum nequaquam reparan»
dum antiqui ordinis meritum . Viden , vt Isidorus etiam in hac epi-
stola sustineat, post corporalem lapsum nequaquam reparandum an-
tiqui ordinis meritum ? Audi nunc ipsum Isidorum, canones in spe-
ciem diuersos ad concordiam reducentem . Haec enim diuersitas
hoc modo distinguitur . lllos enim ad pristi-nos officii gradus redi'
re canon praecipit , quos poenitentiae praecessit satisfactio , 'uel digna
peccatorum confessio : at contra ii , qui neque a vitio corruptionis
emendantur y atque hoc ipsum carnale delictum , quod admittunt ^ etiam
'vendicare quadam superstitiosa temeritate nituntur , nec gradum 'vti-
que honoris , nec gratiam communionis recipiunt . . . Hi neque im-
tnerito consequuntur ademptae dignitatis statum , qui per emendatio-
nem poenitentiae recepisse noscuntur njitae remedium .^x.^Q)%x.y^\wx'\:
Ecce in quantum "valui iConcilii Ancyritani antiquam ^ et plenam au-
ctoritate sententiam sacris testimoniis plane explanaui : ostendens , eum
posse restaurari in proprio honore , qui per poenitentiae satisfactionem
7Jouit propria delicta deflere : qui vero neque luget ■, quae gessit , sed
luvenda sine vlio pudore religionis ■, vel timore diuini iudicii commit-
tit , eum nullo modo posse ad pristinum gradum restaurari .
defeniitur i?- Docttiua crgo Isidoti , sibi vndiqne cohaerens , haec est ,

eum , qui per carnis lapsum , vel quoduis aliud graue deh"ctum di-
gnitatis suae gradum amisit recuperare illum nullo vnquam tem-
pore posse,nisi dlgnos poenitentiae fructus taciat, vt per emenda-
tionem vitae remedium recepisse noscatur . Quare loc. cit. de offic.
eccles. concludit : Qui neilivit recta facere , desinat recta docere .
Prius enim semetipsurn corrigere dehet ■, qui alios ad bene viuendum
admonere studet . Quod si in epistola ad HeUadium Cordubensi
episcopo perpetua poer.itentia imponenda indicatur, forrasse gra-
uiora quaedam crimina id flagitabant: dicitur enim de altitudine ho-
noris in profundo fiagitiorum flenda ruina demersus . . . Lugeat ani-
mae suae statum , quem tatjto putredinis coeno inquinauit . Innuitur

C A P V T LXX III. 63S

tamen , locum esse posse resticutionl, quum additiir: Fortasse porri-
get illi manum quandoque Spiritus Sanc(us , 'Ut per dignaoi satisfa-
ctionem mereatur peccatorum remissionem . Praeterea aliud est,quod
poenitentia iniuncta esset perpetua ex parte poenitentis , vt ita loquar,
quia ipse iure reparationem exigere non poterat , aliud , quod in
potestate episcopi , vel concilii esset presbyterum, vel episcopum
lapsum , qui peculiaria poenitentiae, et contritionis signa praebuis-
set, ex indulgentia ad pristinum gradum admittere .

i8. Doctrinam vero ab Isidoro in epistola ad Massonam x.x2r ^'■Concmu.
ditara de sacerdotis lapsi reparatione disciplinae ecclesiae hispanae
contrariam non tuisse , colligi potest quum ex epistola Innocentii I.
ad Patres Concilii Toletani , tum ex Concilio Toletano xiii. anno
683. can.ro., tum denique clarius exConcilio Ilerdensi anno 564.,
apud alios 524. can.5.,vbi haec statuuntur : ///, ^«/ altario dei
deseruiunt , si suhito in fienda carnis fragilitate corrueri^it , et , Do-
mino respiciente-, digne poenituerint -y ita vt mortificato corpore cordis
contriti sacrificium deo ojferant , nianeat in potestate pontijjcis 'vel
veraciter aj/iictos non diu suspendere , vel desidiosos prolixiore tem-
pore ah ecclesiac corpore segregare : ita tamen njt sic officiorum suo-
rum loca recipiant , ne possint ad altiora o^ficia vlterius promoueri etc.
Adde Bachiarii scriptoris hispani anno circiter 400. epistolam ad
lanuarium De rcparatione lapsi , siue De lapsis recipiendis .

19. Edita est epistola Isidori ad Massonam in Actis Sanctorum cdiuonts .
ad diem 4. aprilis cum aliis,quas anonymus Canonicus Legionen-
sis Vitae S. Isidori inseruit . Aiias editiones memorat Constantinus
Caietanus, qui eandem epistolam notis a se illustratam inter alia
septen"! Isidori opuscula typis commisit.Ita vero praefatur ad no-
tas, ec varias lectiones.

y\ntequ;un integra haec Isidori Epistola passim lcgeretiir , illiiis frag- fvvf,-.-.'rr<jf-
mcntum videre erat in libro Poenitentium Rabani Mauri cap. !. , i:\\\Qm fatio .
Antonius Augustinns, Archicpiscopns Tarr:;concnsis , antiquitatis peritis-
simus,vna cum aliis Poenitentialibus aiVtiquis cdidit , ct notis iJlustrauit .
Praeterea apud Gratianum dist. 50- cnp. 28. Domino jrtwcro : apud Buchar-
dum lib. 19. cap.75.,apud luonem lib. 5. tit.ii. cap.17., atquc alios .
\'erum loanncs Grialus , ct lacobus Brcuiiiis, qui reccntcm Operuni Isi-
dori cditionem adornarunt , istam Epistolarn, quae prius mutila cxtabat,
intcgram dcdcrc : sicnt ct Hcnricus Canisius cx mcmbranis mss. Monaste-
riorum S. Cialli apud Hcluctios, et Weingartcnsis in Germania . Qiiamob-
rem cx omnibus hisce citatis Codicibus dignum censuinuis varias Ic-
ccioncs obseruarc .

Llll 2

6^6 I S I D O R I A N A

r-o nnroiaia . 20. Dicm , quo data tiiit epistola , alii alio inodo ascribunt .
Grialius habet frid. kal. mart. anno iil. Witerki . Nic. Antonius re-
fert siih die xi. kal. mart. Alii sub die secwido kal. martii . Cani-
sius a7wum iv. Witerici regis ciesignat . Plerique annum nl. , qui
respondet anno6o6.', nam Witericus anno 603. regnare coepit .
Procul a vero Breulius aberrat, qui, quum cx bibliotheca S. Ger-
mani aPratis epistolam ediderir, annumque tertium Witterici indi-
cauerit , in margine notam adiecit : Erat annus Christi 609. Nam
jste iVictericus regnare coepit era 645., id est ^ a?i7io Christi 6o-j.
Auctores rei huidat Rodericum Toletanum hb. 2. de reb. Hisp.
cap. I 6. , Rodericum Sanctium part. 2. cap. i 2. , et Vasaeum in Chro-
nico sub eodem anno . Atqui ipse Breuhus in Historia Gothorum
Isidori Witterici regnum inchoauit era 642., hoc est , anno 604.
Editiones autem correctae exhibent eram 641., siue annum 603.
Recentiores historici vel errant ipsi , vel amanuenses , qui nume-
ros erae peruerterunt . Caietanus in not. opinionem Breuhi adoptar,
sed nuUa noua ratione adductus . In multis mss. exemplaribus
omnino desunt verba^quibus certus dies , et annus datae epistohie
exprimuntur .

ms. redicet . 2 1. Exemplar epistolae ad Massonam inuenimus in codice Va-

ticano63 2. ante libros Sententiarum , de quo cap. 94. , vbi data
dicitur suh die pridie kal. martiarum \ in Vaticano 1344. data
suh die \\. kal. martias Alasonio , praecedente epistola ad Leude-
fredum , de qno c:\\>.c)6. In Vaticano antiquissimo 5751., de quo
cap. 98. In Pijatino seculi x. circiter cap. 103. suh die pridie kal.
tnart. anno nil. regni Domni IViterici regis . In Vrbinate 106.
cap. I 04. anno tertio . Ita in Ottoboniano 14. cap. 105. , et in Otto-
bonian0 3i2. ibid. Indicatur cadem epistola ad Massonam in mul-
tis catalogis bibliothecarum *, et in bibliotheca Regia Parisiensi sex
esse dicuntur codices, quibus ea exhibetur , vt ex Catalogo patet.
s.BonifetcH 2 2. Quum cpistola ad Massonam in tot veteribus documen-

ephttiae . ^ij ^ g^ ^^ antiquissimis scriptoribus Isidoro ascribatur , obesse mi-
nitne debet , quod ea inter S. Bonifacii martyris episcopi Mogun-
tini epistolas reperiatur epist. 71. in editione Moguntina a Nic. Se-
rario procurata anno i6c^. Immo multum prodest , quod etiam
in ea epistolarura collectione Isidoro tribuatur : Domino sancto etc.
Masoni episcopo Isidorus episcopus . Initio scribitur Nicitio pro Ni-

C A P V T LXXIV. 537

cetlo . Desiait , Ciiius atit antiquior ^ aut fortior restat auctoritas :
amen . Sequitur fragmentum , quod vel ad eandem epistolam 72.,
vel ad aliam 5 cuius desit initium, Sei-arius pertinere existimabat :
Interdum enim et iuxta meritiim plebium etc. Sed re v^era est
fragmentum cap. 5. lib. 2. De offic. eccles. Isidori vsque ad verba
a peccato debet esse alienus : quod in eodem argumento versatur .
Haec confuiio , et permixtio veterum operum frequens in mss. est :
et de epistolis ipsis Bonifacii , quo tempore datae sint , quum
in editis mendosas temporis notas praeferant , extat Mansii disser-
tatio tom. i. Supplem. Concil, col. 551. , vbi agit de iiteris mu-
tuis Zachariae Papae , et S. Bonitacii . Serarius breues quasdam no-
tas epistolae ad Massonam adiecit,vti etiam fragmento Isidoriano
De olfic. 5 quod epistolam 73. nuncupauit .

CAPVT LXXIV.

Epistolae Isidori nomine inscriptae adHelladium.,adClaudiumDucemy

ad Redemptum archidiaconum , ad Eugenium ,

an sint genuinae %

.1

n conspectu editionis Isidorianae Zaccavia proniiserat , se Ephtotaad
de Isidori epistolis ad Massonam , Helladium , Claudium , Euge- "*"'^"'"'" '
nium multa disputaturum aduersus quosdam hypercriticos : quo
innuit , eas omnes pro genuinis a se haberi . Nihil tamen in eius
schedis pro epistolis scriptum , notatumue inuenio . De epistolis
ad Helladium , Redemptum , Claudium , et Eugenium digna est,
quae relegatur, sapientissimi viri praefatio producta cap.38. n.36.,
37., et 38. Ac primum de epistola ad Helladium potissimum ex-
pendendae sunt Hernandezii rationes in not. ad Conspectum Zac-
carianae Isidori operum editionis . Nam Cellierius , Fabricius ,
Oudinus videntur eam agnoscere , Dupinius epistolam ad Masso-
nam commentitiam censet , quia huic alteri contrariam existimat ,
et hanc ad Helladium doctrinae Isidori in libris de offic. eccles.
traditae consentaneam pronunciat . Bellarminus , et Caueus eius
non meminerunt , neque Perezius , aut Grialius indicarunt , vnde
haec , aliaeque tres sequentes epistolae depromptae sint , vt Baye-
lius animaduertit ,

65S I S I D 0 R I A N A

TJaiiuonhii 2' Mal>illonius tom.i. A.inaKBenedict. epistolamlsidori ad Hel-
notr.rus . ladium legicimam esse astruit, ex tjua, per^it , falsi conuificitur alia

eius 7iomine conjicta ad Massonem episcopum , quae lapsorum sacer-
dotum restitutionem approbat . Sed cur non potius epistola ad Hel-
ladium reiicietur , quam altera ad Massonam , tot veterum testimo-
niis comprobata 'i Ht ipse quidem Mabillonius seculo il. Benedict.
p.138. vtramque hanc epistolam pro vera , et genuina accipere
videtur . Inquirendum vero est , quibus auctoribus, aut mss. exem-
plaribus fides episiolae ad Helladium constet . Pererius in not.
nullinn codicem ms. allcgat . Ambrosius Morales lib. 12. cap. 20.
Chron. veterem codicem Complutenscm excitat j in quo tamen
dicitur ab Isidoro scripta ad Helladium , et tertium Concilium To-
letanum , paimario errore : nam tempore , quo tertium Concilium
Toletanum habitum tuit , sedem Toletanam non HcIIadius ,sed Eu-
phcmius obtinebat : Hispalcnsem vero Leander , non Isidorus .
Qna permotus ratione Padilla cent. 7. cap. 33. de ea epistola du-
bitare coepit contra Petrum de Alcocer , qui inde primatum Sedis
Toietanae colligere studuit , quamuis , ea etiam admissa , male
primatum Toletanum ex ca astrui Padilla contendat . Padilla codi-
ccin a Moralesio I. 12. c. 21. laudatum vocat Ouetensem : Her-
nandezius Complutensem j sed vnus , idemque est codex.
^phroici prima- 3. Aposiolicam delegarionem Isidoro commissam aliquo modo
'"'"""" "'■•^"" ' in ea epistola indicari, Nic. Antonius colligebat . Hic est ^ inquit ,
Helladius , Tolctanus episcopus , qui nostro Isidoru aequalis vixit,
Sisebuto , Suinthila , ct Sisenando regnantihus , eiusque praecipue
cura fuit concilium cogendi in sujfraganei praesulis dirimendo ne-
irotio . Quod vcro , pergit , Isidorus rem a se non alienam existi-
mauerit , poterit eo quis reducere , 'vt apostolicam sibi delegatio-
nem , seu primatis iura commissa ijinuere aliquo modo videatur .
Minime tamen ego video , cur Cordubensis episcopus Toletani
suffraganeus vocetur : nam episcopus Cordubensis Metropolitani
Hispalensis suffraganeus erat . Quo pertinet , quod in epistola di-
citur Hispalensis Cordubensis ecclesiae sacerdos is , qui iudicandus
erat , vt opinatur Florezius tom.5. p.540. , quamquam lo. Baptista
Perez vocem Hispatensem redundare suspicatur . Florezius , vt
cap. 22. dixi, episrolam ad Helladium disciplinae ecclesiasticae ,
•quae eo tempore in Hispania vigebar , valde consentaneam qssq

C A P V T LXXIV. 639

arbitratur , qiiin inde aut sedis Toletanae , aut Hispalensis prima-
tus vllo modo arg;uatur .

4. Sed hoc maxime est, quodHernandezius contra eam episto- "" '^oncUHs
lam vrget . Vt ennn inscnptio , seu directio ad concuium tertium
Toletanum alicuius librarii oscitationi tribuatur , doctrina episto-

lae ( ait ) canoni 6. synodi Hispalensis il. , et canoni 28. synodi
Toletanae iv., et titulo 13. collectionis Martini Bracarensis contra-
ria est . Conferamus igitur cum his canonibus epistolam ad Hella-
dium . Ac primum epistola directa est non tantum ad Helladiuin ,
sed ad aliquod conciHum , quod tunc Toleti congregatum esset .
Ita enim habet titulus : Dominis mels , et dei seruis , Helladio ,
ceterisqne , qui ciim eo siint coadunati , episcopis Isidorus . Id au-
tem petit Isidorus , vt episcopus Cordubensis carnali labe lapsus .
sancto coetui vestru praesentatus , agnito a vobis confessionis eloquio ,
synodali sententia a gradu sacerdotii deponatur .

5. lam titulus 13. collectionis Martini Bracarensis astnilt , iudi-^onvidetur .
candum episcopum ab episcopis , qui iti eius prouincia sunt : quod

si episcopi inter se in iudicio discrepent , de vicina prouincia alte-'
rum conuoca7idum metropolitanum , vt per eum confirrnetur , quod
secundum rectum placuerit . Canon vero 6. concilii il. Hispalensis
statuit, presbyteros , vel diaconos ab vno episcopa deponi 71071 posse ^
sed synodali iudicio . In concilio Toletano iv. canone 28. defini-
tum tuit , episcopum , preshyterum , aut diaconum , si a gradu suo
iniuste deiectus in secunda synodo inriccens reperiatur , no7j posse
esss , qmd fuerat , nisi gradus amissos recipiat coram altario etc. —

6. E.^ his titulus 13. collectionis S. Martini Bracarensis ])YO^'ms ratio opposUa
rem attingit , quo non tam praescribitur , quam veluti in vsu po-

situm indicatur , quod episcopus ab episcopis suae prouinciae iu-
dicaretur . Cur ergo episcopus Cordubensis in synodo Hispalensi
iudi:atus non luit ? aut si iudicatus fuit , cur non depositus ?
cur petit Isidorus, vt in svnodoToIetana deponatur? Neque respon-
deri potest, ipsum appellasse : nam Isidorus loquitur de depositio-
ne in synodo Toletana peragcnda , non de sententia confirmanda:
neque erat , cur episcopus Cordubensis , qui crimea fatebatur ,
appellaret . Non leuis quidem haec est dillicultas , sed non tanta,
vt epistolam ad Helladium supposititiam essc euincat . Minime qui-
dem mihi dubium est , quin ea fucrit ecclesiae hispanae discipli-

640 I S I D O R I A N A

na , quod causa depositionis episcoporum iii concilio eius preuin-
ciae 3 ad quam pertinerent , discuteretur . Sed cur non potuir
in peculiari aliquo facto iustis de causis ab ea disciplina recedi ?
Quot saepe accidunt alicui negotio adiuncta , quae necessario ,
ne vulgari , et trita via procedat ,eiiiciunt? Atque haec est ratio ,
cur in rebus antiquis iudicandis interdum fallimur . Miramur quae-
dam facta , ac plerumque non credimus , quia ab adiunctis suis
praecisa , qualia nobis repraesentantur , difficultatem ingerunt,
quam causarum ignari explicare non possumus .

jihitar. 7» In re autem praesenti probabilis quaedam ratio statim in

oculos incurrit , cur episcopus Cordubensis in synodo Toletana
potius iudicari debuerit . Si enim crimen episcopi Cordubensis ,
vt videtur, non solum manifestum erat , sed grauissimum etiam ,
et poena statim vindicandum i concilium vero Hispalense non illico
congregari poterat : contra concilium Toletanum aliis de causis
coactum illo ipso tempore erat : cur non potuit , consentiente
inaxime Metropolitano Isidoro , causa in synodo Toletana definiri?
Quod enim ait Isidorus , agiiito a 'uobis confessionis eloquio , non
arouit , caus-am in aJiquo concilio Hispalensi iam fuisse discussam j
sed solum Isidoro , quippe Metropolitano , iam constare , aut
episcopum Cordubcnsem crimen fateri , aut in tam manifesto sce^
lere fuisse deprehensum , vt nequaquam negaturus videretur .
Aliae similes causae excogitari possunt , vt si rex in vrbe regia
de grauissima causa cognosci voluisset , vel si episcopus Cordu-
bensis in eadem vrbe regia crimen commisisset .

ttVaUuior obic- §_ Leuioris ponderis est , quod Hernandezius vrget, auctorem
■epistolae non videri episcopum , quum verbis illis vtatur , Vobis
solicitudo pastoralis incu/nhit etc. Neque enim Isidorus solum Hel-
ladium alloquitur , sed vniuersum concilium , ad cuius iudicium
ait pertinere istiusmodi grauiores sacerdotum causas . Quo auteni
anno ea synodus Toletana habita fuerit , haud ita in promptu est
diuinare , Helladius obiit anno ineunte 6^3- post octo pontifica-
tos annos . Itaque inter concilium Hispalense il. anno 619., etTo-
letanum ul. anno 633. causa episcopi Cordubensis disxussa fuit .
Concilio Hispalensi il. subscripsit Hoijorius episcopus Cordubensis,
Concilio Toletano iil. Leudefredus episcopus itidem Cordubensis,
nimirum is , ad quem iiUam Isidori epistolam extare diximus .

Episco-

CtlO

C A P V T LXXIV. 64r

Episcopus depositus quisnam fuerit , ignoratur : in commentitio
chronico luliani Perez dicitur Heleca , successor Honorii , quod
sine vllo fundamento dictum , ostendit Florezius tom.io. pag.233.,
vbi rursus confirmat , epistolam Isidori ad Helladium genuinam sibi
videri . Helladii elogium texuit Ildefonsus in libro de vir. illustr. ,
cui etiani carmen sepulcrale pro eodem Helladio tribuitur , quod
aiii spurium , alii genuinum quidem , sed nonnihil interpolatum
putant . Vide tom. i. Patrum Toletan. pag. 444. cum not. Mabil-
lonius tom.i. Annal. Benedict. , et sec. il. B.enedictin. pag. 139.
idem epitaphium parrim pro vero accipit , partim verisimile dicit .

g. An epistola ad Claudium ducem eenuinus Isidori foetus sit,
maior est mter vn'os eruditos controuersia . Bayenus amrmat , ciaadium.
fere omnes bibliographos spuriam censere : non tamen in eo nu-
mero Nic. Antonius reponendus cst, quod aliqui fortasse ex Her-
nandezii verbis suspicabuntur . Nam Nic. Antonius , quum eam
epistolam inter alias Isidori recenseat , neque rationem vllam dubi-
tandi profert , neque auctores dissentientes indicat . Neque alii bi-
bliographi ita passim eam reiiciunt , vt vult Bayerius : quin Na-
talis Alexander post censuram contra epistolas ad Massonam, et Red-
emptum , suppositionis nota a se confixas , Romani primatum
Pontijicis , pergit , iure diuino egregie asserit Isidorus in epistola

ad Claudium Ducem cap. i. Sic nos scimus etc Et in epistola

ad Eugenium T'oletanum episcopum ait : CJuad vero de parilitate
agitur apostulorum etc.

10. En praecipuam rationem , qua heterodoxi permoti , vtram-„um commer.ti-
que hanc epistolam explodunt . Oudinus praeterea dicit, epistolam "" ?
ad Claudium fuisse confictam post controuersias de processione
Spiritus sancti tempore Photii exortas : redolere garrulitatem scho-
lasticam seculi xii. , vel xiii. : vocem praelatus pro episcopo sequio-
ris aetatis esse : affectari obedientiam erga Romanum Pontificem :
de qua , inquit , apud veterem ecclesiam altissimum silentium :
praeterea symboli Athanasiani mentionem fieri . Nulla ex his ratio-
nibus me commouet , quominus epistolam Isidoro abiudicem ,
quam alioquiii eo dignam censeo , neque facile ab auctoribus
seculi XII. , vel xm. siniili stilo perscribendam . Lucas Tudensis
lib. 2. aduersus errores Albigensium cap. 9. verba ex hac epistola
ad Claudium ducem contra haereticos profert : Quod suggesisti
Tom. l. M m m m

■642 I S I D O R I A N A

habere te haeretlcos etc. PA. Quod subiecisti . Nec Marlana in not.
ad marg. , quin vera sit , dubitat .
prohahuiteT de- ii- Ac primum mirum vidcri non debet , si Isidori tempore
ftnditur, i,i Hispania de processione Spiritus sancti ex Patre , et Filio mota

fuerit aliqua quaestio . Notum est , in conciliis Hispaniae iam inde
a conciiio Toletano I. symbolum , professionemque fidei ita exponi
consueuisse , vt Spiritus sanctus a Patre , et Filio procedere diserte
diceretur . In concilio Toletano ul. , quo gothi ad fidem conuersi
sunt , Leandro primas partes tenente , svmbolum Constantinopo-
litanum cum huiusmodi additione legitur : Credimus et in Spiri-
tum sanctum , dominum , et •viuificatorem , ex Parre , et Filio proce^
dentem . Eadem iil. synodus Toietana cap. 2. consiituit , vt per
omnes ecclesias Hispaniae , 'vel Galliae secundum formam orienta-
lium ecclesiarum concilii Constantinopolitani , hoc est , centum quin-
quaginta episcoporum symbolum fidei recitetur , 'ut priusquam domi'
Tiica dicatur oratio , voce clara a populo decantetur etc. Intelligitur
autem svmbolum Constantinopolitanum cum additione et Filio :
quovl praemissum tuerat hoc titulo Fides sancta , quam exposue^
runt CL. Patres Constantinopolitani concilii, consona magnae Nicaenae
synodo . Ac sane eadem verba ex Patre , et Filio procedentem sym-
bolum e>:hibet , quod in Missa gothici officii recitatur . Quod
quum ita sit perspicuum , nescio , cur doctissimus theologus Pe-
tauius de Trinit. lib.7. cap.2. n.2. non sohmi dicat, ignotum esse,
quando ea additio symboli instituta fuerit , sed etiam aperte ne-
get , concilia Hispana , ac nominatim lertium Toletanum in symbo-
lo ipso quidquam adiecisse , quamuis fateatur , ea in professione
. fidei posuisse , Spiritum sanctum exPatre, Filioque procedere .
Procrssh Sp!. 12. Eo autcm tempore , quo in Hispania haec consuetudo in-
riiu, !'""•'•;« crebrescebat , multi ilh"c graeci erant , romanis militibus permixti ,
^trtytt 1,0 ^^^ .^ vrbibus Constantinopoh*tano Imperatori subiectis commoran-
tes , quorum nonnullos haeresi infectos haud temere credere pos-
sumus , vt nihil interim de aliis Arianis dicamus , qui etiam post
gentis gothorum pubHcam conuersionem in Hispania remanserant,
vt ex nostris historiis paiet . Huc igitur referri potest , quod auctor
epistolae ad Claudium ait : Sed quod sublecisti ^ h.ibere te haereti-
cos , cum quibus assidue disputas , et quos ad fidem cathoUcam studes
reuocare eic. Erat nimirum hic Claudius dux Recaredi regis^cuius

C A P V T LXXIV. 643

virtiites S. Gregoriiis lib. 7. epist. 125. , al. 124. suminopere coii>
mendat , in historia gothorum Isidori , in Chronico loannis Bicla-
rensis , et in Vitis Patrum Emeritensium laudatus .

13. Igitur quum aliis haereticis , tum maxime graecis permo- o''''" "* -'"'«■<?-
iesta erat additio ^x f/7w, in synodo nl. Toletana tam solemni ritu '"^" "'^^*'"' *
stabilita : quam neque Isidorus in historia gothorum oinisir era 624.,

vbi de Recaredo ait : Cui concilio idem religiosissimus princeps in~
terfuit , gestaque eius praesetitia sua , et subscriptione firrnauit ,
abdicans cum om?:ibus perjidiam , quam huc 'vsque gothorum popu-
lus , Ario docefjte , didicerat , et pracdicans trium personarum -vni-
tatem in deum , Vilium a Patre consubstantialitcr ger.iium esse , Spi-
ritum sanctum inseparahiliter a Patre , Tilioque procedere , et esse
amborum njnum Spiritum , -vnde et •vnum sunt . Ac lortasse hae-
retici euidentiorem sui erroris partem dissimulantes , contra addi-
tionem ex Filio se tutius agere posse existimarunt . Eisi enim ve-
teres etiam graeci Patres de processione Spiritus sancti ex Patre ,
Filioque recte plerique senserunt , tamen nonnuUi non ita clare
locuti sunt : multi etiam nihil symbolo addendum contendebant .

14. Natalis Alexander dissert. 18. seculi ix. , et x. audiendum ethmanteis!-
esse negat in controuersia de processione Spiritus sancti Theodo- '"'"'"'" '
retum , qui nimio contentionis aestu in S. Cyrillum ijbreptus , er-

rorem de processione Spiritus sancti a solo Patre primus effudit
in confutatione 12. ipsius capitulorum . Verba Theodoreti sunt :
^Juod autem Spiritum Filii esse proprium disserit , siquidem 'Vt y
eiusdem cum eo naturae-i et ex Patre procedentem dixit , assentie-
mur , et eam vocem tamquam piam admittemus . Sifi hoc asserit ,
tamquam ex Filio , et per Filium existentiam habeat , 'velut blasphe-
mum hoc , impiumque reiiciemus . Fidem ^nifn adhibemus dicenti
Domino : Spiritus , qui ex P.ttre procedit : fiecnon diuinissirna Paulo
similiter loquenti : Nos autem non Spiritum mundi accepimus , sed
Spiritum , qui ex Deo Patre est .

15. Cur ergo nonnuUi in Hispania his similibus verbis quae-rtr/Vni ,V;Ho;/j«-
stionem hanc excitare , et catholicos vrgere non potuerint , quum"'"
symbolo additum verbum F/7/^^«^ animaduertercnt'? Ac ratio , cur

hispani id verbum addiderint , peti potest ex Ratramno lib.2. cou-
tra graecos , qui anno circiter 868. scribebat : Dein Ariana re-
pullulante vesania , •volentcque conjirmare , non esse rectae Jidei Spi-

M ui m m 2

^44 I S I D O R I A N A

ritum sanctum dicere de Patre procedere , hoc quia 'videretur esse
blasphemum , quoniam duorum profiteretur esse pater , id est , Filii ,
et Spiritus sancti , hanc quoque blasphemiam propellendam decernentes
ecclesiae doctores , superaddidere symholo , Spiritum sanctum de Filio
quoque procedere ■-, ne si de Patre tantum proccdens diceretur , pu-
taretur Filius , nec diceretur Spiritus Filii .
»b isUoTo com' i6. Aucroritate Isidori , etToletanorum conciliorum compressi
fress! . ariani , aliiue graeci in Hispania degentes , controuersiam de pro-

cessione Spiritus sancti , additioneue Filioque vlterius non videntur
promouisse . Consuetudo vero illa legendi , canendiue symboli
Constantinopolitani cum additione Filioque ecclesiis Hispaniae ,
et Galliae gothicae communis , procedente tempore in aliis Galliae,
et imperii Gallo-germanici partibus propagata fuit , praesertim
Carolo Magno imperante , cuius ditioni nonnulla quoque Hispaniae
pars subiacebat . Anno igitur S09. loannes quidam monachus Hie-
rosolymitanus eandem quaestionem commouit, aduersus quem Con-
ciliiim Aquisgranense coactum fuit : legatio quoque ad Leonem III.
PontiHcem missa , in qua , stabilito dogmate de processione Spiri-
tus sancti , Pontifex approbare noluit consuetudinem symboli
in missarum solemniis cantandi , ac multo minus cuni additione
Tilioque : consiliumque exhibuit , vt paulatim , si fieri posset , ea
consuetudo aboleretur , vt ex Actis legationis constat apud Lab-
beum in coliect. Concil. Verum eodem seculo vel a Nicolao I. ,
vel circa eius tempora ecclesia quoque Romana eandem recepit ,
vt colligitur cx epistola Encyclica Photii contra Nicoiaum .
fortasse irtter- ^l- Perspicuum ex his est , epistolam ad Claudium censendam
FPiata rj^htoia . spimam uou essc , quia in ea de processione ex Patre , et Fiiio ,
deque additione Filioque agitur . Non tamen difficulter credam ,
aliqua verba interpolata esse occasione controuersiae inter graecos,
et latinos . Epistola sic habet : Ideo quidam ex graecis latinos
proterue nituntur reprehendere , quod in professione sanctae fidei
deo corde , et ore decantent : (^ui ex Patre , Filioque procedit :
quum in praedictis conciliis fuerit positum , Fx Patre procedit ,
et sancta rcmana ecclesia ex Patre , Filioque Spiritum sanctum pro-
cedere approhat , atque credit . Quae supradicta prohibitio etc. Su-
perflua videntnr , et extra locum verba illa, Et sancta romana - cre-
dit , praesertim quia in epistola primum additio defenditur , tum

C A P V T LXXIV. <J45

dogma confirmatur . Haec igitur verba epistolae genuinae fortasse
addita sunt.

18. Nec grauiora aliasunt, quae Oudinus obiicit . Nam quod Ouj,V7o r«pon-
in epistola ad Claudium garrulitatem nescio quam scholasticam ^""^"
odoratur, alius grauitatem Isidorianam epistolam redolere focile re-
poueret . Verbum prAeLituf pro episcopo Isidoriani aeui tsse ne-
gat . Verum Isidorus , vt lib. 3. Sententiarum passim praepositos ,
praesules , rectores episcopos , aliosque sacerdotcs vocat , et lib.2.
Synonymorum caput integrum £)£■ praelatis ■, et subditis explanat ,
vbi de cuiuslibet generis praepositis , et subditis sermonem habet,
ita in hac epistola ait ceteris ecclesiae praelatis etc. ^ quo scilicet
verbo intelligere solet Isidorus eos,qui auctoritatem habent prae-
cipiendi . Extat etiam Cypriani liber de simplicitate Praelatorum :
sed antiquus , verusque titulus est de 'vnitate ecclesiae .

19- Quod apud veteres altissimum sit de obedientia ex^^^^o- oidientJa ergti
manum Pontificem silentium , vt iactat Oudinus , a catholicis theo- ^""^" ^'""^'J'-
logis satis , superque refellitur . De veteris ecclesiae Hispanae ob-
seruantia erga Romanam Sedem lucuienta extant monumenta : o/'-m i-/iH;.vpa_
de qua videri pote^t Collectio Concilior. Hisp. a Pueyo ad iuris "'" ^'ii"'' •
canonici formam digesta , cuius titulus i. est , De Romano Pontifice
\n sex capita distinctus , titulus il. , De sedis apostolicae 'uicariis ,
ac /f^^^/j- , capitibus quatuor constans . In praefatione collectionis
genuinae canonum ecclesiae gothicae , Isidoro etiam antiquiore ,
nisi ipsum auctorem velis dicere , sic legimus apud Marcam De vet.
collect. canon. , Ballerinios, et alios : Subiicientes etiam decreta prae-
sulum rumanorum , /?/ quibus pro culmine sedis apostolicae non impar
conciliorum extat auctoritas . Consonat Concilium Hispalense il. ,
cui Isidorus praefuit, cap.2. //// tricennalis obiectio silentium ponit :
hoc enim et secularium principum edicta praecipiunt , et praesulum
romanorum decreuit auctoritas . Burrielii epistolam cap. 40. latinam
feci , qua ille affirmat , ex veteri nostra collectione canonum eui-
dentissime comprobari hispanorum perpetuam erga Romanos Pon-
tilices obseruantiam , et obedientiam . Non omittam religiosissimi
legis Sisebuti , qui ante Isidorum obiit , testimonium ex epistola
ad Adualualdum regem Longobardorum apud Florezium tom. 7.
Hisp. sacr. pag.3 2 i. seq. Doctor y^entium currens per Magistri vesti-
gia his verbis etjunciat : Vnus Deus , vna fides , vnum baptisma .

6^6 I S I D O R I A N A

Clare , lncideque permofiuit 3 vnam ad cultum veuerationis esse coti'

fessionem credentium , quam sequax ecclesia ab apostolis traditam

Romana suscepit , et recte petentibus , haereticorum segitibus extir-

patis , maternis ajfectibus tradidit . S. Braulio Isidoii amicus , et ,

vt multi volunt , discipulus , etiam in ea epistola , qua gesta Hispa-

noium Patrum nomine Concilii vi. Toletani defendit , sic Hono-

rium I. alloquitur tom. 30. Hisp. sacr. epist. 21. Optime satis y

•vaideque congrue cathedrae vestrae , a Deo 'vobis collatae , munus

persoluitis , quum sancta salicitudine omnium ecclesiarum , praeni-

tente doctrinae lumine , et in speculis constituti , ecclesiae Christi

fovte tunuae di?na tutamina prouidetis , et dominicae tunicae derisores diuini

diuisorcs , gladio "verbi , et supcrni telo zeli conjoditis , atque sanctam domum

Dei matrem nostram studio vestro , 'vel vigilantia a nefandis prae-

uaricatoribus , et execrandis desertoribus ad Nehemiae similitudi-

nem expurgatis .

SjmhoiumAtha' 2 0. SymboU Athanasiani mentionem in epistola ad Claudiura

nasianum. Oudiuus obiicit . Quid tum iude ? Consentiunt viri docti, etiam ii ,

qui synibolum illud Athanasii essQ negant , nihilominus antiquissi-

mum Qsse , quum in quodam veteri codice Gregorii Magni tem-

pore exarato repertum fucrit . Siue ergo Vigilius Tapsensis seculo v.

exeante svmbolum sub Athanasii nomine ediderit , vt multi volunt ,

siue eodem seculo ineiinte , Vincentius Lirinensis, vt alii malunt,

certum est , ab Isidoro sub Athanasii nomine laudari potuisse .

Confer Natalem Alexandrum seculo iv. cap. 6. art. 8. , qui obser-

uat , in synodo Augustodunensi anno 670. symbolum S. Athanasii

a clericis recensendum praescribi , et iam ab anno 633. aliqua

ex isto symbolo videri descripta in ea coniessione fidei , quae

edita est a celeberrimo Concilio Toletano iv. cap. i, , praeside scilicet

Isidoro nostro .

tphioUiiReu. 21. Epistolam ad Redemptum ab eodem auctore confictam

em^tum fideuter pronunciat Oudinus , atque addit : Ita censent omnes eru~

diti . Talsam quidem hanc epistolam censent Labbeus in Comment.

ad libr. BcIIaruiin. De script. ecclesiast. , qui scriptam post contrc-

uersiam de azymo existimat , Caueus , Cellierius n. 31. , Dupinius,

auctores supplementi Actorum cruditorum tom. 2. sect. 9. p.475.,

alii apud Placcium n.1484. Fabricius n. 23. solum ait,eam suspe-

ctam haberi a viris doctissimis . Suspecta quoque visa tuitFlorezio

C A P V T LXXIV. 647

tom. 15. Hisp. sacr. pag. 319. Natalis Alexander , qui epistolam
ad Claudium rccipit, hanc confictam asserit post exortas inter grae-
cos , latinosque controuersias de azymo , adeoque post Photianum
schisma . Nic. Antonius , postquam animaduertit, Cardinalem Bona
lib. I. Rer. liturg. cap. 23. eandem epistolam vt supposititiam con-
figere, Mabillonium etiam , qui azymi causam aduersus Cardina-
lem Bona egit , argumentum ex hac epistola alias v^aHdissimum
inter dubia coniecisse dissert. de pane Euchar. azym. et ferment.
cap. 6. , ipse quodammodo dubius haeret . Quaerit , qua ratione
Isidorus ad suum archidiaconum Redemptum scribere potuerit ?
Agebat forsan , inquit , eo ipso tempore in curia regia Isidorus , vt
ex epistola ad Brauhonem inter Isidorianas decima colh'gi potest .
Florezius, vt cap. 6. ostendi , dubitat , an idem sit Redemptus
clericus ecclesiae Hispalensis auctor nnrrationis de obitu Isidori ,
ct Redemptus archidiaconus , cui epistola directa inscribitur : ac
potius credit , hu nc fuisse Redemptum Emeritensem archidiaco-
num , qui eodem tempore florebat . Suadere hoc ipsum potest ,
vt idem Florezius tom. 13. Hisp. sacr. confirmat , quod auctor nar-
rationis de obitu S. Isidori clericus appellatur , quum alter archi-
diaconus vocetur . Etsi enim clerici nomen commune quodammo-
do est , tamen iamtum inter clerici , et diaconi appellationem
discrimen aHquod erat , vt in iudicio inter Martianum, et Haben-
tium episcopos in Conciho vi. Toletano apud Pueyum pag. 690.
Per Timotheum tunc clericum , modo autem diaconum .

22. Bayerius argumenta profeit , ob quae epistola ad Redem- lu^f-Mi mi*/-
ptum suspecta videri potest : quia stilus eius hodiernum in scholis
arguendi morem sapere videtur \ quia verba illa , pannos autem
lineos ', quos corporalijt dicimus , sequius prae Isidoriano seculum
redolent : quia de pane azymo , ac fermentato disserit longe ante
quam dc hoc argumento lis inter latinos, graecosque oborta esset.
Obseruat, Mabillonium, et Cardinalem Bona alteram tantum e tri-
bus Leonis Acrideni Archiepiscopi Bulgariae ad Leonem IX. de hoc
argumento epistolis, apud Baronium ad annum 1053. latine editam ,
videri legisse : quum ipse olim e gracco Antonii Augustini codice
tres descripserit i in quibus tamen nihil inuenit , quod Isidoro
ansam praebuisse potuerit ad Redemptum scribendi . Nihilominus
Bayerius plura profert, vt epistolam a censura suppositionis vin-

tis crediur ,

64? I S I D 0 R I A N A

dicet . Quldni ^ inquic , haec epiitola ante tjtfiusque ecclesiae de pane
az.ymo , et fermentato litem , occasione scrupuli , i/t in eadem le^i-
tur y de eo ^ aliisque ecclesiasticae disciplinae articulis Redempto
oborti scribi ab Isidoro potuit ? Neque in ea , vt Aiabillonio per-
suasum fuit , controuersiae inter vtramque ecclesiam mentio , ac tie
vola quidem , aut 'uestigium extat . Addit , epistolam nihil' abso-
num , aut Isidoro indignum continere , eius doctrinam cum catho-
lico dogmate mirihce consentire ; neque demum stilum prorsus
ab Isidoriano abludere . Viderint haec tamen , concludit , quibus
'veteris ecclesiae, disciplinae studium animo haeret .
rnnones eontra 23. Vt a verbo covporalia incipiam , fortasse glossa est e mar-
""" gine in textum intrusa , quos corporalia dicimus . Neque tamen

persuaderi tacile potest , Isidoriano seculo eam verbi significatio-
nem in vsu non fuisse •■, quandoquidem ea vox ira vsurpata extat
in libro Sacramentorum Gregorii Magni , in Ordine Rcmano , in
Missali Francorum veteri pag. 400. , in Capitulis Caroli Magni
cap. 234. lib. 7. , apud Alcuinum , Amalarium , et alios veteres ,
quos Ducangius excitat . In Missali gothico-hispano pag. z 1 9.
ad praeparationem missae habemus orationem : Ad extendendum
corporalia dicat sacerdos : In tuo conspectu , quaesumus , Domine ,
haec nostra mutiera tibi placita sint : vt nos tibi placere valea'
mus : attoUite portas principes iiestras : et eleuamini portae aeter-
nalcs , et intr^ibit rex gloriae etc. Sed obseruandum , corporalia
a gotho-hispanis dicta non pannos , quibus corpus Domini ritu
romano imponitur , sed quibus dona sacra , et ipsum altare a dia-
cono cooperiebantur . Ac fortasse in rubrica Missalis gotho-hispani
lesendum erit ad extollendum corpvralia j nisi ita coopertorium
attoUeretur , vt super altare illico extenderetur ■■, nam in Missa
dominicae primae aduentus pag. 2. rubrica alia est : Dimittendo
patenam super corporales : vel^quod magis credo, calix, et patena
super corporalia ponerentur , et plicata extrema aliqua corpora-
lium parte cooperirentur , vt colligitur ex iis, quae Cardinalis Bona
disserit Rer. liturg. lib. i. cap.25. num. xi. Consonat his Conci-
lium Coyacense in dioecesi Ouetensi anno 1050. celebratum .
Subtus calicem , et desuper corporale lineum mundum , et integrum .
Gotho-hispani , et Mozarabes pancm , et corpus Domini in pa-
tena semper retinebant .

24. Con-

e A P V T LXXIV. 6i9

' 24. ControuersLi ergo in epistola ad Redcmpeum vldetur esse exptnd.intiir .
non de his pannis , quos nos corporalia dicimus , sed de velo -,
seu pannis, quibus apud gothos diaconus dona sacra cooperiebat,
quod quidem velum , seu pallium , nunc solet Qs%t sericum , au-
roque intertextum , sed , vt ex epistola arguitur , olim erat saltem
apud plures occidentales ecclesias lineura . Gregorius Turonensis
lib. 7. cap. 2. vocat coopertorium ^ qm altare dominicum cum obU'
tionibus tegitur : quod ponitur supfr munera altaris . Neque verba
epistolae abkidunt : ////' seric^s pannos , nos autem lineoj , quot
CORPORALIA dicimus , ad ornamenta tanti sacrificii exhibemus .
Multis post seculis in Hispania idem paliium , quo calix cooperi-
tur , corporalium nomen adhuc obtinebat , vt constat ex lege
Alfonsi IX. part. i. tit. 4. lege 57. Corporales son dichos aquellos
pannos blancos , que ponen sobre el catiz. , con que lo cubren ,
quando face el clerigo el sacrarnento del Corpus Domini , e estos
no deuen ser de sirgo , ?iin de panno tinto , mas de panno de lino
puro ., e blanco . Sed pro vario tempore , diuersisque regionibus
Corporalium nomen diuersis pannis altari iuseruientibus inuenitur
tributum, vt videre poteris apudDucangium verb. Corporale ^Palla^
Substratorium .

25. Aliud fortasse recentiorls stili indlclum allquis re\yonet conrrauersr/t ^a
in verbis epistolae ad Redemptum , Quum non sint de esse?2jia ■iP''""'''^"'*^
siue substantia sacramenti . Sed quaedam nunc inter theolcgos v

communiores phrases in antiquioribus Patribus fundamentum ha-
bent . Particulae praepositionis ^^f \%\\% adeo varius , mirusque est
apud optimos etiam latinitatis auctores , vt ditiicile possit in pro-
posita phrasi nouitas ahqua recognoscl ^ (^)uod autem ante contro-
uersiam de pane azymo inter latinos , et graecos excitatam Redempt»
scrupulus aliquis de eo discrimine oriri potuerit, immo quod tem-
pore quoque Isidori nonnulli orientales consuetudinem latinorum
in reprehensionem vocare studuerint, nihil certe est causae , cur
negemus . Nam sl eaedem crant dissidli causae , cur non et quae^
dam initia esse potuerunt, quae tamen in apertum bellum, et schisma
non nisipost multa secula , aliis obortis controuersiis , eruperint?
SIc Armenis , qui, ad Eurychianam haeresim dcficientes , azymo pane
vti coeperant, vitio id graeci dabant : ac vetus formula Armeno-
rum , ad fidem catholicam , ct concordiam cum ecclesia graeca
Tom. I. N n n n

6$o I S I D O R I A N A

redeuntium , a Cotelerio in not. ad lib- 5. Constit. Apostol. de-

scripta , hoc anathema exprimebat . Siquis in pafiem oblationis noit

Immittit fermentum , et sal , nec aquam cum 'vino in sanctum ca^

licem , anathema sit . Aliegantur etiam quaedam Gregorii Magni

verba a Gennadio patriarcha Constantinopolitano pro Synodo Fio-

rentina , et a S. Thoma 5. part. quaest. 74. art. 4. , et in Catena

super Matthaeum , veluti ex illius regesto deprompta : sed , vt viri

eruditi iam obseruarunt , in nullis S. Gregorii operibus- ea repe-

riuntur . Ita vero habent : Solet multos perturbare , quamobrem

in ecclesia qiidaTi panes az,ymos , quidam ojferunt fermenta"os .

Roman.i ecclesia ofrt azymos panes etc. , sed siue in azymo , siue

infer^ncntato conficiatur, Donini corpus et Saliittoris nostri sumimus.

usm Wspeniae 26. In co autem maxima huius rei ditficultas versatur , an Isi-

dori tempore vsus azymorum in ecclesia latina , praesertim gothi-

co-hispana fuerit . Dissentiunt enim inter se viri doctissimi . Ma-'

billonius in praefat. seculi iil. Benedictini , et in dissert. singulari

de pane Eucharistico azymo , et fermentato , et Christianus Lupus

toin. 3. Schol. in Decr. et canon. Concil. in dissert. de Actis

S. Leonis IX. cap. 7. seqq. contendunt , perpetuum tuisse in ec-

clesia latina ab ipso susceptae fidei initio panis azymi Eucharistici

vsum . Contra Sirmondus in dissert. de azymo vsum panis fer-

mentati in ecclesia latina solemnem octingentis , eoqu*e amphus

annis fuisse , neque recepta azyma nisi post Photii schisma pro-

pugnat •, cui opinioni Cardinahs Bona lib. i. rer. liturg. cap. 2.

adhaesit , nisi quod azyma non omnino, vt Sirmondus, ab ecclesia

latina primis illis secuiis excludit . Rationes pro vtraque parte Na-

talis Alexander in dissert. xi. seculi xi,, et xii. art. 3. accuratissime

^ exponit , sed pro neutra sententiam ferre audet : ah'quantulum ta-

men sibi contrarius , qui seculo vn. cap. 3. art. 22. constare ait

ex canone 6. Concihi 1 6. Toletani , pane fermentato ecclesiam

hispanam iUis temporibus vsam fuisse , et cap. 4. art. 4. negat,

epistohm ad Redemptum Isidori esse , quia ea aetate hispanicae

ecclesiae fermentatum consecrabant . In praesenti autem disserta-

tlone obseruat, vtrosque canonem 4. Concilii Toletani xvi. pro se

afferre , et conchidit : ludicet lector , cui opinioni faueat . Credi-

derim , verba Concilii Toletani cum vtraque opinione compoai

posse , adeoque neutri fiiuere .

C A P V T. LXXIV. 651

27. Reprehendit Coacilium cap. 6. eos , qui non panes mundos -, « concHHs^
et studio praeparatos supra mensam Dominl in sacrijicio oferant ^

sed passim quomodo 'unumquemque aut necessitas impulerit , aut -uo-
luntas coegerit , de panibus suis vsibus praeparatis crustulam in ro'
tunditatem auferant , eamque super altare cum^ 'uino , et aqua
pro sacro libamine offerant . Quod factum nequaquam in sacrae
auctoritatis historia vspiam gCitutn perpenditur . Probat deinde ,
Christum panem integrum accepisse ,' et benedicendo confregisse,
et pergit : Quid aliud instituit nos , nisi vt panem integrum su-
mentes super altaris eius mensam benedicendum ponamus , non par-
ticulam panis , quod caput 7iostrum nequaquam fecisse perpendimus ?
Nam si homo suae vitae diligentiam studiosius adhibere procurat ,
quanto magis sacris dei cultibus nitorem debitum exhibere summo-
pere debefi Vnde temeritatis huius ■, aut nescientiae cupientes ter-
minum ponere , id •vnaAimitatis nostrae delegit conuentus , njt noti
aliter panis in altari Domini sacerdotali benedictione sanctijicandus
proponatur , nisi integer , et nitidus , qui ex studio fuerit praepa-
ratus , neque grande aliquid , sed modica tantum oblata , secundum
quod ecclesiastica consuetudo retentat : cuius reliquiae aut ad con-
seruandum modico loculo absque aliqua iniuria facilius conseruen-
tur ^ aut si ad consumendum fuerit necessariumy non •ventrem illius^
qui sumpserit , grauis farciminis onere premat .

28. Deest fortasse aliquid inter verba fecisse perpendimus , ^epnresarctr^.
et Nam si homo . Sententia certe Concilii est , panem sanctifican- '""'''' ' ■
dum in altari reponi debere , qui integer sit , nitidus , ex studio
praeparatus , et modica mole . Apparet iamtum aliquod initium

in Hispania earum particularum , quae nunc consecratae communi-
cantibus distribuuntur : quod a Concilio damnatur , quia contra
vetercm consuetudinem erat , et Christus panem integrum accepit,
quem benedicens fregit , deditque discipulis suis . Ac nisi niuhum
fidJor , legendum est , crustula in rotunditatem auferant , eaque eta
Nam etsi crustula femineo gencre dici potest a crusta , tamen
hoc loco melius videtur crustula in phiraH neutro a crustum ,
Vt enim aduertit Seruius ad Hb. 7. Aeneid. v. 114. Crustum ^
et crusta neutraliter dicimus de his , quae comedi possunt , femineo
autem genere , quae comesse non possumus . Neque ahus Concihi
sensus esse potest : loquitur enim de pane , qui integer nccipicn-

N n n n 2

^52 I S I D O R I A N A

dus erat , et pniticuLitim confractus distribuendus j cuius reliquiae
aut modico loculo couseruarentur , aut consumerentur : exem-
plumque Christi repetitur , qui pa7iem ujtegrum acciplens , ( «o;;
buccellam , ) quem post benedktlonem confrlngens suis particulatim
discipulis dederit . Non igitur reprehenduntur , qui vnum aliquod
crustulum panis rotundum , siue vnam buccellam super altare
ofterebant , scilicet pro ipso solc ofl"erente sacerdote, sed qui plura
crustula rotunda ad altare afferebant , quae deinde sanctificata
sine fractione communicantibus dabant .
forma hostia- ,9. Quaeuam panis consecrandi forma , seu figura olim fue-
/aram'. ^'''" "' rit 3 ^t qucmodo ad hanc hostiarum , et particularum formam ,
qua nunc vtimur , deuentum sit , accuratissime perscrutatur Car-
dinalis Bona Rer. liturg. lib. i. cap. 23. Sed hostiarum , et par-
ticularum originem ex seculis posterioribus repetit : quod verum
quidem est , si de communi vsu in ecclesiis recepto sermo sit ,
Alioquin initium ex ea consuetudine repeti debet , quae in Con-
cilio Toletano reprehensa , postea tamen in meliorcm formani red-
acta inualuit , ab eo vitio expurgata , quod simul Concilium To-
letanum damnabat •■, scilicet quod ea rotunda crustula ex panibus
vulgo vsitatis conficerentur . Hac autem in parte , qua Concilium
vult , panem sanctificandum debere esse nitidum , et ex studio
praeparatum, Mabillonius arguit, panem a7-yrnum praecipi : Sirmon-
dus , Cardinalis Bona , et alii colliount , panem fermentatum non
reiici , quum expressa , vt oportebat - mentio non fiat : quibus
etiam Christianus Lupus assentitur , quamuis vsum panis fermentati
ccclesiae hispanae proprium , non latinae communem inde astruat.
Iterum confirmo , capitulum Concilii xvi. Toletani cum vtraque
sententia cohaerere posse , quum verba illa nitidus , et ex studio
praeparatus panem azymum satis innuant , si alioquin vsus illius
tunc viguisset, et possint etiam peculiarem curam , ac diligentiam,
siue studium panis etiam ferm.entati ex optima farina conficiendi
significare : adeoque ex aliis monumentis lis tanta est dirimenda ,
quam nostrum non est componere . Crediderim tamen , Conci-
lium Coyacense anno 1050. habitum opinioni Sirmondi , et Caid.
Bonae fauere : Hostia sit ex frumento^ sana , et integra , al. ex fru-
mento electo , vbi nulla azymi mentio , vt necessarium videbatur ,
si commuiiis esset consuetudo . Extat lo. Gotter Hermanni Histo-

C A P V T LXXIV. <55j

ria contertationum de pane azymo etc. Lipsiae 1737. Interea relin-
quitur, epistolain ad Redemptiim ex hoc capite saltem dubiam esse .

30. Quod autem vasa, quibus sacrificii immolatio agitur , mt- vm s^njltu .
tallina potius debeant esse, vt in eadem epistola exponitur, quam

Jignea , vel fictilia , id ex antiqua consuetudine videtur dictum .
Concilium Coyacense nnper laudatum : Ita 'ut nmi sacrificent
cum calice ligneo , vel fictili . Lege , si vacat , Cardinalem Bonam
Rer. liturg. lib. i. cap. 25. , qui num. 2. concludit , orthodoxam
ecclesiam semper , et vbique in hoc conspirasse , vt aureis , vel
argenteis calicibus sacerdotes vterentur . De palJa Jinea, quae cor-
porale dicitur , multa etiam tradit doctissimus idem Cardinalis ib.
num. XI. , quae epistolae ad Redemptum consentanea sunt . Sea-
tentia quoque veterum Patrum fuit , verba caelestis oraculi non
subiacere , vt ait auctor epistolae ad Redemptum, Prisciani regulis,
vel Donaci . Gregorius Magnus in epistola ad Leandrum , praemissa
expositioni in lob : Indignum 'uehemcnter existimo , 'ut verba cae-
lestis oraculi restringam suh regulis Donati . Neque enim haec
ab 'ullis interpretibus in scripturae sacrae auctoritate seruata sunt .

31. De epistola ad Eugenium dicendum superesr . Perezius epistoiuadEif
in not. asserit , hunc fuisse Eugenium II. antistitem Toletanum , 5"'"""
lusti successorem . Nonnulli propterea putarunt , inscriptionem

falsam esse , quia lustum post Isidorum vita functum credebant ,
quod Oudinus refellit , quamuis epistolam eiusdem suppositionis ,
et auctoris cum praecedentil-)us esse dicat . Florezius tom. 5.
Hisp. sacr. pag. 267. epistolam pro legitima habet , sed ad Eugc-
nium Toletanum scriptam non censet : quum enini lustus praede-
ccssor anno 636. mense martio prope medium obierit , consecra-
tio Eugenii circa finem eiusdem mensis , non ante , collocari de-
bet : Isidorus autem obiit initio mensis sequentis aprilis . Non ergo
idoneum tempus effluxisse videtur , vt Isidorus ad Eugenium iam
episcopum literas dare potuerit . Quid , quod epistola potius
ad episcopum antiquum directa videtur ? Vestrae sanctitatis literas
per nuncium suscipiens Verecundum , rerum omnium conditori grates
impendimus , quod ecclesiae sanctae suae mentis , et corporis vestri
valetudinem conseruare dignatur . Existimat ergo Florezius, episto-
lam ad Eugcnium Egarensem , qiii iv. Concilio Toletano cum Isi-
Uoro subscripsitjdirectam fuisse . Inscriptio quidem certam episco

654 ISIDORIANA

pi sedem non designat , et chronologica ratio , quam Florezius
cxplicat , contra Eugeniiim Toletanum facit .
nnm ^enutnai ^,. Partcm huius cpistolae ad Eugenium LucasTudensis operi
suo de Alhigensium haeresi ir.seruit : Mariana etiam Hhro 6. c.6.
Hist. Hisp., qui amicitiam inde co!Ii£;it, quae inter Isidorum , Eu-
oeniumque Toletauum il. intcrcedebat , et in not. ad Lucam Tu-
densem hb. 2. cap. i. affirmat , eam epistolam extare in vetusto
codice templi Toletani . Lucas vero Isidorum auctorem laiidat ,
sed opns, siue locum, ex quo verba eius depromit , non nominat .
KataHs Alexander primatnm romani Pontificis iure diuino egregie
nb Isidoro in hac quoque epistola, vt in aha ad Claudium , confirmari
asserit . Oudinus , vt dixi, Dupinius , DaUaeus , Tentzelius , et alii,
praesertim heterodoxi , commentitiam aperte dicunt quum ob af-
fectatam erga romanum Pontificem obedientiam , tum ob iniectam
symboli Athanasiani mentionem : quae duo obiecta iam dilui ,
quum de cpistola ad Claudium dispntaui . De hac igitur epistola,
an sit Isidori , minor est dubitandi ratic , quam de praecedenti
ad Ilcdemptum : maior iortasse etiam asserendi , eam ab Isidoro
scriptam , quoniam a Luca Tudensi iam reperitur laudata . Veru m
quum ipsius Tudcnsis auctoritas satis (irma , aut antiqua non sit,
•dum certiora vetustioris aetatis exemplaria non ostendantur, quatuor
has epistolas saltem dubias ess& pronunciabo »

C A P V T LXXV.

Ue aliis cpistolis , Isidoro attributis , aut affictis . Epistola Isidori mC'

Aica coinmentitia . An Isidorus aliquod de medicina

opus co7iscripserit ,

E/>;sfo?^rt£Z I. V^anonicus Legionensis auctor vitae S. Isidori apud Bollan-
s. ^"'3'''""" ^[^^Q^ .^.Q^Q^i ls\<\on\m adhuc iuuenem epistolam ad Gregorium

Magnum de beatitudine scripsisse : cuius luentio apud antiquiores

aHos non extat,vt cap. 18. n.g. obseruaui : neque eius exeraphim

vsquam inueniri puto •
tpistoia di hae- 2. lu codice Vaticauo 3791. post Isidori epistolas ad Leude-
Tftich. fredurn , et Massonam inscriptio haec tsx.: hicipit epistjla de nomini-

hus haereticorum ^ qui 'unitatem ^cclesiae turbauerunt , Isidori , S&A

C A P V T LXXV. 6sr

id depromptLim est ex lib. 8. Etymol. cap. 5. Quidam etiam haere^
tici etc. Alia adduntur ex cap. 6. sub titulo i Ds philosophis gefitium
quaedam . De hac epistola iterum cap. 8 6.

3. Alia est epistola Isidori nomiiie iu codice Vaticano ^^1% ^ fE'"toi(t medict,
satis antiquo,*de quo cap. 97. ,inter alia opera medica sic inscripta

pag. 107. terg. rubrica: /«c//'/V epistola Tsidori Spanie?2si . Rursus
pag. 108. recentiori manu : EpistoLi Isidori : Quatuor sunt venti , qua-
tuor anguli caeli etc. Epistola a christiano homine videtur confe-
cta, qui quaedam ex Isidoro sumpsit, scilicet ex lib. 4. Etymolo-
giaruni,qui est de medicina,et ahis in locis . Fabricius tom. 13.
biblioth. graec. pag. 746. inter veteres medicos recenset Isidorum
Antiochenum a Galeno citatum, et Isidorum Memphitem ab Aetio.
Addit, Isidorum Hispalensem medicis a Tii-aquello annuraerari pro-
pter ea, quae de rerum proprietate scripsit, et multa aHa ad medi-
cinam pertinentia, praesertim lib. 11. 12. 16. et 17. Etymol. Nescioj
an quod dicit de proprietate rerum, intelhgat opus a Sigeberto indi-
catum : Scripsit et libros duos de dijferentiis verborum , siue de pro"
prietate rerum , an solum innuat , Isidorum in libris Etymologiarum
plura de rerum proprietate scripsisse .

4. In Bibliotheca romana Angelica codex est membranacens /j;Vorus j/f nic.
in 4. seculi xiv. circiter, inscriptus : Isidorus , et alii de medicina '. '^"^""^ °
Interea moneo te , medice , sicut ego monitus sum a nostris magi-

stris etc. Desinit : posse noscitur . Explicit Isidorus . Alloquitur quem-
dam suum nepotem . Non exprimitur , esse Isidorum hispalensem .
Sequuntur quaedam anonyma : Medicina est , quae corpus vel tue-
tur^vel restaurat etc. Hic est liber quartus imperfectus Etymolo-
giarum Isidori . Postea Incipit liber aureus : Si dolor capitis etc. Ex-
plicit liber aureus . Deinde Incipiunt curae magistri Bartholomaei :
Hydrophobia est passio etc. Codex in fine videtur mutilus . ^

5. Suspicor, medio aeuo Isidorum ahquem extitisse, qui latinis isUorus rf.-en-
literis medicinam illustrare pro virili parte conatus fuerit . Nam jn '""" '"*'^'"« •
codice etiam Vaticano 2439. membranaceo in fol. post Auerrois
commentarium super cantica Auicennae,Magistro Armengando Blaxii

de Montc Pessulano ex arabico interprete, pag. 45. suht loannisDa-
masceni aphorismi, subiecto commentario . Aphorismi incipiunt: £/•
beret te deus,Jili amantissimC:, adcuio (?rr6/m . Commentarium vero:
loannes Damascenus tradens quosdam canoncs medicinae operi su*

^56 I S I D O R I A N A

fraemitttt pyooemium . In fiae haec est rubrica : Expliciunt aphafir*
mi loannis Damasceni ■yfilii Serapioiiis ^ cum commento Beati Isidori ,
Codex seculi xiv. circitei' est . Neque Arinengandi Blaxii , neque
Isidori alicuius rnedici Fabricius in bibliotheca medii aeui aneniinit.
loannes Damascenus medicus ille ipse est, qnem Fabricius tom.i^.
bibl. graecae librum aphorismorum 1 60. ad fihum scripsisse testa-
tur, etadseculum vni. prope finem reuocat.Etsi enim de loannc
Damasceno , Serapionis fiiio , in Serapione agere pollicitus est, tamen
id solura protulit : /^.«««^/ Serapio , aut , -vt alii 'uocant ,Serapionis
fiJius , medicus arabs circa a. c. 1070. multis seculis vixit post iV-
rapionem medicum Alexaudrinum etc. Arahis autcm illius , quem ad
vjii. seculutn pcrperam referunt alii , plura scripta latine versa ha^
bemus etc. At auetor aphorismornm ad filium ad vm. secuhim ab
ipso Fabricio retertyr. Qnidquid id est , certe Isidorus noster com-
mentarium ,in aphorismos scriptori>- longese posteriorisminime ede-

re potuit.

f.iuu Ae UbrU 6. Quod si aliquis, vt opinor, fuit Isidorus, qui medio aeuo,
mcUfU isidori ^^ dixi , Tiomen suum inter medico? scriptores protessus fuerit , fa-
cile fuit, vt inepti librarii Isidorum Hispalensem , cuius late fama
peruagata erat-, auctorcm credercnt . Ac fortasse auctor continua-
tionis IsidorianiChronicisub Ildefonsi nomine vel prorsusconfictae>
velplurimum interpolatae, inde occasionem iumpsit,vt quaedam de
libris medicis Isidovi a commentitio pariter Theodisclo , Isidori suc-
cessore , falsatis in vulgiis spargeret: Successit beatissimo Isidoro Theo-
disclus , natione graecus etc. Libros quosdam de naturis rerum , et ar-
te medicinae., necnon et de arte notoria^tquos j-.iter Isidorus facundo
stilo composuerat , et nedum ad puhlicum venerant , in odium fidei
corrupit , resecans vera , et hiserens falsa : atque pcr quemdam Ara-
hum nomine Auicennam de latino in arabicum transtuUt .
reiecta, 7, Totam hanc fabulam merito explodit Nic. Antonius, qui ^x

interpolato huiusmodi chronico errorem ortum putat eorum , qui
Auicennam-hispanum fuisse existimarunt •, quum tamen Auicenna,
princeps scilicet" medicoruin arabum neque in Hispania natus,ne-
que illuc accessisse vnquam videatur , et xi. seculo demum vixerit,
vt ostendit ,hb. y.cap. 2., vbi duos Auicennas sine vllo tundamen-
to ab ahis distingui animaduerrit . Ridiculum praeterea videtur,
Theodisclum i.n odium fidei vera in libris de medicina,et rebus

natu-

C A P V T LXXV. 6j7

naturalibus resecuisse , ac (alss. inseruisse , quum id potius ad libros
de rebus sacris scriptos esset referendum . Dubium autem est, ati
pseudo-Ildefonsus nomine artis notoriae intellexerit superstitiosara
illam^quam Salomofus clauiculae titulo Cornelius Agrippa integro
libro explanauit, de qua Delrius, Torreblanca, Alberghiniis, aliique
aount, quae certe sanctissimo viro Isidoro sine maxima iniuria ascri-
bi nequit,an artem notariam , quae per notas scribere docet, quam
hebraei etiam inferioris aeui cognouerunt : de qua videndus Mulle-
rus lib. 2. Misc. cap. 13. Haec autem notaria ars multo minus ido-
nea est , vt in odium fidei corrumpatur . Pinius in tract. de liturg.
Hisp. cap. 4. eidem commentitio Theodisclo imputari posse conii-
cit, quod exemplaria quaedam liturgiae Mozarabicae corrupta fue-
rinf, quia scilicet Baroniofidem praestitit, referenti ad annum 704.,
Theodisclumprimum in Hispania asseruisse,Christum dei filium esse
adoptiuum . Ita faciie errores serpunt .

8. Berardus , qui Canones Gratiani genuinos edidit , ean- ThecdhcUseon'
dem crambem recoquit part. 3. pag. 481., atque ita concludit: AV-'^''^""

mo exi/ide non colligit ^ quanta solertia opus sit in meditativne Isi'
dorianorum librorum , in quibus sane siquid ojfendiculi esse potest ,
id non Isidoro tribuendum erit ^ sed aut 'theodisco^ aut Auicennae .
Rodriguezius tom. 2. Bibl. Hisp. pag. 344. sententiam Nic. Antouii
male expressit : ait enim , eum apologiam pro Theodisclo adornas-
se,cui nonnulli errorem Adoptianorum imputauerant, quum Nic.
Antonius ne extitisse quidem vllum Theodisclum antistitem Hispa-
lensem contendat .

9. Nullum quidem fuisse Theodiscluni, qul post Isidorum se- '">'" "'-'■'• f«-
dem Hispalensem tenuerit, cap. i 2. demonstratum iam manet . Ne- '^'"" ^"■^'^'"'•'"«
que tamen propterea Lucam Tudensem auctorem continuatio-

nis chronici Isidoriani Ildefonso affictae , aut interpolatorem credi-
derim , quod multi putant . Nam Rodericus quoque Toletanus Lucae
aequalis,aut etiam antiquior eandem continuationem legisse vide-
tur, vt apparet libr. 2. de reb. Hisp. cap. 2i.,vbi de Cindasuindo
ait : Libros Sanctorum Patrum diligenter fecit perquiri ^ et instituta
beati Isidori firmiter obseruari . Hic perfdum Theodistiim hispalen-
sem episcopufn synodali senteiitia in exilium misit , et di^ntatcm pri'
tnatiae^quam ab antiquo habuerat , totius approbatione Concilii 'To-
letanae ecclesiae confrmauit . De corruptis Isidori libris nihil Rode-
Tom. I. O 0 0 o

6)? I S I D O R I A N A

ricus diserte profertj vel quia instituto suo satis erat, si Theodischim,
aut Theodistum perfidum appellaret, vel quia fortasse exemplar con-
tinuationis Chronicilsidoriani miuus corruptum nactusfuit, vt loc.
cit. iam monui .
epUtoin ■leinsti. j q. Inter Isidori epistolas referre aliquis possit opusculum de

iutionebonaevf- • • • i • j <-> • i • •

institutione bonae vitae,de quo cap. 82.-, nam epistolae nomine in

tae

signitur in codice Vaticano-Palatino 832.-, vbi tamen nonlsidoro,
sed Ambrosio perperam ascribitur pag. 80. terg. hictpit epistola bea'
ti Ambrosii archiepiscopi de moribus ., et ho?iesta vita: Dilecte JiH y
dilige lacrymas etc.

C A P V T LXXVI.

De 7Jatura rerum liber Isidori ad Sisebutum Regem . Editiones , mss.
codices , excerpta , caput quoddam huius libri noyidum editum .
CarmejJ Astrologicum huic libro additum , fortasse Isidori , Com'
pe/idium ynetricum eiusdem libri nondum editum -ifortasse S. Eu-
gcnii Toletani .

Sisebutui rcx. I . i V cminem vidi hactenus , ait Bayerius , qui de hoc opere litem
Isidoro intendat . Ac notandum id sane in tanta iudicandi de genui-
nis Isidori operibus licentia , ac varietate . Sisebuti regis, cuius do-
ctrinam,et eloquentiam Isidorus non solum in epistola nuncupa-
toria, sed etiam in historia Gothorum celebrat , epistolas, quosdam
versiculos, et Acta martyrii S. Desiderii Florezius tom. 7. Hisp. sacr.
edidit:ex quibus Isidori iudicium de regis eruditione satis compro-
batur , quamuis is sermone parum latino , et ad vuigarem declinan-
te scripsedc. Opus clare a Braulione describitur : Df natura rerum
ad Sisebutum Regem lihrun vnum : in quo t.im de ecclesiasticorum
doctorum^ quam de philosophorum inda^ine obscjira quaedam de ek'
mentis absol ui t .Bvemiis Ildefonsus : Librum de natura rerum ad Si-
sebutum Prlncipem . Hiinc quoque titulum De natura rertim Sige-
bertus,aliiq'ie retinuerunt. Nic. Antoiius putat, hoc esse opus, quod
Trithemius Cosmographiae nomine laudat, quam inscriptionem in
Pithoeano codice apparerCj monuit Scriuerius in animaduersionibus
ad Vegetium edition. 1670. tom. 2. post Stewechii commentarium
pag. 54. Sed quum Trithemius nonnunquara quaedam opcra diuersis

C A P V T LXXVI. 659

titulls repraesentet, credidenm,opiis diuersum non esse , quod ali-
bi vocat De com^uto -^et natura rentfn , :xYibi De astronomia .

2. Neque dubitanduni videtur^quin liher De astrofiomia aTri- ■^'''*''^'"''"^''
themio recensitus sit opus ipsum De fiatnra rerum . Nam initium

a Trithemio indicatum : Dom/?jo^ et filio charissimo ., epistolae nuncu-
patoriae Isidori ad Sisebutum congruit. Nic. Antonius inter opera
a Trithemio commeniorata, sed aliis ignota, refert librum Df/ii/ro-
fjomia •.(:\\XQm ipse quoque suspicatur esse librum De natura rerura.
Attamen , addit , in Medicea bibliotheca Isidorus DE ASTRIS repe-
ritur . Extat adhuc hic codex , Liber Isidori de astris c^f//-, sed eun-
dem esse , ac librum De fiatura rerum , perspicuum est ex coUatio-
ne inter schedas Zaccarianas cap. 44. indicata. Neque in aliis mss.
exemplaribus similes inscriptiones libri de natura rerum desunt,
vt in cod. Regio-Vaticano 1573. Bayerius quoque codicem Tole-
tanum recenset, quiDif astris caeli ad Sisebutuminscvihiim . Ab ahis
dicitur liber astronomicus , et in editione Augustana anni 1472. fol. ,
quam Fabricius Xii.wdiZX.^De responsione mimdi -^ et ordinatione astro'
rum . In codice Escurialensi , quem Rodriguezius tom, 2. Bibl. Hisp.
pag. 327. describit, seculi xm. , titulus est^Sancti Tsidori Tspanien-
sis De astronomia , seu natura rerum . Subiungitur in eodem codice
Itetn liber Sententiarum -^ scilicet Isidori .

3. Miratur etiam Nic. Antonius , opus De natura rerum in ms. i'^<^ Eoiarum,
codice Pauli Petauii, quem Scriuerius laudat, appellari Rotarum li-

brum .^e(\\XQ asseatitur Scriuerio, qui Rotarum i\\ Notarum com-
mutare voluerat, ac probabiiiorem putat coniecturam, quod Rota-
rum ex Natura rerum compendiose scripto eruperit. Verius tamen
censet, a rotis.^ seu circularibus figuris , quibus Isidorus multis in
hoc Hbro vtitur , tituhun Rotarum ab ahquo ineptissimo , vt ait ,
excriptore fuisse fcibricatum, praesertlm quum eundem tituhnn iii
Chronico Fontanellensi inuenerit : dc quo contersupra cap. 46. , vbi
in aho codice monasterii S. Nazarii in Laurissa idem tituhis Rota-
rum supra verum tituhnn apponitur . Codex noster Regio-Vatica-
nus 310. eadem inscriptione praenotatur . Codex Mediohincnsis
Viber Rotar.y quod Muratorius non inteHigebat^quum codicem descri-
beret, vt cap. 5 5. dixi : ac fortasse vetustate consumptae erant vl-
timae litcrae in Rotarum . a, ^ 1..

4. GriaUus,qui ad Matritensem editionem hbrum hunc emen- it-nji-j.

O o 0 o 2

66o I S I D 0 R I A N A

dandum \\\ se recepit, tituliim De natura rerum praefcrendum ait,
cjuam etiam Beda Isidori cxemplo librum suura De natura rerum
inscripserit j quamuis alias Isidori liber De astronomia ^swx^De mmi^
do , siue De naturis rerum inscribatur .Mansius in descriptione co-
dicis Lucensis, de quo supra cap. 44. , recenset opus cuiusdam la-
cobi hoc tkulo : Inc/pit de natura rerum . h^ix. de terra^mundo,
elementis, de stellis , de meteoris etc. Praetatio est metrica : iVi?/«-
ras rerum varias-y labentis et aeui - Perstrinxit titulis tempora lata
citis.Hoc opusculum edere Mansius cogitabat. Auctor ab ipso cre-
ditur lacobus diaconus, cuius seqaitur synopsis epistolae Alcuini .
Eoo puto, Bedae opus esse iam editum. Aluarus Cordubensis seculo
IX. Isidori librum naturae rerum appellauit in Indiculo Luminoso
num. 15. Carnalibus vero^et minus peritis scandalum nasci tempO'
re martyrii beatus , et lumen noster ( forte nostrum ) Isidorus in
rerum naturae libro euidenti eloquio , et apta figura stellae cuiusdam
Horione ( orionis ) nunciat .

gditionts. 5. Prodiit hic liber , vt ex Fabricio dixi , anno 1472., et con-

sentit Bandinius tom. 4. cod. huin. bibl. Laurent. Medic. plut. 27.
cod. 9. bibliothecae S. Crucis : quae editio Margarino de la Bigne
ignota fuit, qui anno denique 15S0. se primum id opus in vulgus
edere existimabat. Repetita est deinde editio libri eiusdem in edi-
tionibus operum Isidori Regia Matritensi, Breuliana, et recenti Ma-
tritensi. Sed in editione Regia caput vltimum De partibus terrae
praetermissum fuit.In recenti editione Matritensi inter appendices
pag. 51. additum est hoc caput ex codice Ouetensi , scripto secu-
lo VII. , et ex alio Oxomensi seculo xii. , vel circa initium seculi xiii.
exarato . Editor, qui nonnullis varias lectiones ex Ouetensi codice
adiicit , aduertit , in centro figurae capitis xi. literis minio notatis legl:
Eulogii 7nementote peccatoris •■,qu'\ Eulogius, vt addit , videtur scri-
ptor , vel posseisor libri . In nota subiecta dubitatur , num is sic
S. Eulogius martyr Cordubensis . Anno 859. S. Eulogius martyrio
coronatus fuit: adeoque si liber ad seculum vii., vel,vt alii putant,
viii. , pertinet , Sanctus hic martyr solum possessor esse potuit .

cdiro nouaMa- 6. Aduertitidcm editor, post caput, quod nunc estvltimum,
de partibus terrae ^ aM:x in eodem codice Ouetensi addi De Asia ^,
et partibus eius ^ quae sunt caput 3. 4. , et 5. libri 14. Etymologia-
rum : et coniicit ille quidem non inepte, vere olim ad librum de na-

inttosis .

C A P V T LXXVI. 6St

tura rerum 3 qui Etymologias praecessit, pertinuisse^ postea vero ab
Isidoro in Etymologias coniecta , et in plerisqne exemplaribus libri
de natura rerum praetermissa . Bayerius in not. adbiblioth. vet. Hisp.
obseruat, peruetustnm illinn olim ecclesiae Ouetensis codicem , quem
Longobardicum Grialius appelLu , nunc extare in Re^ia Escurialensi
bibliotheca , ac conseare partim cursiuo charactere Longobardico ,
quem nos ^?i7/////^/V«OT dicimus , partim quadrato , seu vulgari ro-
mano : videri autem seculo vni., eoque non multum adultoscriptum:
ex quo 5 pergit , ineditum eatenus Isidori caput xlvii. de partibus ter-
rae in nouissimam Matritensem anni ijj^' editionem permanauit .
Fallitur, quod id caput non ante editum censet: nam etinBignaea-
na, et in duabus Breulianis editionibus conspicitur . Et quurn iilud
non solumediti, etplerique nostri mss. codices exhibeant, sed etiam
ille ipse Longobardicus, quo Grialius potissimum vsus tuit,colIi-
gitur, incuria alicuius accidisse, quod in Matritensi Grialiana edi-
tione omissum fuerit. Quod sistudio praetermissum fuit, quia a non-
nuUis mss. abest,debuit editor praemonere, cur caput,quod in
Bignaeana editione iam conspiciebatur , et in multis antiquissimis
membranis apparet , nihilque prae se fert Isidoro indignum , excluserit.

7. I.ibri de natura rerum quaedam sunt in mss. exemplarib us «cfrpfa.
excerpta : vt in codrce Regio-Vaticano 571. inter alia ex Patribus
deprompta pag. i^. De signis tempestatis ^ vel serenitatis : quod est
caput 38. integrum libri Isidoriani de natura rerum,et in codice
Casanatensi D. iv. 23., de quo cap. 107.

8. Codicem vnum ms. libri de natura rerum ex hihliotheca. mss. codiccs .
Mediolanensi Nic. Antonius memorat , Bayerius tres Escurialenses,

et vnum Toletanum ■, cuius meminit etiam Burrielius in sua episto-
la . In fine capitis 44. recensui quatuor codices,vnum Lucensem,
et tres Florentinos , quorum varias lectiones Zaccaria sibi paraue-
rat. Inter codices Albornozianos Expositionis in Genesin etc. indi-
catur initio liber Isidori De n.itura reru^n . Inter codices Etymolo-
giarum , vt iam a me obseruatum fuit , alicubi reperitur liber De na-
tura rerum , tamquam pars , siue liber vltimus Etymologiarum .

9. Bandinius tom. 4. cod. latin. bibl. Med. plut. 27. bibliothe- f'^^'""^''"*'»'
cae S. Crucis describit codicem 9., in quo est opus Etymologia-

rum , vt alibi dixi . Num. 3. pag. 175. Isidori lunioris illustris libel-
lus de astrono?nia , siue de natura rerum . Prologus : Domifio , et fUio

66z I S I D 0 R I A N A

Sisebuto etc. Tabula capitum 45. i vltimum est de moiite Aetna, ac
desinit : ad puniejiHos peccatores , qui cruciabnntur in seculum seculi.
Quaedam alia addit edido Matritensis , et caput aliud integrum edi-
tiones Bignaeana, ec Breuliana . Subiiciuntur in oodem codice ca-
pita quatuor, quorum \^x\.\w\\m:De nomuubus stellarum -^ quihus ex
causis nomina jrrfpmw/ . Secundum De pra.ecedentia ^et antegrada-
tione stellarum . Tertium De praecedentia ^^ et antegradatiofie ( legen-
dum retrogradatione) . Quartum De statu stellarum. Quae sunt qua-
tuor postrema capita libri tertii Erymologiarum . Succedunt alia ca-
pita De mundo f/c. , scilicet decem priora capita libri 13. Etymo-
iowiarum . Pas;. 188. occurrit totus liber 10. Etvmolooiarum , ali-
quanto longior in hoc codicCjquam in editis , videlicet nonnulla
adiuncta habet in fine,vt Bandinius obseruat. Alius codex de na-
tura rerum recensetur a Bandinio phit. 22. -bibliothecae S. Crucis
n. i2.,qui membranaceus est secuU xui., et inscribitur De astris
fu<'//,simiiis ccdici 39. plut. 29., de quo dixi cap. 44.
vnt',cr.n\ . I o. Non pauca , nec contemnenda tecognita a me sunt Hbri

de natura rerum mss. exemplaria . Codex Regio-Vaticanus 255.,
cap. ()C). describendus,exhibetopus de naturarerum hoc titulo recen-
tiori : Isidorus de natura rerutn . Codex vetus est, fortasse seculi ix.
Non multo inferior est codexRegio-Vatic. 3 10., de quo cap. 100.,
vbi liber de natura xtnwy^xnscnhiimRotarum liber Isidori .li\ cod.
Rc^io-Vatic. 571., de quo cap. 100., est fragmentum huius hbri .
In Regio-Vaticano 1260. cap. loi. integrum opus sine titulo : inci-
pit: Domino, et flio Sesibuto Esidorus . Vlcimum caput est De ?nofi'
te Aetna : sunt versus de ventis , et carmen , Tu forte in luco etc.
In Rec^io-Vatic. 1573. cap. lox. inscriptio tst^Liber astrorum caeli
editus ab Isidoro . Adest caput 47. De partibus terrae . In cod.
Pahit. 834., de quo cap. 103. j Incipit liber de Astra caeli Sancti
Bisidori Spalensis episcopi .l\\ Palatino 1448. secuH xi. circiter I/-
ber Rotarum Sancti Isidori episcopi-^ adest caput 46. De nominibus
maris, ac fluminum nondum editum . Hoc est caput 48. in codice
Palatino 834. Idem caput extat in Vrbinate 100., de quo c. 104.,
vbi hber hic De astronomia inscriptus, Etymologiis tamquam Jiber
23. , et vltimus subiungitur , auctus iw fine opusculo De caelo , quod
Isidoro quoque adiudicatur. Inuenitur praeterea in codice Alba-
nio, de quo cap. 107. fusius agam .

1

C A P V T LXXVI. 663

11. Caput nouum De nomlnlbus maris , et flumlnum ex mss- cnput aemio ai.
codicibus a nobis pioducendum est , scilicet post caput 22. De Ni-

lo . Etsi enim in editis desideratur, et a multis quoque manu exara-
tis exemplaribus abestjtamen certum mihi est, ab Isidori manu esse.
Quis enim alius post Isidori tempora tam scite vetenim auctorum
loca interserere nouisser, vt in hoc capite cernitur? Respondet enim .
hoc caput reliquo operijde qiio notanda sunt Scriiierii verba ad
Vegetium a Nic. Antonio indicata,et a Fabricio relatarS^we no»
covtemnendum opusculum , et dignum viri docti censura . Multa in-
didem fragmenta Nigidii ^ Farronis , Suetonii TranquiUi •, et aliorum
haurienda.Pi-oten Isidorus in hoc «iapite verbaTranquilli inPratis,
Virgilii, Naeuii in bello Punico, Attae in Togatis, Pacuuii, et Au-
gusti j ex quo refert , Nos 'uenimus Neapolim fluctu quidem caeco :
quod fragmentum aliis Augusti , quae Rutgersius collegit , adiungi
poterit , non minus quam verbaTranquilli, Naeuii, Pacuuii, et Attae,
quae in hoc capite referuntur, inter veterum poetarum fragraenta,
quae iam multi vulgarunt, reponi poterunt . Laudatum caput extat
in codice AIbanio,in Lucensi, et in multis Vaticanis , vt m eorum
indice nnper exposito obseruare licet.

12. Libro de natura rerum in nonnuIHs mss. subiicitur quod- <ra™w «frona-
dam astronomicum carmen versu hexametro , T» /^^'^^ in luco etc.'""^'""'

In editione recenti Matritensi descriptum fuit hoc carmen,vbi di-
citur ecloga elegantissima , desumptum ex codice peruetusto Oue-
tensi, in quo inter caput46.,et 47. collocatnm erat,et ex alio co-
dice seculi xiv. , scilicet Escurialensi , vt ex nota Bayeni ad Bibl.
Hisp. argno,qui poemation De sole vocat, ellipticum tamen.^ et mi-
sere defoedatum . Initium inter appendices nouae Matritensis editio-
nis est '.Tuforte in lucis . V)es'mk: Lumen , et fratrem rectis obiecti-
bus argens . Multis mendis in hac editione carmen corruptum est.
Emendatum a me prodibit non solum ex ms. Regio-vaticano 255.,
in quo post librum de natura rerum reperitur, sed etiam ex anti-
quis editionibus .

13. Id enim tam editor Matritensis, quam Bayerius ignorasse "'''"» -'^'''"'"»
videntur jscilicet huiusmodi carmen astronomicum longe ante,nec

semel typis excusum in lucem venisse . Extat in Anthologia latina
pag. 494. tom. 4. Poetar. latinor. edition. Pisaur. , vbi in fine deno-
tatur,aliquid dit&^st post versum , I//;/^ metit ^/c.jsic enim legen-

654 I S I D O R I A N A

dum, non vt in editione Matritensi ;, Lumen eaf .In ms. Regio-ra-
ticano 255. nullo signo arguitur, imperfectum esse carmen : ver-
sus autem vltimus sic habet : Luna tneat ^fratrem recth oblectibus
njrgejis . Editio Matritensis argens , Pisaurensis arcens pro vrgens .
Prinunn prodiit hoc poemation inter P. Pithoei poematia vetera :
• de qua editione agit Fabricius hb. 4. biblioth. vet. lat. cap. i.Vo-
cat incerti auctoris Z)f defectu lunae.sv.xe De astronumia ivSi^mtn-
tumjquod incipit : T^u forte in loco L:e'us . Sed legendum /// /uco
/f;;/«j . Obseruat, Fulgentium auctorem indicari in titulo ex conie-
ctura minus verisiniili , subiici in mss. libro Isidori de astronomiaj
Varronis Atacini esse , coniicere.Pithoeum, et Petrum Danieh's apud
Turnebum xi.v. 3. Aduers. , contra quos disputat Sahnasius p. 1 13 i.
ad Solinum editionis Parisiensis .

foTttrssc isidon. i,|. Gerardus lo: Vossius cap. 5. De poet. lat. putat, fragmen-
tum hoc esse carminis astronomici, atque Isidorum fortasse habere
auctorem ,cuius cperibus saepe subiicitur , nullo au£toris nomine
expresso : doctissinium quemdam hominem coniicere, Varronis Ata-
cini esse . Quiun Fulgentii nomen solum ex coniectnra praefixum
fuerit , vt Pithoeus in notis consentit,et vetusta exemplaria Astro-
logiae Isidori , cui fere subiicitur , nullius auctoris tituium praeferant,
consequens videtur, auc Isidori esse, aut ahcuius ex antiquioribus
scriptoribus , quibus Isidorus libens vtitur . Ec in codicequidem Oue-
tensi antiquissimo ante caput vltimum in textu ipso hi versus in-
seruntur: quod arguit, ab auctore libri id factum . Locus tamen car-
niinis proprius esset post caput ii. de lunae eclipsi :id enim auctor
agit,vtlunae ecHpsin explicet , pauca de solis eclipsi addens. Ne-
que video,cur imperfectum carmen pletique dicant: nam poeta,
quod initio de lunae eclipsi dicere proponit, plene exequitur.

r.orj;im ephco- j _^_ Yj isjdori poematiou hoc esse, fidentius coniiciamus, co-
dicis Florentini S. Marci 604. seculi ix. circiter auctoriras fauet : in
quo fragmenta quaedam , sed interpoIata,EtymoIogiarum proferun-
tur,scilicet de inuentoribus literarum , vbi haec sunt peculiaria :
Aethicus philosophus , et cosmographus suos lit^rarum characteres , quos
adinuenitj ita , vt infra notatum est , distinxit , quosque beatus bonae
memoriae Llieronymus presbyter -vna cum libro suo Cosmographo L%-
tinis tradere curauit etc. Sequuntur characteres Iiterarum,et subin-
de rubrica : Incipit Hisidori presbyteri sermone nitidiori : T!« forte

in luca

C A P V T LXXVL 66s

in Inco U^itus etc. ^ qui versus multis mendis apparent inquihati ,
vt ex specimine, quod Rociuis meus Menciaca ad me misit^col-
ligo. Succedunt alia Isidoriana fragmenta de die, hebdornada, men-
se, anno etc. Cur :w\x.tm preshyter Isidorus vocetur, non intellrgo ,
nisi eum iuuenem adhuc, et presbyterum hoc astronomicum carmen
composuisse dicamus .

i6. Fragmentum huius poematii Sisebuti nomine inuenio inter/''".'?'""'"'"'^^'''
Anecdota Muratoru t. 5. pag. 160. msertum open anonymo De com-
puto ex codice perantiquo bibliothecae Antbrosianae . Liber ex mul-
tis opusculis de computo,de ratione paschatis,de cyclo etc. col-
lectus est anno 810., aut summum paucis post annis, vt ex c.155. ,
aHisque locis colligitur . Ex Isidoro quaedam desumpta sunt.Titu-
lus capitis 106. csx. ^ Item Sesebutus de edipsihus solis^et iunae di-
cit: Quur fesso luna libescit circulus orhe etc. Ita procedunt versus,
multis mendis inquinati , vsque ad extremum versum : Luiiam erat
fratrem rectis arguenss qui corrigendus est Luna meat fratrem re-
ctis ohiectibus vrgens .

17. Cur autem Sisebuto hi versus ascribantur, ratio peti pot- Sheiuto r.scri'
est ex ipso hbro Isidori De natura rerum , Sisebuto dicato , cui adii- •'""'" '

ci, vel inseri solent. Ac re vera versus finem huius de computo
libri, siue coUectionis extat Isidori opus De natura rerum .3 quod
pag. 208. a Muratorio ita indkitiir : Domino ^ et Jilio Sis^huto Esi-
dorus : Dum te praestayitem ingenio ^facundiaque etc. Omittitur a Mu-
ratorio , qui addit ex codice quosdam vcrsiculos : Annus solis conti-
netur -(Juatuor temporihus . Desinunt, triennarium hicmiium - Bisque
trinis supramissis . Kehqua desiderantur .

18. Non tamen absurdum esset Sisehmum , ingenio , doctrina- 1"°'' '"'"^^''"''
quc praestantcm^vt ait Isidorus, aliique coniirmant, auctorem car- '^'^

minis credere . Ex elus epistola ad Theudilanem , dum ex kiico ha-
bitu se ad nionasterium conucrtisset , colligimus , Sisebutum musis
quoque amicum fuisse ; conchidit enim epistohim tribus distichis ad
Theudilanem,quibuspraecedit versusDracontii hb.i.De Deo v.128.
Magnus vhique deus^nunquam mutahilis auctor .\\\ Dracontii edi-
tionibus legebatur : C/^rrtti' vhique deus ^ nunquam tnutabilis auctor .
Carmen Dracontii tribus hbris comprehensum e ms. codice Vati-
cano ego edidi Romae lypi.^in quo erat Clarus -vhique deus ^
nunquam maculabilis auctor : quam lectionem confirmant duo ahi
'tom.l. PppP

tricum .

666 I S I D O R I A N A

codices Vaticani 5853. , et 58 84. , deinde a me visi , in quibus eo-
dem modo extat Dracontii poema , nomine Aurelii Augustini in-
scriptum . Sisebuti distichon secundum ita habet : Qui ttbi diuinum
iussit concedere •votum , - Ipse tibi .tribuat Satjdrimer almauia : cor-
rigendum \'idetin- , Sandrimer alme ^ i'iam . yitimns versus est,S/V
tibi 'uitae lux Christus -vbique pius , et in ms. codice Tolccano
Sit tibi 'uita lux : restitui potest Sit tibi vita^ et lux .

c»mpraJ!am me- 19. Aliud ego pocma iuueui , ad eumdem librum de natura re-
rum aliquatenus spectans, in codice Albanio eidem libro subiun-
ctum : quod veluti compendium metricum est plurium eiusdem li-
bri capitum . Quaedam soluto sermone praecedunt: /« ipso quidem
principio ^ /c. , de septem primis creationis diebus.Tum rubrica :
Item njersus de eadem re : l^rimus in orbe dics lucis prirnordia sum-
/^j/Vi qui sunt septem versus S. EugeniiToletani,qui inter eius car-
inina reperiuntur , et descripti etiam sunt in Prolegomenis ad Dra-
contium pag. 17. Sequitur rubrica : Item versus de sule : Sol oriens
faciem stellarum euiscerat omnem frr. , qui pertincnt ad caput 27.
Ita versus de arcturo , de boote , de pleiadibus , de orione , de lucife-
ro , de "vespere , de cometa , de sirio , de duodecim signis , de tonitruo ,
de fuhninibus , de arcu caelesti 3 de nube , de pluuiis , de niue , de gla-
cie 5 de -ventis .

versiis Jc ventis ^o. Postremi versus, videlicet de ventis , iWi ipsi sunt,qui in
editionibus Bignaeana,et Breuh'ana capiris ^^.textui subiunguntur
hoc titulo : Versiculi de supranominatis 'ventis . Breulius ad marg.
notat, eos versus in ms. codice non haberi . Griahus animaduertit,
eos ab ahis mss. abesse , extare autem in Ouetensi gothico ab Isi-
dori opere separatos, magisque emendatos , quam in editis : quos,
quia non prorsus inelegantes, et Isidoro antiquiores ipsi videban-
tiir-, in nota proposuit . Sed quum hi versicuH de ventis ab eodem
auctore videantur profecti, a quo reh'qui , in codice Albanio eodem
contextu exarati, Isidoro antiqniores non sunt dicendi . Nam cetQ-
ri ita clare Isidori verbis insistunt, vt etiam allegorias eius mysticas
non praetennittant . In codice Ottoboniano 6. , de quo cap. 105.,
sine auctoris nomine iidem versus de -ventis proferuntur , vti etiam
in codice Veronensi Orationah's gothico-hispani , vt indicat Maffeius
in codicis eius descriptione, cap. 88. num. 93. referenda.

EuscnU ToUta- 21. Qucm eroQ auctorem statuimus? Nulia mihi occurrit ra-

C A P V T LXXVI. 66-]

tlo 3 cur Eugenio Toletano istiusmodi versus abiudicem : et est con-
tra non leuis, cur illi adiudicem . Quum enim eodem omnes con-
textu fluantjidem omnium censendus est auctor. Priorum autem
septem versiculorum auctorem Eugenium esse, iam monui . Nimi-
rum delectabatur Eugenius res naturales breuibus carminibus expli-
care,quod satis ex poematum eius libris constat. Ac fortasse ru-
brica , quae toti carmini praecedebat , et iam vetustate corrasa legi
nequit , nomen poetae, Eugenii, vt ego arbitror, indicabat . Sed qui-
cumque deraum tuerit eius poeraatis auctor , quum neque adhuc
illud lucem viderit , et ad libri Isidoriani siue explicationem , siue com-
mendationem pcrtineat , iure , meritoque inter Appendices a nobis
referetur .

C A P V T LXXVII.

Isidorus noster Hispalensh 'verus auctor Chronici , quod aliud est

a Chronico Isidori Pacensis . Compendium Chronici

Etytnologiis insertum ab ipso Isidoro .

uum magnafuerit quorumdam hominum licentia a seculo ix. intcrpoiatores
praesertim , et aliis subinde consequutis interpolandi , au- <^odicum ,
gendi , mutilandique veterum scriptoriim opera,haec tanta temeri-
tas in quorumtiam argumentorum libris peruertendis potissimum
grassata fuit, vt in collectionibus canonum , in kalendariis, in chro-
nicis , et historiis . Neque is ego sum , qui illico iudicem, omnes eius-
modi operum corruptores dolo malo egisse : nonnulli enim , vt mi-
hi quidem videtur,ita libros sibi describebant , aut describi cura-
bant, vtplura alia siue ex aliorum glossis,et additionibus, siue e sua
penu in candem sententiam insererent , vt aliquando vsui esse pos- .
sent.Pessimo tamen id exemplo fociebant, quum alios tacile deci-
pi sinerent,qui omnia in libro exarata tuctori , cuius praefigeba-
tur nomen , bona iide ascribebant. Cui malo paucis verbis occurre-
re poterant,si opus coUectaneum , aut e,< variis consarcinatum esse
aduerterent. Sed non deerant , quiquum e libris exarandis quaestum
f.icerent,ex alicuius magni auctorisnomine, qupd in fronte con-
spiceretur , maius pretium sibi pollicebantur .

2. Haec codicum corruptio, rerumque mixtarum perturby.tio ''" C/;ron;<-o /sr-
in multis Isidori operum,ac nominatim chronici exemplaribus de- ''"" '"''■•"'"•

Pppp 2

66% I S I D O R I A NA

prehenditur) eoque etiam magis quia Isidori nomen clarum vbique
eiat, et scripta latissime disseminabantur . Atque, vt de Chronico sin-
gillatim verba laciam , hac de causa accidit , vt Isidoro partim suum
verum chronicon negctur , partim alia aut non sua, aut interpola-
ta alfingantur . Chronici Ildctonsus non meminit: quippe cui curae
non fuit liistoricos Isidori librosrecensere. Non itaBraulio, qui opus
perspicue describit : Chronkorum a prhicipio mnndi vsque ad tempus
suum Itbrum vnum, nimia breuitate collectum .

Brauihnhtesti- ^, NoHm , Brauliouis verba ita accipi , quasi breuitatem Isidori
minus probet : potius enim laudat, quod ab orbe condito historiam
reruin,et temporum breui chronico scite comprehenderit, eo fere
niodo, quo Isidorus ipse cap. 38.de vir. illustr. breuem Victoris Tun-
tiensis histcriam laude , et notatione illustrem , et memoria dignissi-
mam dicit . Quod tamen ita est intelligendum , vt Braulio non so-
lum chronicum contractum, quod in Etymologiis extat,sed aliud
fusius seorsum editum innuat; quandoquideni hoc etium pro rerum,
quae explicantur, copia, et magnitudine nimium breue, hoe est j val-
de breue appellari potest.
fiiu veteres 4. Chronicou Isidori scriptores vetustissimi laudant . Fredegarii

Chron^icon '«"- ^cholastici , qui eodem seculo vn., quo Isidorus, floruit , explicui
verba cap. 55. contra Nic. Ailtonium, qui existimauit, Fredegarium
vix de Isidoro Chronici auctore se certum esse ostendisse . Secu-
lo vin. EHpandus auctoritatem beati Isidori ex hoc chronico in epi-
stolis ad Carolum Magnum , et ad Alcuinum excitauit, vt dixi cap.
eod. 33. Eodem Seculo vni. etiam ante EUpandum Isidorus Pacen-
sis,qui Isidori chronicon continuauit, Isidoriani chronici prope ii-
nem sui sic meminit : Secundum historiam ecclesiastica?n Domini Eu-
sebii Caesariensis episcopi in lib. i . aetate vi. , 'uel nunc secundum
chronicam Domini Isidori .Post chronicon loannis Bichirensis Flore-
zius tom. 6. append. 9. e:-i codice Complutensi addidit epiloguman-
no 742. conscriptum , cuius auctor alt: Vsque dgluu. eram ^in qua
heatus Isidorus chronicam suam condidit , /;; quinto Heraclii irnpera-
toris anno ^ et quarto Sisebuti regis gothorum ctc. Simih modo auctor
Chronici Sileusis initio seculi xn. num. 2. Quod in Chronica lucide
dectaratur , quam Isidorus ChristifamuluS:, Hispr.lensis ccclesiae episco-
pus ab exordio mundi vsque ad Eraclii romani imperatoris , et Sise-
buti Hispaniarum religiosissimi prijicipis tempus compendiose scripsit .

. C A P V T LXXVII. 66C,

Praetereo scriptores veteres hispanos , qui ex Isidori Chronico, aii-
ctore non laudato, verba retuleriint , Beatum seculo vm. in Com-
ment. super Apccalypsin, et Dulcidium, siue alium auctorem Chro-
nici Albeidensis seculo ix.

5. Tot veterum testimonia , vt de mss. antiqui's exemplaribusr^^nfVrj (?«-
nunc taceam , euidenter ostendunt, Isidorum nostrum chronici, quod'^"' ' ''""^ *
eius nomine circumfertur , auctorem tuisse, vt catalogi etiam per-

uetusti, et bibiiographi plerique cap.45., et 47. allegati consentiunt.
Apertum in primis est tesrimonium catalogi monasterii Pomposae
seculi XI. Ch.ronicx S. hiduri Spa.l€nsis episcopi^ describens historiaru-m
breui.viit^n ab exordio munii vsque ad Heraclii tempus . Anonymus
etiani Mjilicensis chronicum intelligit, q'.mm inter Isidori opera ^?^-
breuiatiouem temporum laudat . Repugnant tamen aliqui recentiores
praesertim posr faraosa chronica conficta , quibus Theophihis Ray-
naudus,Io: Harduinus,et aUi apud VincentiumPlaccium in Theatr.
Anon.,et Pseudon. n. 1484. assentiri videntur . Ac primum Biua-
riusPieudo-Dextri sui haec conatus est exphcareverba ad ann.384.
num. 8. Isidorus Senior Cordubensis co'itinuat chronicon a primo coji-
sulatu "Theodosii: quae in fragmento Estepani cociicis nonapparere,
Nic. Antonius animaduertiti atque ade.o ab aliquo postea addita sunt,
qui minus caute seniorem Isidorum Cordubensem a Dextro nomi-
natum confinxit, comparatione sciHcet Isidori Hispalensis, quilonge
post Dextri aetatem floruit . Biuarius , vt Pseudo-Dextri impruden-
tiam excuset , duos Cordubenses Isidoros commentus est , alteruiu
Seniorem auctorem chronici, alterum luniorem auctorem Allego-
riaruin ad Orosium , et commentarii in libros Regum , et Euange-
lium Lucae . Censet ergo , Chrcnicuin , quod Isidorus Hispalensis
scripsit, desumptum esse magnam parteni ex chronico senioris ihius
Cordubensis Isidori : quod Isidori Cordubensis chronicum Lucas Tu-
densis ahis chronicis inseruerit , putans , opus esse Isidori Hispalensis .

6. Inepta haecsunt:nam Isidorum Cordubensem chronicum scri-<?ur refcnanrur,
psisse, sohim inter Pseudo-Dextri nuoas relatum est. Etsi autem Lucas
Tudensis Isidori nomine multa protert , quae in Isidori chronico non

extant, tamen id non arguit , reperta ea fuisse in autiquiori ahquo
Isidori Cordubensis chronico : nam multa etiam pariter reiert de tem-
pore,quod ab Isidoro -Cordubensi exphcari non potuit . Sohim er-
go arguitur, Lucam Tudensem chronico Isidori in omnibus parti-
bus interpolato Vjum fuisse, vt mox dicam.

670 I S I D O R I A N A

Pciihenus im- y, Aliam contrariam viam iniit loseph Pellizerius, qui chroni-
i>i.juatur . cum,communi omnium consensu Isidoro Hiipalensi attributum ,
ab Isidoro Pacensi conscriptum tuisse contendit . Bandinius tom.i.
cod. latin. biblioth. Laurent. Medic. phit. 20. describit codicem 54.
'secuH XI. nitidissime exaratum , in quo est Isidori Iiwioris chrono-
graphia cum prologo : lulius Africanus f^c. , quae verba occurrunt
in prologo Chronici Isidori paulo post initium . Liber incipit -.Adam
quum esset etc. Desinit Co^isumfnatio seculi est . In indice catalogi
ita annunciatur : Isidori lunioris ., eiusdemque antistitis Caesaraugu-
stai:i , ^oiificti a losepho Pellizerio , Chronographia cum prologo . Non
ita id inteUigas , quasi Pellizerius Chronographiam confinxerit, sed
quod sibi ipse finxerit, auctorem eius Chronici, qui re vera est Isi-
dorus Hispalensis episcopus , tuisse aUum Isidorum patria Hispaien-
sciri,et episcopum Cacsaraugustanum . Nam aliquando , scilicet in
Obseruat. ad Dulcidium fol. 16., ita existimauit . Sed in libro de
Maximo Caesaraugustano fol. 29. multis probare conatur , Isidorum
Pacensem auctorem esse Chronici , Isidori episcopi Hispalensis no-
mine editi . Bandinius verba Fabricii in Bibl. med. transcripsit , eius
nientem fortasse non assecutus . Fabricius ait : „ Isidorus Hispalensis
luniorjidemque antistes Caesaraugustanus, confictus a losepho Pel-
lizerio, vt p.i 83 . dicere me memini,, . Scilicet praemiserat : „ Isidorus
Caesaraugustanns commentitius,quem Chronici duplicis scriptorem
facit losephus Pellizerius , quod inter Isidori Hispalensis scripta re-
ctius referemus,, . Omitto rationes, quasPeUizerius ex Ildefonsi silen-
tio petit, vti ctiam ex suspicione, quam contra Braulionis praeno-
tationem de libris Isidori mouet : quasi ea genuina non sit^ iam enim
cap. 5. ca controuersia a nobis agitata est . Praecipuum ergo Pelli-
zcrii arpumentum netitur ex praefatione chronicorum Pela"ii Oue-
tcnsis, qui seculo xn. plura chronica in vnum corpus coUegit,quae
adhuc asseruantur in Ouetensi codice , eiusdem Pelagii partim ma-
nu,partim iussu conscripto .Titulus codicis est: Liber clironicorufn
ah exordio mundi . Nic. Antonius addit vsque era Mcijix. , quae ver-
ba a ms. abesse , ait Florezius tom. 4. Hisp. sacr. pag. 200. seqq. , vbi
totum libri prologum accurate describit . Pelagius chronicorum , si-
ue centonariae historiae compilator sic praetatur : Charissimi fra-
tres , si chronicam hanc , quam aspicitis , bo-n-o animo eam leg^eritis ,
inuenietis ^ quomodo iunior Isidorus Pacensis ecclesiae episcopus^ sicut

C A P V T LXXVII. 671

/« veterl testamento , et 710UO lcgit , et per Spiritum satictum intelle-
xit , ita ab Adam vsque ad Noe , et 'vsque ad Abraham , Moysem ,
et Dauid , et njsque ad aduentum Redemptoris , et de ludicibus , et Re~
(ribus in Israel , et de romanis regibus , siue imperatoribus , et de Euan-
dalis , et Alanis , siue et Sueuis hispanis regibus , sicut a maioribus ,
et praedecessoribus suis inquisiuit , et audiuit , plenissime scripsit . Et
B. Isidorus yde quo fjunc Legionensis gaudet ecclesia , de regibus go-
thorum a primo Athanarico 'vsqiie ad catholicum Wambanem regem
gothorum , prout potuit ^ plenissime scripsit .

S. Ex his coUi^it Pellizerius, Pelagium Ouerensem Isidoro Pa- P''f3''*' Oue-
censi chronicon ab exordio mundi , et historiam Vandalorum , ac
Sueuorum tribuere , Isidoro autem Hispalensi solum gothorum histo-
riam . Neque ainbigi potest,quin haec Pelagii mens fuerit,si vcre
eius est haec praefatio . Enim vero dubitat Nic. Antonius lib. 5. Bi-
blioth. num. 121., an prologus , foedissimis erroribus scatens , Pela-
gii Ouetensis foetus sitret rursus hb. 7. n. 49.,quum de Pelagio
iX^it : Facile persuadeor ^ inquit, nisi librum cojitrectantibus aliunde
contrarium constet , 71071 Pelagii hanc praefatione^fi , sed alterius eo re-
centioris esse ., qui summam rerum ■, quae in eo libro contineretur ,
co7ificere voluit . Subiicit Bayerius hanc notam : Rem i/idetur noster
acu tetigisse : quum enim tot insint ,quot 'uidimus .y praelaudato Com-
pluten i codici , abest ab eo praefatio ^quae magnas illi turbas exci-
tauit .

9. Vt haec inter se exemplaria chronicorum conferantur, codices "lis-codiccs
ipsi describendi sunt.Codex Complutensis , nunc Regius Matriten-
sis , sine titulo communi Chronicorum , et sine praetatione continet

1 . Ciuitates , quas regebant reges gothorum , earumque p07itijiccs .

2 . Paruos annales per eras a xxxvm. , in qua Christus natus fuit , ad
MLxxiii. 3. sub maiori rubrica : Pelagius episcopus Ouetensis ait : De
originihus celebriorum Hispaniae vrbium . 4. Libru7n Chronica , seu
'tabularium ab Adam ad diluuiu7n , et quatuor ro7nanorum , gotho-
rum -i Asturiarum ■) et Saracenorum regu7n ordines .Hic insertum in-
telligo chronicon Isidori , et historias gothorum , Vandalorum , et
Sueuorum. 5. Ordinem annorum mu7idi beati luliani Pomerii archic-
piscopi Toletani . Opus fnlso luHano ascriptum , qui neque Pome-
riicognomen habuit. 6. Excerptum e Sebastiani Salmanticensis Chro-
nico . 7. Chronicon Sampiri Asturicensis . 8. Chronicon Pelagii Oueten-

673 I S I D O R I A N A

sif . 9. D(f Salomonis poeiiitentia .10. Decreta Adephonsi ^ et Geloirae
regif!ae , et miiiora alia .
ChTomcorum i q. Codicis Ouetensis , Pelagii, vt dixi , partim manu, partira

^"^"' iussu exarati meminerunt Moralesius , Sandoualius , et Pellizerius,

a Nic. Antonio recensiti . Extabat codex , dum Nic. Antonius scri-
bebatjin bibliotheca Reynosiana, scilicet D. Didaci de Arce Rey-
noso : quem apud Pellizerium aliquando se vidisse testatur, nisi for-
te diuersum aliud exemplar Pellizerius habebat.Nam etiam Mora-
lesius in ecclcsia Ouetensi duos similes codices chronicorum Pela-
gii inuenerat,et plura etiam exempla ad manum habuisse videtur,
quibus eadcm chronica continerentur, alia tamen facie , ac titulo ,
quam edita sunt,vt Nic. Antonius obseruat , et collatis testimoniis
confirmat : qui lib. lo.num. 245. asseuerate ait , codicem ecclesiae
Ouetensis, a Sandoualio visum , esse illum ipsum , qui fuit etiam
Garsiae de Loaisa, ac deinde D. Didaci de Arce Reynoso Placen-
tini episcopi , arque adeo bibliothecae Reynosianae . Autographi er-
go codicis Ouetensis potissimum ratio habenda est:cui ex Peliize-
rio titulus est : Liber chrofiicorum ab exordio mundi 'vsque eram
MCLxx. Hanc inscriptionem vacillare, Nic. Antonius recte animaduer-
tit.Qui enim fieri potuit,vt Pelagius, qui eia ii68.,aut ante iam
obierat, chronica ad eram 11 70. perduceret "? Bayerius in nota re-
ponit,deesse hunc titulum in codice Complutensi, sed vere Pela-
gium centonem historiarum ad eram 11 70. consarcinasse .

r.nmTWJioia. II. Parum hac in re vidit Bayerius , qui ad annum , quo Pela-
'"^- gius decessit , animum non aduerterit. Si enim codex Complutensis

ad eram i 170. protenditur, colligere debuit, auctum ab aliquo con-
tinuatore fuisse chronicum , non a Pclagio eo vsque perductum , aut
contra Pelagium ad eram vsque 11 70. vitam protraxisse . Et in hoc
ecdem argumento iamdudum facem Florezius praetulerar tom. 4-
Hisp. sacr. pa<?;. 200. seqq. Ostendit , vt iam monui, abesse a codice
Ouetensi verba illa vsque eram mclxx. Tradit tamen , Pelagium vitam
cum rnorte commutasse anno circiter ii45'. 5 siue era. 1181., ac
nihil in codice contineri, quod post id temporis peractum fuerit .
Addit, genealogias gothorum regum ipsius Pelagii manu tsst con-
scriptasj cctera, etiam praefationem , de qua quaestio est , alterius
manu,sed ita vt facile intelligatur, orania eiusdem Pelagii nutu li-
teris esse mandata . Obiter aduertam , forcasse genealogias, Pelagii

manu

C A P V T LXXVII. 675

manu CKaratas , esse opus Pelagio antiquius , cuius mentio fit in
Chronico Albeldensi seculo ix. scripto tom. 15. Hlsp.sacr. pag. 462.
Liber etiam generationum similiter ajjirmat ^ quia de Magogfiliu lajet
•veyiiunt gothi-^et Gothia -y et Scia a Magog neminata sunt . Suspicari
possurausj opus Generationum vetus, vt alia, a Pelagio fiiisse in-
terpolatum . Tenet Florezius cum Moralesio, prologum ipsum au-
ctorem habere Pelagium : quin obstare possit coniectura Nic. Aa-
tonii,qui in eo prologo de Pelagio sermonem haberi ait , tamquam
de homine ab eo , qui loquitur, distincto : Et a Veremundo poda^
grico vsque ad Adefo?isum regem ^filium Raymundi Comitis ,et Vr-
racae reginae , Pelagius Ouetensis ecclesiae episcopus ^ sicut a maiori-
bus^et praedecessoribui suis inquisiuit , et audiuit , de gothis ■, et ara^
gonensibus regibus , pruut potuit , plenissime scripsit .

12. Ita de se loqui potuit Pelagius, vel vt ordinem , quem in Pdt-ftas fn.ia.-
ceterisscriptoribus commemorandis tenuerat,seruaret, velquod non °^^"^'"^'°'' ■
aegre fortasse ferret, si alius prologi auctor crederetur . Verum siue
ipse Pelagius prologi auctor fuerit,siue alius aequalis , ineptissimum
prorsus est chronicon Isidorianum , ab exordio mundi deductum ,
Isidoro Pacensi adiudicare contra tot alios antiquiores scriptores,
qui pro Isidoro Hispalensi suffragium ferunt , neque ipso excepto
Isidoro Pacensi , qui , vt dixi, Chronicam Domini Isidori laudat , quum
de anno , quo Christus natus est , disserit. Stiius etiam Chronici no-
stri a barbaro, et inculto Isidori Pacensis sermone multo magis
ditfert, quam vtriusque Isidori inter se aetas •, vt in Isidoro Hispa-
lensi honiinem videas,puri sermonis latini expressa vestigia retinen-
teni , in Isidoro vero Pacensi scriptorem , e barbara maurorum col-
luuie misere deturpatum. Sane Pclagiusinse Ouetensis m rebusprae-
sertim antiquis nullam fidem meretur,qui, \t Mariana in prologo
ms. ad eius chronicon a Flore/ic laudato animaduertit ,yrfr/;«/c/j-»/
'uulgo est dictus . Idem Florezias in exemplari Batrensi chronicorum
Pelagii , quod fuit Ferdinandi Perez de Guzman , aui Garsiae Las-
so de la Vega , hunc ordinem fuisse tradit . Post prologum sunt
chronica vandalorum , et sueuorum , et historia gothorum : quae
sunt ipsamet Isidori Hispalensis opera , sed interpolata . Sequitur
Supplementum D. Ildephonsi : quae est continuatio aut Ildefonso pe-
nitus afficta, aut ab aliquo alio fabulis corrupta . Tum Numerus
' sedium Hispaniae: quac est commentitia diuisio episcopatuum ,quae
Tom. I. Q 4 ^ ^

67-1- I S I D O R I A N A

a W-^aniba facta dicitur, sed ab ipso Pelagio Oiietensi,vt multi i.im

consentiunt , cmnino conficta,et Idacii , siue Itacii nomine diuul-

qata , fortasse quod Pelagius Idacium quemdam Chronici auctorem

extitisse legerat : qui tamen longe ante Wambae tempora floruit .

Chrono/^rnphitt j :< , Haec alio ordine in auto^ranho codice Ouetensi referun-

""°" ' tur,in quo post commentitium hunc Itacium , et Historiam Sampiri

est Corographla Isidori itwivris ^ quoc^ est Chronicon nostri Lsidori,

qui fortasse Pacensis est creditus, quod in aliquo codice lunioris

titulo repertus fuerit insignitus , vt cernere licet in codice Floren-

tino supra recensito , in quo correctior est tituhis, Chronographia

Isidori luviuris . Nam hispani Isidorum Hispalensem sefiiorem , Pacen-

sem itwiorem dicere solebant : exteri autem saepe Isidorum quo-

que Hispalensem iuniorern appeUarunt . Sequitur in eodem Ouetensi

codice : Incipit chronica regutn gothorum vsque ad catholicum regem

IVambanum scripta: quae est Isidori nostri Historia gothorum , sed,

vt puto, cum ea continuatione , quae in codice Batrensi dicitur

Supplementum D. Ildefonsi . Succedit Historia rebcHionis Pauh con-

tra Wambam , auctore luHano , ibi pcrperam Pomerio cognominato .

Subiunguntur diiiersae epistohic , chronica Sebastiani , Pelagii etc.

Apparent chtre in codice hoc Ouetensi interpoLationes PeLigii , in-

terdum etiani insertis verbis , Additio Pelagii episcopi Ouetensis .

j>rohjus men. 1 4. Quod si prologum i])sum codicis Ouetensis inspiciamus,

^" • vel ex eo solo h'quido constabit, nuham praestandam essQ fidem mo-

numento.quod historicis erroribus, et anachronismis euidentissimis

refertum est. Isidorus Hispalensis chronicon gothorum vsque ad Wam-

bam regem plenissime scripsisse dicitur, quum Isidorus anno 656.

ad Superos euohirit , Wamba autem non ante annum 672. regna-

re coeperit . Pergit prologus : Et a praedicto rege IVambane vsque

ad catholicum Pelagium regem gothorum B. Iulia?tus Toletanae sedis

archiepiscopus ^ qui arcam cum Sanctorufn pignoribus ^ qua nunc ec-

clesia Ouetensis gloriatur , cum rege Pelagio saepius in Asturias transtw

Vit , et sicitt a maioribtis , et praedecessoribus suis inquisitiit , et au-

diuit^ protit potuit ^ ptenissitne scripsit . Atqui S. luhanus anno 6go.

iam vita functus fuerat . Qui ergo fieri potuit, vt post Maurorum

irruptionem , quae seculo vm. accidit, aut historiam gothorum con-

tinuauerit , aut sacra pignora ad Astures detulerit ? Audi rehqua :

Et a Pelagio rege vsque ad Adephonstim Castum , et catholicum re-

C A P V T LXXVII. ej^f

qem gothorii7n Seb.isli.inus Salma>ittcens'is episcopus , sicut a maiori-
bus , et praedecessoribus suis inquisiuit , et audiuit , plenissime scripsit .
Hoc loco auctorem prologi errare , Pellizerius ipse fatetur: nam con-
tinuatio historiae a Pelagio ad vsque Alfonsum Castum noii Seba-
stianum Salmanticensem episcopum auctorem habet , sed Alton-
sum III. , qui eam Sebastiano direxit , Adhuc tamen haec contro-
uersia sub iudice est . Nam epistohi, Alfonsi nomine chronico prae-
missa, sensu caret, et mutihi videtur : neque ex ea satis coUigi pot-
est, quisnam auctor Chronici fuerit . AUi cum Mariana suspicantur,
chronicon a Sebastiano compositum , sed regis nomine editum.

i). Sequitur:£? ab Adephonso Casto -vsque ad Weremundum 5(impirutA.tu-
regem Fodagricum Sampirus ecclcsiae Asturicensis episcopus , sicut a "'^f"*'^ •
maioribus , et praedecessoribus suis inquisiuit , et audiuit , de gothis
regibus ,prout potuit^ plenissime scripsit . Haec de Sampiro , quippe
qui proxime ad Pehigium accedebat, niagis sunt veritati consenta-
nea: etsi variant etiam scriptores, quum Moralesius Sampiro isti re-
hitionem de arca reliquiarum in Asturias translata tribuat , quam
sub Sebastiani Sahnanticensis nomine SandouaUus vulgauit.

i6. Quidquid id est,auctori prologi ad systema chronicorum '^''"/«^'«^■^•■<"'=-
Pehgu,qui m rebus antiquis tam turpiter hallucinatus est,mnimie
oportet fidem praestare ,dum Isidori Hispalensis chronicum Isidoro
Pacensi affingit, siue ex eo,vt dixi, deceptus , c|UO.d Isidori lunio-
ris nomine inscriptum repererit , siue ex eo,quod exemphn* vide-
rit Chronici ab Isidoro Hispalensi ad Sisebuti tempora perductf,
et ab Isidoro Pacensi continuati : cui postremo totum opus ascri-
pserit. Similem invmss. codicibus chronicorum coniusionem loannes
Vasaeus quum inuenisset, in grauem diflicultatem incidit, ex qua
tamen non infeUciter sese expediit Ub. i. Annah cap. 4. Isidorus Pa-
censis episcopus etiam scripsit Chronicon Hispaniae , cuius si est Chro-
nicon illud ., quod illius titulo praenotatum 'vidi ■yportentum potius- di^
xerim , quam chronlcon : adeo prodigiose scripsit , et gothice. pc-
tius , quam latine . Certe mihi tamquam in nouo quodam , et inaudito
idiomate desudandum fuit , -vt intelligerem . Hactenus Vasaeus verum
Tsidori Pacensis Chronicon suis coloribus depingit. Nam de stilo
horrido,et inculto consentiunt Resendius Ub. 4. Antiq. Lusit. , et
Mariana in prologo ad Chronicum Isidori Pacensis .

1 7. Pcrgit Vasaeus : Inueni et aliud Chronicon , titulo Isidori lu- isidorus lumar.

Qqqq 2

676 I S I D O R I A N A

vioris tamquam illius ( Pacensis ) ah ijiitlo mundi 'vsque ad qnin-'
tum annum Suinthilanis gothorum regis , qui fuit annus Domini sex-
centesimus •vigesimus sextus . Sed hoc ego Chronicon S. Isidori Hispa-
lensis archiepiscopi , non Isidori Pacensis, esse certo mihi persuadeo ^
praesertim quum ipse etiam S. Isidorus in Etymologiis se ad eum
'vsque annum Chronicum suum perduxisse testetur . . . Neque obest
lunioris cognomenturn , quod D. Isidoro Hispalensi conuenit , non huic
Vacensi . Dicitur 'vero D. Isidorus lunior propter Lsidorum Corduben'
sem etc. . . . Haec ego pluribus excussi propter contrarias opinio-
7ies^et sententiam meam dixi ,facile cessurus ,siquis compertiora in
medium adducat . Rccte , vt vidimus, Vasaeus sentit : neque vlla iam
hac de re duhitatio superest . Etsi autem Chronicon Isidori ad an-
num 5. Suinthilanis perductum dicit, tamen vulgatum S. Isidori in-
teUiijit , quod anno 5. Sisebuti finitur . Variant enim codices:siue
ex compendio Chronici Etymologiis inserto, et ad annum 5. al. 7.
Suinthihinis protracto , ab aliquo conclusio in latius Chronicon
fuerit translata , vt Loaisa in not. coniicit,'siue , vt ego magis cre-
dOjlsidorus ipse Chronicon vsque ad annum 4. Sisebuti primum
editum,in aliquo exemplari suo consequentibus annis continuaue-
rit:ex quo varietas conclusionis in mss. codicibus apparet.Non-
nulli aiunt, secundam Chronici editionem ab Isidoro factam : sed id
necessarium non est,quum Isidorus sine noua editione suo exem-
plari continuationem addere potuerit .

iJir^nUtn igno- i8. Ahud Chrouicou Isidoro nostro attributum Vasaeus loc. cit.

'""• • commemorat : Vidi quidem in eodem codice aliud Chronicon ^ Isidoro

Hispalensi episcopo iiiscriptum : sed quum in "vltimo Trasamundi Van-
dalorutn in Africa rcgis anno desinat , alterius potius , atque eius
Africani , quam S. Isidori Hispalensis , esse arhitror : praecipue quum
rationem potius cum regihus vandalorum in Africa ^quam gothorum
in Hispania habeat . De eiusmodi chronico , quum ad manus nobis
non fuerit, iudicium ferre non possumus: sed rationes Vasaei satis
per se euincunt, Isidori illud non esse . Non inutiliter autem in
vulgus ederetur, si eo aliquo modo gothorum in Hispania, van-
dolorumque in Africa historia illustrari posset. At quis indicabit,
quo loco nunc existat? Si tamen existit , et non, vt raulti aUi codi-
ces , irreparabili damno pcriit.

liid. Paccn$is . 19. Vt autem redeam ad verum Isidori Pacensis chronicon,

C A P V T LXXVII. 677

a Sandoualio primum Pampilone typis editum fuit i^r^. hoc titu-
Ic : Isiavri Pacensis episcopi Epitome iynperatorinn , et arabum , 'vna
cum Hispaniae chronico , ex codice gothico Complutensi ^ et Oxomensi .
Mariana in prologo refert, ab Oxomensi codice nomen auctoris
abesse . Iterum prodiit Matriti 1729. emendatum aM. Fr. Francisco
Berqanza ad exemplaria duo , alterum descriptum a lo: Baptista Perez
ex veteri codice Oxomensi, alterum ex libro gothico Complutensi
iussu Ambrosii de Morales . Denique illud edidit Florezius tom. 8.
Hisp. sacr. recognitum ad priores duas editiones, ad ms. codicem
Complutensem membranaceum , sed non gothicum,ad ms. Maria-
nae, cuius prologum describit , et ad varias quasdam lectiones ,
a Praesule de Marca obseruatas . Inscriptio est : Incipit epitome im-
peratorum , vel arahum ephemerides , atque Hispaniae chronographia
sub 'uno 'volumine collecta . Chronicon initio exprimit eram 649. ,
et annum mundi ^S^y.^quo Heraclius decessit : era enim praemissa
non annum, quo imperatores regnare coeperunt, sed quo obierunt,
designat. Isidorus igitur Pacensis ab initio Heraclii, cuius anno 5.
chronicon S.Isidori desinit, historiam perducit ad annum vsque 7 5 4.,
ac proinde non chronicon Idacii,quod nonnulli dixerunt,sed Isi-
dori Hispalensis continuauit. Ipsum Isidori Pacensis chronicon ab ,
alio continuatum videtur : nam Ambrosius Morales refert, a se vi-
sum Isidori Pacensis chronicon pertinens ad nongentesimum am-
plius salutis annum : ex quo Mariana de Isidori Pacensis aetate du-
bitauit . Sed Ambrosius Mora!es,vt notat Florezius , in eiuscemodi
chronicis describendis, auctoribusque distinguendis saepe hallucina-
tiis fuit : et continuationes chronicorum, cura recentiorum additae,
in mss. exemplaribus frequenter occurrunt . Dupinius in praef. ad
tom. 4. bibiioth. eccles. obiter ciixit,se auctoritate chronici Isidori
Pacensis non vti, quia instrumentum indubitatum non est : sed , vc
puto , pseudo-Dextrum , aut aliquem alium seculo xvn. conlictuiu,
non nostrum Isidorum Pacensem , nominare voluit.

20. Non semel innui, compendium Isidoriani chronici ab ipso cnmpendhim
Isidoro in Etymologias relatum fuisse . Quum enim Isidorus opus
encyclopaedicum i:/')'w&/6?/<.irMw titulo allaborare statuisset , multa
ex iis , quae in aliis suis operibus diuulgauerat, in breuiorem reda-
cta formam Etymologiis inseruit. Ita libro 5. post alia deannis,se-
culis etc. caput 37. inscripsit : De discretione temporum : quae est

ctuin .

578 I S I D O R I A N A

epitome chronlci aliquantiilmn protracti ; desinit enhn : Eraclius xvn.
11U71C agit itnperii anntim etc. , quiim chronicum sohim 5. EracHi
anniim attingat . AHi codices in chronico Etymologiarum annum
decimum EracHi designant : ahiahrer . Hoc tamen constat,postchro-
nicum tusius, anno 4. Siseburi , et 5. EracHi terminatum, Isidorum
idcm argumentum in opere ctymologico , quod postremum eius hiit,
in compendium redegisse . Ad quam temporum racionem Bellarmi-
nus non attenditjqui existimauit, ex Etymologiis d-^sumptum iuisse
chronicon Isidori nomine in vulgus editum , improbante Labbeo i
eoque etiam magis , quia chronicon separatum multo vberius est
chronico Etvinologiarimi . Neque insolens est , eundcm nonnun-
quam scriptoreni e>: longioribus spatiis in arctum velut gyrum lu-
cubracioncs suas,quum subest causa , contrahere .
ohJti.ioro fa- 2 1. (^uod autem Isidorus ipse chronicon suuni in Ecymologiis
contraxerit, niinime ego dubito . Eccur enim Braulioni, quod Ou-
dinus cum Labbeo suspicatur , interpolationem chronici in Etymo-
logiis Isijori iniputabimus ? Quid enim tutum in ED,'mologiis re-
nianebitjsi Braulionem huius,vel alterius capitis auctorcm pronun-
cianius, non alia ducti ratIone,nisi quod Braulio opus solis titulis
distinctum in libros diuisit ? Diuersa ratio est de quadam nota,
Chronico Etvmologiarum adiecta in editione Breuliana, vbi Suin-
thilanis mentio fit , et quaedam rcpetuntur ex prologo ad Chroni-
con fusius. Vossius enim lib. 2. de hist. latiii. cap. 2 5.nonabIsi-
doro 5 sed ab alio additani verosimilius credit,quum in veteribus
suis optimae notae mss. ea vcrba desiderentur . In plerisque etiam
nostris mss. desiderantur, quae recte pariter a Grialio omissa sunt.
Sed Grialius, ( vti antiqua etiam exemplaria ) nihilominus notat an-
num I 7. , aut i S., certe alinin posteriorem anno 5. Eracliirquod
ab Isidori manu ts,st certum videtur : quum enim ille post annum
5. Eraclii epitomcn chronici iormaret , annum, qui tunc agebatur,
debuit cxprimere , non annum 5. Eraclii , quo scilicet vberius
Chronicum erat finitum .
varia exetn^ia- 2 2. Brcuioris chronici cxempla extant in mss. codicibus etiam
a reliquo corpore Etymologiarum separata . De hoc chronico acci-
pio vetustissinios duos codices , quos loseph Blanchinus describit
in Indiculo codicum aureorum, ar9;enteorum, et purpureorum ex
diuersisauctoribus collecto tom. 2. Euangeliariiquadruphcispag.)^^.

rirt

C A P V T L XX VII. 679

Prlmo codice continentur Bibliii sacra latina, quae circa annum 790.
describi sibi curauit Theodulfus, postea Aurelianensis episcopus, de
quibus Sirmondus tom. 2. operum p. lo^d.Codex in fol. membra-
nacens . Versus quidam Theodulji^ vt ait Sirmondus , /V; llbri fronte
aureis charavteribus expressi erant . Alii ziersus literis argenteis de-
scripti praejisi hreui chronicu , ( quod Bibliis adiunctum est ajite no~
uum testamentum ^) Isidori ^ et opusculo Eucherii de interpretatione
hebraicorum nominum , et graecorum cum claui -^ njt noniiidlis visum
est , Melitorus episcopi Sardensis . Blanchinus subiungit, versus lite-
ris aureis in membranis purpureis exaratos esse , chronicon vero
Isidori, et opusculum Eucherii argenteis . Insigne hoc monumentum
in bibliotheca Mommiana , siue Domini de Mosmes seruabatur .

23. Similis alius codex , ac fortasse ex praecedenti descriptus, ,«mj.f<»;.',v;iuj,
extabat in ecclesiaDominae Nostrae Podiensis ex dono ipsius Theo-

dulfi , in quo erant biblia latina cum chronographia S. Isidori ,
libro de nominibus hebraicis , altero de expositione diuersarum re-
rum,et tractatu de deo, de eius attributis, et de variis rebus mo-
raUbus cum versicuh's Theodulfi, qui in praecedenti quoque volu- .
mine le^ebantur .

24. Chronicum br^uius Etymologiis insertum saepe in mss. co- contmaetio
dicibus Etymologiarum occurrit, annotato in Hne anno decimo Erui-^^'^°""-'''

gii ^ et era, quae tunc currebat : quod ab Ildefonso, aut alio aequa-
li in suo Etymologfarum exemplari factum , in alia subinde exem-
plaria permanauit. Hic enim mos , vt apud alias gentes , ita etiam
apud hispanos viguit , vt ab eruditis scriptoribus chronica descri-
benda continuarentur, aut saltem annus, qui tunc a^ebatur, subno-
taretur.In veteri quodam ms. Mediceo sunt quaedam stemmata ge-
nealogica ab Adam vsque ad lesu Christi [ncarnationem , fortasse
ex Isidoro desumpta, quibus librarius certe hispanus hanc notam
subnexuit .-./^^ incarnatione autem Domini nostri lesu Christi %isque
in praeseyjtem primum gloriosi IVambani etc. Ab exordio autem mun-
di vsque ad aduentum Domini anni vcxc\- Id enim a librario po-
tius, quam a primo genealogiarum auctore , adiectum suspicor.

25. In codice Vaticano 1869., de qno cap. 96. , OM-onlcon mss.Vatnam ,
Etymologiarum \v['^cx\hhm De descriptione ^ \t\discretione temporum.,

quod Freculfi Historia praecedit . De aliis similibns cxemplaribus
agam cap. seq.,quum codices Vaticanos Chronfci Isidoriani recensebo.

6So I S I D O R I A N A

C A P V T LXXVIII.

Chronicon Isidori iuterpolatum , guod Lucas Tudensis i/iter sua Chro-
»ica retulit . Melliti Chroniion idem , atque Isidorianum , alio
modo interpulatum , saepius autem mutilum , et decurtatum .
Editiones Chronici Isidoriani , prologus Loaisac , versio italica
edita , alia ms. hispanica : mss. exemplaria eiusdem Chronici .

Chromcn Lacee I. J — / ucas Tudensis systema quoddam chronicorum quatuor \i-
TuJer.sis . ^^\^ couiplexus cst . Primus liber continet Isidori chronicon aucrius

vulgato . Secundus Isidori historias Vandalorum , Sueuorum , et Go-
thorum . Tertius continuationem chronicorum Isidori Ildetonso
ascriptam , atque aha . Pars libri tertii , et integer liber quartus
labor sunt Lucae ipsius Tudensis . Quum autem chronicon , quod
Lucas Tudensis nomine S. Isidori Hispaniarum doctoris edidit ,
plura comprehendat , quae in Chronico Isidoriano , in vulgus edi-
to , desiderantur , quaeri potest primum , an vberius , an breuius
Chronicon verus sit, ac genuinus Isidori foetus . Deinde si Chro-
nicum fusius interpolatum esse dicamus , vt certum videtur , an
Lucas Tudensis sit interpolationis auctor . Prima quaestio diihcul-
tate caret : quum enim exemplaria , Luca Tudensi , qui seculo xiii.
claruit , longe antiquiora, chronicon breuius exhibeant , colligen-
dum sine haesitatione est , ea , quae seculis consequentibus addita
in mss. conspiciuntur , ab Isidori manu nou qssh-, praesertim quum ,
vt saepe monui , tanta fuerit hominum sequioris aeratis licentia
in amplificandis , interpolandisque chronicis .•
^.fcmh L::cne . 2. Efgoue , inquiet aliquis , Lucas Tudensis pro Isidorianis
venditauit , quae ipse e sua penu Isidoriano chronico imniiscuit ?
NonnuUa quidem infamia hoc in genere Lucas laborat : a qua
ego eum cap. 13. liberare conatus sum . Quod attinet adlsidoria-
num cliionicon , Nic. Antonius , qui alioquin Lucae non valde
fauet , ita censet : Ampliatiu autcm haec an Tudensis , an alterius
sit , quaerentibus , libere dicam ^ Tudensis calamum mihi non sapere -y
quae Isidoriatio chronico apud eum inseruntur ^ sed seculi iatinioris -,
et cultioris auctorem .. At quum Isidoriana jere cmnia in hoc ,
njt ita dicam , interpolato extent Chronico , vero magis ccnsenta-

neum

C A P V T LXXVIII. (JSi

nfum 'videtur , Isidori Hispalensis germanu?n Chronicon itlud esse >
quod in ofmiium est manibus : alterius auiem eo iunioris opera
in earrt formam redactum , quam totam Isidorianae manus esse ,
'Tudensis credidit . Hoc , inquam , %>erosimilius est , quj.m quod
alius existimare possit , Biuario adhaerens , Isidorum Cordubensem
scriptum reliquisse id Chronicon , quo vsus T^udensis ftiit , atquv
idem dejhratum , siue excerptum ab Isidoro Hispalensi , hoc esse
Chronicon , quod eius Jiomen praesefert .

3. Leuissimam hanc Biiiarii de Isidoro Cordubensi cuiusdam <^<"^'^ ""•
Chronici auctore coniecturam supra refutaui . ludicium v^ero Nic.
Antonii , quo Lucam ab interpoLarionis crimine absoluit , libens
piobo : certe opinor , in chronicum Isidori iam auctius Lucam
incidisse , quem non facile tamquam fabularum inuentorem tradu-
cendum , ostendi cap. 13. Codex papyraceus bibliothecae veteris
Vaticanae num. 7004. exhibet Chronicon Lucae Tudensis , Beati-
tudo potentiae etc. cum epistola Francisci Peniae , viri antiquitatum
studiosissimi , ad Cardinalem Baronium de eiusdem historiae aucto-
re , et epistola Alfonsi Spinosae , et Garsiae de Salazar hispanica
de eadem historia . Hic , opinor , est codex , de quo Baronius
ad ann. 6 ■^6. num. 9. Haec 7'udensis , quem excriptum ex prototypo
nobif concessit Franciscus Pegna mei amantissimus Ro^ae Auditor :
vbi Baronius Tudensi ascribit , quae is ex lldefonsi supplcmento
ad Isidorianum chronicon profert . Rodriguezius tom. 2. Bibiioth.
Hisp. p. 327. recenset codicem Escurialensem seculi xvi. , aut for-
tasse sequentis hoc titulo : Genealogiae ex nouo , et •veteri testa-
mento . Historia^ siue Chronicon D^ Isiddri cum prclogo Lucae Tudensis .
Continuatio per D. lldefonsum . Continuatio cuiusdam incerti .^forte
Lucae Tudensis . Turpini Archiepiscopi mendacia de Carolo Magjw .
Ex Isidoro de ingressu l'Vandaloru/n , Gothorum , et Vnonum . Nota-
tur initio , descriptum codicem fuisse ex libro vetustissimo Eccle-
siae Ouetensis literis gothicis exarato , et in Hne subiungitur : Haec
transcripta sunt ex antiquo codice manu scripto , qui extat apud
Fr. Michaelem a Medina , ordine Franciscorum . Keliqua vsque
ad Garsiam regem flium Adefonsi desiderantur . SciHcet imperfectuui
est vltimum codicis opus excerptum ex Isidoro de ingressu Wan-
dalorum etc. , cuius initium : Incipit ordo temporiim ■, quibus ingressl
sunt in Hispanias Sueui , IVandali, Alani , etGotti , aeditus a Domi-
Tom. L R r r r

6S2 I S I D O R I A N A

f]o Isidord Archiepiscopo , breuiterque collectus era 444. Mendum est
in his erae nunieris .

Jiitiuti chroni- 4* Mellitum quemdam hispanum , Lsidori Hispalensis aequalem 5
ctn , et Chronici cuiusdam scriptorem , Pagius , ahique inuexerunt,

cuius tamen Bayerius in not. ad Bibhoth. veter. Hisp. mentionem
nullam fecit , fortasse quod in mentem ea non reuocauerit , quae
Florezius tom. 6. Hisp. sacr. de Mellito isto , eiusque Chronico
literis consignauit . Pagius ad annum 567. ,et ad 614. num.41.
ex bibliotheca Colbertina indicat opus scriptoris hispani Melliti
hoc titulo : Breuis tempcrum expositio , cui consonat Montfauco-
nius in Biblioth. mss. tom.2. pag.gz^. Expositio temporum Alelliti .
Quum Melliti hoc Chronicon ad annum 4. Sisebuti regis perdu-
catur , in eoque sistat , certum videtur , auctorem hispanum esse .
Paoius ad cit. ann. 614. n. 41. verba extrema Chronici Melliti
profert , et existiinat , Isidorum ex Mellito illa ipsa de Heraclio ,
et Sisebuto verba sumpsisse , quum libro 5. Etymologiarum quin-
decim alios annos adiecerit . Mansius in nota obseruat , vcrba ,
quae ex ms. Colbertino eruta Mellito cuidam a Pagio tribuuntur ,
extare similiter in ms. codice Lucano Chronici Isidori seculi ix. ,
vel forte etiam vm. , et animaduerso numerorum errore , sic con-
cludit : Iciem facile retulit Meliitus , quem in fragmento a Pagio
seruato Isidorum excripsisse ex iis , quae ex nostro codice retuU-
mus , perspicuum est . Ita ergo forte et Mellitus scripsit : nec nisi
oscitantia amaniiensis in codicem Colbertinum aliter irrepsit .

„, .. „ s. Ouum quaestio sit , an Isidorus Melhtum excripserit , an

Jilcntn , ft Prt- •' *. 1 _ 11 # •

sxiujpinio. contra Mellitus Isidorum , minus clare sententiam suam Mansius
exposuit . Sed , vt opinor , contra Pagium. ille tenet, non Melli-
tum ab Isidoro , sed Isidorum a MeUito excriptum fuisse : iccirco
enim codicem suum Lucanum chronici Isidoriani appellat . Sed
enucleatius id exponendum est . Pagius enim contendit, MeUitum
anno 4. Sisebuti Chronicon suum scripsisse, siquidem illico addit,
sequentia tempora Deo nota esse , quum Isidorus, vt modo dicebam,
Chronicum suum in Etymolo^iis ad qnindecim alios annos pro-
traxerit . Hoc loco videtur Pagius Isidorianum Chronicon passim
vulgatum , et a Compendio, Etymologiis inserto , distinctnm igno-
rasse . Atqui iam ad annum 567. num. 4. Chronicon Melliti cum
ChrojiicQ Isidori a Schelstratio publicato cpntulerat . Referam eius

C A P V T LXXVIir. 6^3

verba : Ita Mellitus de •verho ad verbum , qul testatur , se opus
suum absoluere anno Heraclii Lmperatoris v. , et iv. Sisebuti , atmo
scilicet Christi dcxiv. , aut insequenti : quem hispanum fuisse ,
Sisebuti regis mentio in tam paruo Chronico ostendit . Habemus ita-'
que auctorem coaeuum , qui nihil scribit , quod ab antiquioribus
non acceperit . Codex ab octingentis circiter annis exaratus . Idern
habet Sanctus Isidorus Hispalensis episcopus , auctor etiam coaeta-
neus in breui suo Chronico , nuper a Schelstratio ex bibliotheca Vr-
bino-vaticana publicato .

6. Quis haec in homine acutissimo , et in Chronicis confercn- •^''^''"^"«'f'""'''
dis versatissimo non miretur? Affirmat,Isidorum quaedam ex Mel-
lito sumpsisse , non contra MeUitum ex Isidoro , quia Isidorus
in Etymologiis Chronicon ad ahos quindecim annos prouexit ,
quum tamen viderit Isidori Chronicon, a Schelstratio typis editum ,
quod eodem anno 4. Sisebuti , iisdemque verbis , ac Melliti Chro-
nicon , absoluitur , et quod ab eodem Schelstratio cum Isidoriano
Chronico auctiori , inter opera Isidori obuio , quodque similiter
anno 4. Sisebuti concluditur, passim comparatur ? Quis autem sibi
persuadeat , duos scriptores vno , eodemque anno 4. Sisebuti regis
Chronicon iisdem sententiis , ac verbis composuisse '? Nam Chro-
nicon , quod Pagius Mellito tribuit, et Chronicon , quod in codi-
ce bibhothecae Vrbino-vaticanae extat Isidori nomine inscriptum ,
non aliter differunt , quam duo eiusdem operis exemplaria , non-
nuUis scripturae varietatibus, ac fortasse breui aliqua interpolatione
distincta . Neque in solo codice Vrbino-vaticano 609. nunc 392.,
quem Schelstratius consuhiit , extat Isidori Chronicon diuersum
ab edito , et simillimum Chronico ,quod Meiliti dicitur, sed etiam
in codice 606. eiusdem bibliothecae Vrbino-vaticanae , qui nunc
est 3 82., vbi post aUa Isidori opera pag.186. est rubrica : Incipit
liber Chronicorum Isidori Hispalensis episcopi ab exordio mundi 'vsque
ad Eradii ( Eraclii ) Augusti imperium , et Sisebuti regis principa-
tum .Praefatio . Qui idem titulus est in altero codice 609. al. 392.
Omnia vtrobique ita conscntiunt , vt alterum ex altero exemplar
descriptum videatur,vel ex vno ,eodemque fonte vtrumque dima-
net . Inscriptio apud Schelstratium est : Chronicon S. Isidori Ilispa-
lensis episcopi a Caio Caesare vsque ad Heraclium imperatorem ,
et Sisebuti regis principatum ■) ex ms. codice 609. bibliolhccae Vr-

R r r r 2

684 I S I D O R 1 A N A

b'mo-vaticanae -y longe diuersum ab edito . Hinc incipit sexta seculi

aetas etc. Ad marginem notatur , Chronicon esse coUatum cum

;ilio ms. Vaticano , et editis .

iMcUUus (luis- 7. Quid ergo de Mellito censendura est? Florebat quidem Isl-

mamfuent? ^q^.j tempore S. Mcliitus primus episcopus Londinensis , qui an-

no 6 2.y. decessit : de quo tamen nihil est, cur cogitemus, aucto-

rem Chronici nostri fuisse : siquis vero coniiciat,ex aliquo codi-

ce , cuius Meliitus possessor tuerit , descriptum codicem Colberti-

num f lisse , indeque Melliti nomen propagatum , nihil fortasse

absurdum dicet . lamdudum Florezius suspicatus fuit , nomen id

csse excriptoris Chronici Isidoriani : qui etiain aduertit , in exem-

phiri , quod ex codice Colbertino sibi describi curauit, hanc ope-

ris inscriptionem referri : Incipit breuis temporum expositio , quin

addatur Alelliti . Quum autem Florezius non solum hanc suspicio-

ncm promouerit , sed etiam dubitauerit , an librarius , qui Isido-

rianum Chronicon in compendium redegit, fuerit hispanus , eccur

tituhmi appendicis xi. fecit , Df Chronico Melliti , scriptoris hispa-

fii , nondum in -ouhus edito , et de Chronico Isidori ? Vera opcris

inscriptio esset : Chronicon Isidori ab aliquo extra Hispaniam de^

curtatum , et quibusdam in locis interpolatum , alicubi Mellito at'

tributum . W Mellitus auctor Chronici credi possit , rationem Flo-

rezius profert, quod inChronico MelHti aliquando additur: Hucus-

que Hieronymus , hucusque Prosper : quam mox rationem soluii ,

respondens , potuisse aHquem librarium in suum vsum Chronicon

Isidori contrahere, cui vir aliquis curiosus adiecerit ea verba . Sed

magis consentaneum videtur , vt is , qui Chronicon in compen-

dium redegit , vti nonnulla alia , ita etiam illa verba adiunxerit :

nam interdum viri d^^cti Hbros sibi excribebant , ac Hbrarii ipsi

plerumque scioH erant , quod satis est , vt excriptor , et epitoma-

tor Chronici Isidoriani annotare potuerit : Hucusque Hieronymus ^

hucusque Prosper : quod ego etiam in nonnulHs exemplaribus re-

peri , vt in codice Vat. Palat. 259. Ex notis etiam marginalibus ,

quae ab auctore , aut ab aHis adiectae sunt , interdum huiusmodi

additiones in textum irrepsisse , compcrtum est .

eius ckronkcn 8. Dcniquc Florczius , quum dubius haesisset de auctore Chro-

Jsidorn aJiudi- i^lci , MelHto ascripti , Chronicon Isidorianum edidit hoc titulo :

etmdum , j^-^- j^j^^j^j jjispalfnsis archiepiscopi ( ac Melliti ) Chronicon . Sci-

C A P V T LXXVIII. 6Ss

licet notat in textii diuerso charactere , qiiae in codice Melliti

oir.issa sunt , et in notis profert ea^quae in eodem codice Isidori

Chronico adiecta sunt , animaduersis etiam quibusdam scripturae

varietatibus . Nobis satis erit nunc in genere admonere , m.ulta esse

in codice MelHti praetermissa , pauca addita , quae suo loco atfe-

remus . Quod autem^ exemplar eiusmodi MeUiti re vera compen-

dium sit, et non contra Chronicum fusius ex Isidoriano auctum ,

et interpolatum , multis in locis manifestum est •■, vt prope finem

Isidorus scripsit : Heraclius dehinc quintum agit imperii amium .

Cuius initio Sclaui Graeciam romanis tulerunt , persae Scythiam ,

et Aegyptum , plurimasque prouincias . In Hispania quoque Sisebutus

gothorum rex quasdam eiusdem romanae militiae 'vrhes cepit .

Epitomator Mellitus,siue alius sic haec contraxit, vel potius com-

niiscuit , et confudit : Heraclius dehinc quintum agit ifnperii an-

num , Sisebutus gothorum gloriosissimus princeps plurinias i?! Hispa^

nia prouincias romanae militiae vrbes sibi bellando subiecit : vbi ,

vt vides , plurimas prouir.cias e loco suo in alium male transtulit .

An autem Mellitus fuerit Chronici epiromator , an sohim codicis

possessor : imm.o an vox ea Melliti casu ab aliquo codici adiecta

fuerit , haud ita facile est definire . Illud potius quouis pignore

contendam , hispanum non fuisse , qui Isidori Chronicum in hunc

modum decurtauit, et interpolauit . Prinnim quia, vt iam Florezius

aduertit, quum Isidorus prope finem dicat : Fiunt igitur ab exordio

mundi 'usque ad praesentem eram dliv. , abbreuiator Chronici ,

si hispanus fuisset , non ita id com.mutasset : Tiunt igitur anni

ah exordio mundi vsque in Eraclii annum praesentem . Deinde

quia hispanus minime praetcrmisisset quaedam peculiaria decora

Hispaniae,in Chronico Isidoriano relata, vt ad annum mundi 5775.

Per idcm tempus Martinus Bracarensis episcopus apud Gallaeciam

prudentia , et doctrina catholicae fdei clarus habetur . Et ad an-

num 5801. Hoc tempore Leander episcopus in Hispaniis ad gentis

gothorum conuersionem doctrina fidei , et scientiarum claruit .

9. Quod si in codice Pelagii Ouetensis scculo xii. , et inter extra Hi.pa-
Chronica Lucae Tudensis seculo xin. Isidori Chronicon interpola- "'""" '«'"■i'"''»-
tum reperimus , eamque interpolationem in Hispania factam vcrisi-
mile essQ tatemur, aliunde certum est, vestigia interpolati Chronici
Isidoriani extra Hispaniam antiquiora esse , vt patet ex hoc MeUiti

tum

6^6 I S I D O R I A N A

codice , ct ex aliis mss. exeinplaribus , quae mox recensebo , quibus
idem Clironicon in Gallia , aut Germania interpolatum , continua-
tumque continetur . Profecto seculis vm. , ix. , x. , quibus eiusmo-
cii antiqua monumcnta interpolari coeperunt , difficile erit in Hispa-
nia vel leuissimum huius fraudis vestigium inuenire : neque hispa-
nis partim maurorum iugo oppressis , partim contra mauros arma
assidue gerentibus id otium erat, vt noua documenta confingerenr,
aut vetera augerent , immutarentue .
s.iuUanusTo- lo. Nequc his aducrsatur , quod lulianus Toletanus Chronicon
fcfnnus , Isidori contractum , quale Melliti est , legisse videatur , quum ahquan-

do in compendio Chronici, quod ipse exhibuit libro 5. de compro-
batione sextae aetatis , simili modo verba proferat : nam primum
etiamsi extra HispaniamChronicon in compendium redactum fuerit,
potuit nihilomiuus ad luliani manus peruenire . Deinde quum lulia-
nus pleraque contrahat , facile potuit ahquando eodem modo con-
trahere, vt liquet in exempio, quod producitur in not. ad lulianum .
Isidorus scripsit : Sem amio sccundo post dUuuium-^quum centum esset
a/inorum , genuit Arfaxat . In exemplari Melliti : Sem anno secundo
post diluuium genuit Arfaxat . Ita etiam lulianus edidit , qui etiamsi
non viderit exempiar Melliti, quum similia ahapraetermittat, potuit ,
vt dixi , praetermittere verba ilhi, quum centum esset annoruin ^ quae
etiam in Chronico Isidori , Etymologiis inserto , praetermittuntur ,
vbi letMtur , Sern post diluuium secundo anno genuit Arphaxad .
Neque dubium est , quin lulianus Etymologias iegerit .
e<T!t!o vetus II- Age vcro , editioues Chronici Lsidoriani recenseamus .
chronici . jii bibiiotheca Vaticana num, 2865. extat Isiodori (sic) opasculum

de temporibus . Incipit : Breue temporum per generationes etc. Multis
mendis scatet , vt ex initio patet . Proiogus desinit : praeteritorum
temporum cognoscatur . Multis in iocis contractum est . Desinit
Chronicon : Eraclius minc v. annum imperii agit . Sisebutus gotho-
rum rcx ludaeos ad Christi fidem conuertit , et quasdam miiitum
'urbes praelio ( supple subiecit . ) Fiunt igitur ab exordio mundt
•vsque ad era deliui ( sic pro dcliv. ) hoc est .^ quinto a^mo Heraclii
imperatoris v. mil. octingenta decimosexta . Kesiduum seculi etc.
In editionibus correctis anni quinquies mille octingenti quatuorde-
cim . In bibiiotheca Vaticana compactum hoc opusculum est simul
cum alio Chronico ex Hieronymo , Eusebio , aiiisque excerpto ,

C A P V T LXXVIII. 637

et edito Romae in domo fjobilis 'uiri lohannis Philippi d; Ligna-
mine mcdlxxiiu. Character,et charta non videntur differre .

12 lo. Baptista Audiffredi , vir in omni studiorum genere cla- "''■"«'<''«» f^'-
rus , in hoc vero de veterum editionum notitia princeps,in opere ""
De roman. edition. seculi xv. pag. 385. hanc editionem describit ,
qunm extare ait in bibhotheca SS. D. N. PII VI. , et apud Abba-
tem de Rossis , cuius pleraeque veteres editiones transierunt in bi-
bliothecam Corsiniam . Ait, eam &ssq in 4. paruo , charactere ro-
mano maiori lo. PhiHppi de Lignamine,ac coniicit,ad annum 1473.
pertinere . Addit, aliam editionem in 4. paruo asseruari in biblto-
thecaCasanatensi, charactere gothico StephaniPlanck , siuePlaunck.
Locus editionis non designatur. NonnuUi perperam in 8. esse cam
putarunt . Chronicon desinit anno v. Heraclii ; titulus est Opuscu-
lum de temporihus .

15. Nic. Antonius ex Labbeo in bibh'oth.. mss. prodiisse Chrc- fl/;fl**Jmijr7« ,
nicon Isidori refert cum titulo De temporihus aimo 1474. 5 quae
fortasse est editio prima romana . Fabricius sub eodem titulo edi-
tionem anni 1477. recenset . Maitrairius nuUius harum edicionum
meminit in annal. typograph. Seculo sequenti anno 1577. editum
fuit cum inscriptione Chronologiae in 8. per Thomam Guarinum
cumGerhardi Mercatoris , et Matthaei Beroaldi Chronologia Basileae .

14. In Chronici correcta editione fii-ocuranda egregie \^Qxi.-e<iitioTavjintn-
uit Garcia , seu Garsias Loaisa , quod notis eius illustratum lucem'"''
vidit , nonMatriti, vt ait Nic. Antonius , sed Taurini . En titulum :
Chronicon D. Isidori Archiepiscopi Hispalensis emendatum , scholiis-
que illustratum per Garciam de Loaisa , archidiaconum de Guadala-
xara etc. Tanrini apud lo. B.ipt. Bilaquatn 1593. in 4. , scilicet
eodem anno , et loco , ac libri Sententiarum , vt iam annotaui .
Epistola nuncupatoria Loaisae haec est :

VotenVissimo , ct Catholicc Philippo U. Hispaniarum regi
Garcia dc Loaisa S. D.

i^- Longi temporis rationem exacte, accnratcqiie tradere, laboriosum , jcdlcatle ,
magnisque difficultatibus refertum opns est : quum rerum c.sus, certique
euentus prius hominum memoriae mobi!i,et inconstanti , quam litteris ,
et libris temporis aeternitati consecrentur; annalesque ipsi innumcris sint
raortalium ini iiriis expositi, primo scribjntium perturbntionibus , et affe-

^58 I S I D 0 R I A N A

ctibus : dum vnusquisque suae gentis , patriaeque gloriam immortalem prae-
clare gestorum commemoratione efficere quaerit , deinde rerum pubiica-
rum tnmultibus , prouinciarum incursibus , omma igne , ferro, s;ditione,
et impctu populi vastantibus • Denique quum rerum praeteritarum re-
cordatio illibatam temporis veritatem continere nitatur: tamen temporis
ipsius longinquitate senescit , ct antiquatur , atque in interituin labenti
annorum cursu ruit • £t quamuis haec ita sint , tamen intcr alia hoc vnum
maxime virum doctum , consummatumque , et omnibus fere numcris ab-
solutum efficit : nimirum in hac rcrum inccrtitudine , ct obscuritatc stu-
diose veritatem ccrtam, perspicuamque iniiestig.ire, inusitatasque , et oc-
cultas historiae vias ind;:gare ; cum nihil sit praestantius vel ad sapien-
tiam augendam , Vv"I ad prudentiam confirmandam , vel ad imperii guber-
nacuia pie , ct moderate regcnda, vel ad Reipub. mores intelligendos, mo-
tusque popuii coercendos, vel domesticonim conatus reprimendos, quam
rcrum praeteritarum publicam n>emoriam , casus , euentus , seculorum o-
mflium,ac gentium obserualionem cognitam , expioratamque tenere . Quae
omnia vnico Chronoiogiae ambitu complectuntur . Accipe igitur, poten-
tissime Philippe , in quo religio, studium Christiani nominis , et cuitus,
singularis clementia , admirabilis quaedam , plancque diuina ad imperaii-
dum sapientia longissimo rerum vsu , vt experimento , firmata elucet , Chro-
nicon a D. Isidoro Hispalensi Archiepiscopo , Regiae Gotthorujn gentis
lumine , atqu; corona editum , quod , M;;iestc.te tua iubente , emendandum ,
notisque illustrandum susceperam , vt ad te , vnde ej:iit , tanquam in im-
inensum totius probitatis, et aequitatis Occanum reuertatur : et si non ita
ornatum , vt par erat , tamen quanto m;iximo potui, lucubratum studio.
Cum hoc mihi in primis iucundum , cammqne sit , et ante mentis cculos
semper positum , Cathoiicae tuae Maiestati obnixe morem gerere, et hu-
raili aniino deseruire, tuumque Regium , et augustum nom^n , quoad pos-
sum , immortalitati dicare , pro tcque Christo Regi aeterno assidue vota
soiuere , vt incoiumis inter tot regnorum soiicitudines , et curas , inte-
gcrque, et saluus pcrmaneas • Vaic •
Nic. /^nionius 16. Taurini dixi , non Matriti , vt Nic. Antoniiis num. iio.
refert, Chronicon Isidori scholiis Loaisae illustratum prodiisse •, nisi
forte Taurineiisem editionem alia Matritensis praecessit : nam du-
bitandi nonnullam rationcm cxprcssa Nic. Antonii verba praeferunt:
Notis suis illustrius ( Chronicon ) Matriti cum Sentejitiarum , de qui'
hus iam diceinus , Ubris de ?iuuo publicauit Garsias Loaisa , qumn
Pbilippi IIL , dum adhuc pater magnus viueret , m literis magister
tsset 5 nondum sedi 'Toletanae , qjuam postea obtinuit , initiatus . Sed
quum ad ea , quae de libris sententiarum dicturus erat , lectorem
deleget, et eo loco solum editionem Taurinensem commemoret ,
omnino crcdendum est , Matriti nomen pro Taurini excidisse in
Cluonici editione commemoranda . lilud inagis miror , in biblio-

theca

Ulustratur .

C A P V T LXXVII I. 6%9

theca noiia Hisp. etiam secuiidis curis aucta , et recens Matnti ed'"
. ta , quum Loaisae eloiiium texitur, nullam a Nic. Antonio mentio"
jiem iieri editionis librorum sententiarum , et cluonici Isidoriani
a Loaisa adornatae, neque operae, quam idem Loaisa ad editionera
regiam Matritensem Operum S.Isidori perficiendam cum aliiscontulit.

17. In editione Parisiensi Bignaeana operum S. Isidori \>r^Q- edido Brcidu
termissum fuit chronicon , quamuis iam pridem vulgatum . Breulius

iiiud edidit , sed in indice librorum nota asterisci apponitur , qua
id opus tunc primum in lucem prodire indicatur , non alia ratione,
nisi quia a Bignaeo praetermissum fuerat : nam simul hic titukis
designatur : Ch'onicoH ab ifiitio mundi 'vsque ad annum quintujn
Suinthilani ( corrige quartum Sisebuti ) regis gothorum per Garsiam
Loaisam emejjdatum ^et scholiis illustratum . Omisit Breulius episto-
lam nuncupatoriam Louisae ad J^hilippum II. , et loco eius praefixit
Vasaei de Isidori Chronico verbasuperius cap. 77. nui"p.r6. , et 17.
a nobis allata .

18. Veterem versionem italicam chronici Isidoriani Audiffreddus venio itaiica ,
describit in catalogo edition. italic. seculi xv. pag. 212. Comcnza

la cronica de Santo Isidero ( sic ) Meitore : con alchune additione
cauate del texto et istorie de la Bibia : e dcl lihro de Paulo Orosio :
e de le passione de li Sancti . In fine : Finita la cronica de Santo
Isidero Aienore in Ciuidad de Friuli nel anno del nostro Signore
lesu Cristo 1480. a di 24. de nouembre : laudato sia sempre il no-
stro Sio-nor Dio . Extat in bibliotheca Casanatensi haec editio cha-
ractere gothico in 4. paruo . Exemplar huius editionis Nic. Anto-
nius habebat , qui in 8. esse dicit , aduertitque , interpretem multa
Isidoriano textui interpolare , opusque continuare vsque ad Fre-
derici II. imperatoris obiturn , annumque 1250. Sed ego potius
crediderim , interpretem italicum in vetus exemplar ita auctum ,
continuatumque incidisse : quaiia ego muka reperi . Eius generis
chronicon latinum extat in bibliotheca Escurialensi , seculo xiv.
exaratum,vbi primum est opus ^, Chronica Nichobaldi ^, deinde Cro^
nica Sancti Isidori lunioris cum quibusdam addicionibus extractis
de textu 3 et istoriis biblie , et de libro Pauli Orosii , et de passioni-
bus Sanctorum continens in se ipsa cronica sex etates seculi , scilicet
ab inicio mu7idi ■^ quando deus ifi principio creauit celum ^ et terram ■,
et primum hominem Adam , vsque in presentem diem , que est in
'tom. I. S s s s

690 I S I D 0 R I A N A

an. Domlfu ab incamatiojie 1555. tempure Domini Benedicti Papae i 2 .
residentis .... Alia desiderari videntur . Ica enim codicem refert
Rodriguezius tom. 2. Bibl. Hisp. pag. 328.
«''*• 19. Aliam editionem versionis italicae chronici Isidoriani raram

charactere romano in 4. minori , quae in bibliotheca Corsiniana
asseruatur, Auditfreddus loc. cit. pag.402. recenset : £/J?mcf ( lego
Rcjerisce ) et narra la presente opera la chronica de Sancto Isido-
ro Menore con alchune adivnctiuni chauate dal texto , et historie
della Biblia , e del libro de Paulo Orosio , e delle passioni delli San-
cti . In calce : Finisce la cronica de Santo Tsidoro Menore corecta ,
et reuista per Baptista Alexandro laconello Reatino , stampata in
Aquila per Alaestro Adam de Rothuuil Alamano alli anni Dominl
Mcccc.Lxxxii. a di cinque de octobro . Laus Deo amen .
vers:o hUpanu 20. Rodriguczius tom. 2. Bibl. Hisp. pag. 3 28. ex codice Escu-
'"• rialensi secuH XI. indicat versionem hispanicam Chronici Isidoriani ,

scd vt extat in collectione Pelagii Ouetensis . Inscriptio est : ///-
storia general colieqida de diuersos auctores , conuiene saber de sant
Isidro , Arzobispo de Seuilla , luliano Pomerio , Arzobispo de Toledo ,
San Piro ^ 0 Samphiro ^o Z.ajiro ( que con estos nombres le nombran
diuersos historiadores ) Obispo de Astorga , Pelayo Obispo de Ouiedo .
mst. exempia' 21. ExempUuia mss. chronici Isidoriani passim in bibliothecis
""■ occurrunt . Fabricius refert , in ms. Vossiano bibHothecae Leiden-

sis inscribi , Chronica de sex mundi aetatibus , et in ipsis paginis ,
Ima70 mundi . Labbeus , et Oudinus codicem collesii Claromon-
tani S. I. , seculo vii. exaratum , commemorant : Oudinus addit co-
dicem Corbeiensem , postea S. Germani Parisiensis seculi vn. , vel
saltem mii. Baverius in vna Escurialensi bibliotheca terna mini-
mum , ac non vulgaris ;^nt)quitatis exeniplaria asseruari affirmat .
In bibliotheca Vniuersitatis Senensis reperitur chronicon S. Isidori
cum supplemento vsque ad annum 131 6. cod. membr. in 4.
seculi xiv. In fine legitur : Finis ad hoc opus , scriptum manu mei
Domini Christofori de Aquapender.te . Antonius Ponzius tcm. xi.
Itiner. Hispan. pag. 220. in bibliotheca monasterii Legionensis
S. Isidori extare ait chronicum eias continuatum vsque ad regem
Alfonsum VI. Ex aduersariis Zaccarianis cap. 44. descripsi codices
Lucensem , Pistoriensem , Florentinum S. Marci , Caesenatem Mala-
testium , Albanium , et Mutinensem .

1

C A P V T LXXVilll. 691

22. Haec a me visa sunt inss. exemplaria chronicl Isidoriani . Co- «avm vatu-a-
dex Vatic.^ip.describendus c.94. Codex Vatic. i j 48. , de quo c.96.5 "'" •
vbi Chroniconest interpolatumjet Augustini potiusjatque Hieronymi
opus dicitur , quam Isidori . Codex Vat.1974.eod. c.96. Regio-Vatic.
215.C.99., in quo inscribitur Liber Chronicorum Isidori Spanensis
episcopi . In Regio-Vaticano 1852. cap. 10 1. Chronfcon , cuius
auctor dicitur Isidorus Hisbanensis •^conx.mmtm 0. quodam Petro .
Ibid. in Regio-Vatic. 2034. chronicon breue Isidori , addita nota
anni decirni Recesuinthi regis . In codice Palatino 239. seculi x.
circiter,do quo cap. 102. , liber chronicorum Saticti Esidori epi-
scopi lunioris , in Gallia , vt videtur , interpolatus . In Vrbinate 1 00.
c. I 04. liber Chronicorum sancti Tsidori Hispalensis episcopi etc.Qhxom-
con extra Hispaniam interpolatum , et continuatum . In Vrbin. 382.
c. 1 04. liber chronicorum Isidori Hispalensis episcopi etc.^m Gallia inter-
polatus . Simile exemplar in Vrbinate 392. ibid. In Vrbinate 5S5.
ibid. chronicon breue Etymologiarum, nonnullis insertis manu mo-
nachi alicuius Casinensis , vt vadetur . In Ottobon. 1720. chroni-
con nonnihil interpolatum , de quo cap. 106. In Ottob. 1758. ibid.
chronicon interpolatum , et continuatum . In bibliotheca CoJIegii
Romani extat ms. chronographia ,siue, vt mendose scribitur , co?io-
graphia Isidori lunioris ^ vt cap. 107. dicam .

C A P V T LXXIX.

Historia de regibus Gothorum , IVandalorum , et Sueuorum Isidoro
contra Pellizerium njindicatur . Codices mss, , editiones inter se
diuersae . Chronicon Wisigothorum JVulsae dictum an S, Isidori%
Monitum de hoc Chronico ex editione Patrum 'toletanorum .
Exemplar interpolatum Historijc intcr chronica Tudensis . Alia mu-
tila , "vt videtur , ab Isidori tempore , et cur ? Verba Isidori de
S. Hermenegildi aduersus Patrem bello exposita . Mirum Isidori ,
et aliorum Patrum ecclesiae gothicae silentimn de vlorioso S. Her-
menegildi martyrio . Obsequium episcoporum ecclesiae gothicae
in quihusdam arduis Regum factis .

L/e Hi

[istoria gothorum , vandalorum , et sueuorum PIacciusPf//i
in Theatro Anonym., et Pseudonym. Jitem non intentac . Sedin-"'""'

S s s s 2

izcnus 110—

692 . I S I D O R I A N A

teiitarat Pellizerius iis rationibiis , quibus chronicon eidem Isidcro
abiudicare conatur, vt cap.77. dixi . Et quod attinet quidem ad
historiam gothorum , ex ipso prologo chronicorum Pelagii Ouetensis,
quem alioquin pro sePeliizerius profert, Isidori Hispalensis opus esse
constat ; Et beafus Isidorus^ de quo nunc Legionensis gjudet ecclesia^de
regibus guthorum a prirno Athanarico 'vsque ad chatholicum regem
IVambanem regemgothorum -iprout potuit ^ plenissime scripsit . Errat
quidem auctor prologi , quod continuationem historiae Isidori ad
W-^ambanem vsque Isidoro quoque adiudicat . Simili errore Alphon-
sus III. rex Magnus in epistola , qua chronicon suum Sebastiano
mittit,siiie quiuis alius sit auctor : Et quia gothorum chronica vs-
que ad tempora gloriosi ]Vambani regis Isidorus Hispalensis sedis
episcopus plenissime edocuit , nos quaedam ex eo tempote , sicut ab
antiquis , et praedecessoribus nostris audjuimus , et vera esse cogno-
himus , ( pro cognouimus ) tibi breuiter indicabimus . Quae epi-
stola edita fuit ab ipso losepho Pellizerio initio Chronici Dulci-
dii Sahnanticensis .
eur aUoruin 2. Ea opera , quac appendicibus aliorum auctorum aucta sunt,
•;>«rrt«/i;jfof- j,itei-ji,,^ jii ,-nss. codicibus vni tantum primo auctori ascribuntur,

Vt afficta ... ,. . • II- r • -i

interdum vero soh continuaton. Hmc hequens in nominious au-
ctorum designandis occasio erroris . In hoc ipso hbro,quem prae
manibus habemus , idem est error monachi scriptoris Chronici ,
quod Esiliense vocatur , seculo xi.,qui Isidoro ita historiam gotho-
rum , vandalorum, et sueuonim tribuit , vt eidem narrationem de
PauH aduersus Wambam rebelhone, quae a luliano Toletano com-
posita longe post Isidorum fuit , eidem Isidoro ascribat : Scripta
sunt , inquit , /« libro B. Isidori , quem inter alios quatuordecim a se
editos , de vandalorum , et sueuorum , gothorumque gestis diligenter
composuit . Sed quum non sohmi Alfonsus rex Magnus , et auctor
chronici Exih'ensis , sed auctor quoque prologi chronicorum Pelagii
Ouetensis historiam gothorum Isidoro attribuant, Pelhzerius parum
sibi constat, qui auctorem prologi hac in parte errare putans, eius
testimonium arripit , vt Isidoro non solum chronicum , sed etiam
historiam vandalorum , et sueuorum abiudicet: quia in eo prologo
legitur, Isidorum Pacensem ab Adam etc. et de Euandalis ^ et Ala-
nis , siue et Sueuis hispanis regibus scripsisse . Quibus verbis histo-
riam quidem , cjuae extat , Isidori de vandaHs , et sueuis fortasse in-

C A P V T LXXIX. 693

telli^'it : at Alfonsus rex contra qLuim historiam gothoriun Isidoro
asserit, historiam quoqiie vandalorum , ct sueiioram intelligere vi-
detur : quae ita inter se connexae sunt , vt noanulli eas tres hi-
storias vno nomine historicim de gothis olim etiam appellarint .
Errarunt autem Lucius Marinaeiis , et Eisengreinius , qui historiam
LovgobardoriDn ab Isidoro scriptam tradicierunt .

z. Suspicatur autem Pellizerius , historiam sothorum , quae Isi- ■^''^'"'" ^"^-

, . . . ... 1 • 1 % • 1 I j saraunustanui .

don nomme uiscribuur , esse opus, quod idem IsKiorus laudat cap.
vlt. de vir. illustr. in Maximo Caesaraugustano : Scripsit et breui
stilo historiolam de iis ^ quae temporibtis gothorum in Hispaniis acta
sunt , historico , et composito sermone : qua ille opinione pseudo-
chronicon ahud Maximi seculo xvn. confictum loco suo exturbare
conatus est. Sed et falsitas fictitii chronici Maximi satis per se per-
specta estjet historia gothorum ita Isidoro congruit, vt ad Maxi-
mum trahi non possit. Maximus non multo post annum 610. vi-
uere desiit : Historia vero gothorum ad Suinthilanis tempora , siue
ad annum 621. eodem stilo progreditur .

4. Adde Braulionis verba , cuius auctoritas alibi iam contra ^rauUonU «a-.
Pelhzerium derensa est : De origine gothorum , et regno sueuorum ,

et etiam ■vandalorum historia librum njnum . Confert his Nic. An-
^tonius verba auctoris Historiae ex praefatione ad Sisenandum re-
gem , edita in Lucae Tudensis chronicis : Quia de origine Gotho-
rum hispanorum^ ( sic coniunctim legendum ait ) Sueuorum , J^an-
dalorum , et Alanorum , et qualiter rexerunt Hispanias ^ tibi fieri no-
titiam postulasti etc. Quae verba,si vere auctoris primi Historiae
gqthorum essent , Braulioni quidem apprime consentirent : seti quum
petita sint ex Lucae Tudensis chronicorum systemate, in quo mul-
ta sunt interpolata, non validum inde argumentuin exurgit , nisi
quod Tudensis auctorem historiae gothoruiu , vandalorum , et sue-
uorum Isidorum credidit . Verum Braulionis sententia confirmatio-
ne non indi^et Sic Ger. lo. Vossius de hist. lat. 1. 1 . 2. c. 25. de
Isidoro : Condidit quuque historiam de origine gothorum , regno sue-
uorum , et -vandalorum , cuius operis meminit Eraulio etc. Et de an-
no obitus Isidori : Et ante memoratus Braulio , cui prae omnibus
fides haberi debet . Quin obstet silentium Ildefonsi , c]ui alia Isido-
ri opera , praesertim historica , tacitus praeteriit .

5. Innocentius III. in epistola ad Petrum Compostellanum an- /««««""'"s «"•

694 I S 1 D O R I A N A

no 1199. data testimonium , qiiod ex Lidori historia gothorum j
vandalorum, et sueuoium pro suae sedis iuribus protulerat , tam-
quam genuinum agnouit : Isidorus autem in chronicis de gothis ti-
tuto de sueuis testatur , quod Remi*mu7idus ad Lusitanum transiit etc.
Ita in historia sueuorum era dii. Remismundus etc. inde ad Lusi-
taniam transtt . Ac iiotandum , Historiae gothorum nomine com-
prehendi chronica de gothis , vandaHs, sueuis in titulos diuisa . Hi-
storia enim de gothis praecipuam parteni obtinet : et quae de van-
dahs adduntur, appendiK potius videntur . Trithemius vero de Isi-
' doro , Historiam , siue chronicam lib. iil. Ac fortasse quod frequens

non sit in catalogis veterum cxpressa mentio historiae Isidori de
gothis , vandahs , et sueuis,ea causa est,quod chronicorum nomi-
nehasomnes hi>>torias multi intellexerint:quamquam nonnulHea Isi-
dori opera , quae ad secularem literaturam pertinent, praetermit-
tere se professi sunt . In editione Isidorianae historiae de gothis ,
vandalis, et sueuis , curante Lindenbrogio, haec Leonis Marsicani
vcrba lib. 5. Chronici Casin. cap. 6?.. de Isidori historia exponun-
tur : Desidcrius subiunctos codices transcribi curauit . . . Historiam
Longohardorum , Gothorum , IVandalorum . Historiam lordanis epi-
scopi de Romanis ^ et Gothis . Auctor quoque Chronici Albelden-
sis seculo IX. Chronicam gothorum simpliciter vocat Isidori nostri
historiam t. 15. Hisp. sacr. nuni.84. pag.462. Et quia gothorum gens
ex Magog 'venit , affirmat Chronica gothorum : Gothorum antiquis-
simam esse gentem , etc. , quod est initium historiae Isidorianae .
mss.exemphria 6. Nequc uobis quidcm, aut cl. Zaccariae vUa mss. exemplaria
historiae gothorum videre licuit,nisi quod in codice Vaticano-Pa-
latino 927. pag. 122. terg. fragmentum ego reperi historiae go-
thorum, tacito Isidori auctoris nomine . Titulus : De primo aduen-
tu gothorum ad Italiam , et Roma capta . Era quadrigentesima tri-
gesima septima , anno imperii Honorii , et Arcadii IV. Grotius men-
dose : Era quadringentesima trecentesima septima . Desinit hoc frag-
mentum era 44S. Inter familiares fabulas iugulatur . Cohaeret
cum cditionibus Grotii , et Labbei in his , quae , deletis priori-
bus , maaus Longobardica antiquo exemplari Claromontano ascri-
pserat . Pauca alia leuioris momenti discrepant, V6 era 447. infine :
defunctus in Italia est . Grotius : defunctus Italia . Labbeus : de^
functi Italia . Editio regia Matritensis : defunctus est in Italia . In

tara

C A P V T LXXIX. 595

codlce Ottoboniano 1758. ^cle quo cap. 106. dicam , extat Genea-
logia Regum Hispanorum , ascitis multis ex liistoria Gothorum ,
et Wandalorum Isidori .

7. Quibus mss. lo. Bapt. Perezius vsus fuerit , vt hanc histo- tiUthnrs .
riam ad editionem regiam emendare": , non constat . Eam auctio-

rem , multoque magis correctam exhibuit , quam ante prodierat .
Deceptus Fabricius fuit , qui in bibl. med. aflirmat , chronicon ,
siue historiam gothorum prodiisse Taurini cum schoHis Garciae
de Loaisa in 4. •, nam Loaisa chronicon ab orbe condito, non hl-
storiam gothorum , eo anno Taurini pubHcauit suis scholiis ilhi-
stratum . Hlstorla gothorum primum , quod sciam , prodiit Parisiis
cum Hbris 12. legum Wisi-gothorum apud Sebastianum Niuelh'um
1579. in foho ex bibhotheca Petri Pithoei . Recusa deinde fuit
in editione Bignaeana operum Isidori anno 1 580. Bonauentura Vul-
canius Lugduni Batauorum post lornandem a pag. 203. eandem
historiam Isidorianam gothorum cum notis suis subiunxit : quae
editio est in 8. anno 1597. peracta, addito breui chronico Wlsi-
gothorum, quod Wulsae episcopo nonnulli ascrlbunt.

8. Simihs est Lindebrogii editio hoc titulo : Diuersaritm gen- Lhdenbrogii
tium historiae antiquae scriptures tres , lornandes episcopus de regno- "'""' •

rum , ac temporum successionihus . Eiusdem historia de origine go^
thorum . Isidorus Hispalensis de gathis , vandalis , et sueuis . Eius-
dem Chronicon regum IVisigothorutn . Pauli IVarnefridi V. diaconi
de gestis Longohardurum lih. vi. Erid. Lindenhr.ogius recensuit , et ob-
seruationibus illustrauit^ Hamhurgi apud Michaelem Heringium i 61 1.
In 4. Hanc edltionem , quum vellet, Florezius nancisci nonpotuit,
vt cum ea editionem Agnlrrianam Chronicl Wulsae nuncupati
conferret •, Chronicon enim regum Wisigothorum , quod a Vulca-
nio, et Lindenbrogio sublungltur, solum exhlbet annos, qulbus re-
ges regnarunt , praemissa breui praefatlone, et hac inscrlptione :
Chronica regum IVisigothorum . Era quadringentesima in gothis pri-
mus rex Athanaricus efficitur f/f. , et hoc ipsum estchronlcon, quod
falso Wulsae nomine inscrlptum est , ct a nonnuUIs lullano Tole-
tano trlbutum . Ec mss. , vt vldetur, codlcibus Vulcanius,et Lln-
denbrogius Isldoro hoc breue chronlcon ascribunt : neque vUa con-
traria ratio apparet,si Intelligamus , Isidorum chronicon ad Sise-
«andum vsque regem perduxisse, atque inde lulianum , siue iilium

chromrov fi^ul
sae iJfi>cUatum

6tir6 I S I D O R 1 A N A

nd Eruigium continuasse: nam in Eruigio Chronicon apud Lin-
denbrogiuin desinit . Fabricius in bibl. med. hoc Chronicon in
cditionibus operum Isidori desiderari notauitrcui proinde in no-
stra locura inter appendices assignabimus . De quo iudicium lo.
Baptistae Perez hoc est in prologo ad ConciHa Hispaniae emen-
data apud Aguirrium tom. i. Concil. HIsp. pag. 15. Posteriores
( reges ) snmpsimus ex Vulsae episcopi perbreui , sed aureo chrofii-
co 5 quod in quodam lihro bibliothecae regiae , et aliis vetustis extat .
De cuins /;; scrihs7ido fde 7iihil est ^ quod dubitemus ^^qumn et tem-
pora ab illo fwtata tatn exacte cum coticiliis quadretit , et ^osterio-
rutn regum fnenses , et dies ita miuutatitn definiat , f / 'uixisse sub
Hispatiiae excidium 'videatur .

9. Editi.m hiit idein chronicon in appendice operum S. lulia-
ni ToJetani tom. 2. Patrum Toletanorum pag. 385. , continuatum
etiam vsque ad Witizam : quo tempore iam luHanns viuere desie-
rat . Et videtur quidem chronicon a pluribus contijiuatum : quod
ahunde etiam satis est verisimile : nam si lldefonsus , quod exempli
gratia dictum volo , chronicon Wisigothorum vsque aciSisenandum
contextum accepit, potuit ipse reges, qui deinde successerunt , ad-
iungere : potuit alios luHanus post Ildetonsum , potuit aHos aHus
post luHanum addere . Nobis quidem animus est, vt dixi , hoc opu-
sculum vtiHssimum ad appendices reiicere , praemisso interim mo-
nito doctissimi Editoris Patrum Toletanorum loc. cit.
MONITVM . 10. Omnia opera S. luliano falso adscripta , pauca illa qnidem , Iiac
brcuissima conciudimus appendice : Chronicon scilicet Regum Wisigot-
thorum , Vulsat frequenter appellatum ; tum duo carmina , et epitaphia
quiituor. Quaeiis,quis haec luliano imputaucrit r ille, qui sub enicntitis
luliani, ei I uitprandi nominibus chronica illa peruulgata, tot fabulis insi-
gnia, commentus c?t . Et quod ad chronicon Wisigotthorum spectat , quam-
quam opus cst vere aurcum , ( quemadmodum illud appellauic pcrdoctus
vir loan. Bapt. l^crez in epistola praeuia tom.i. collectionis Concil. Card.
de Aguirre ) cnius luce Hispaniae chronologia et sacra , et profana ni-
niium quancum iliustrata cst ; vt tamen illud S. luliano adtribuatur, nullo
satis soliJo euincitur argumento . Neqiie cnim illud totum , prout nunc
extat ad \sque Witizae regnum perductum , luliani esse potest : neque
etiamsi dicatur, postrerna eius capita fuisse ab aliquo prioris chronici con-
tiuuatore conscripta,( quod nobis singula considerantibus, atque alterius
ab altero in dcMgnandis annis , diebusque diuersitatem contemplantibus
tantum non euidens est, et exploratum ) prioris chronici partis lulivinus
Riinime potest auctor appellari . Siquid enim coniectando assequi vale-

mus

)

C A P V T LXXIX. 697

mus, ex nonnullis antiqiiioribus codicibus , in quibus praesens chronicoii
ikI Eruigii rcgni initia tantum peruenit , vt patet ex editionibus Aguir-
riana , et Vulcanii in notis ad historiam Wisigotthorum lornandes , illud
potius clicitur , raictorem iilius alium fuissi , quam luJianum nostrum ,
qui sub Egica mortuus,nec Eruigii mortem , nec Egicae ad regnum ac-
cessum facile siientio praetermisisset . lam vero si iilud adiungas , prae-
dicti chronici nullam a Felice in luliani elogio fieri mentionem, cum ta-
men Wambae regis historiam diligenter annotauerit , concludere oportet ,
huiusrnodi opus temere S. luiiano fuisse adscriptum . Nunc si verum au-
ctorem quacris , omnino ignoramus . Nam quod Vulsa? nppeilatur , atquc
huius nominis scriptori vulgo tributum cst , quem Episcopum Hispanum
nonnuili etiam dixerunt , putidus est error, nostro quiJem iudicio ex eo
ortus,quod ab aliquo librario imprudenter exscri}num fuerit !f:ihs-Got-
thoruiv. pro /fise-Gotthoru/// , quod in vctustis exempiaribus legitur , atquc
inde ad aiios manauerit : VnUae certe nomen inter iliius temporis scri-
ptores , multo minus inter Kispaniae Episcopos, vspiam legitur . De quo
consulendus P. Florez tom. 2. Hispaniae sacrae : cuius nos editionem prae-
sentis Chronici expressimus , adiectissimiiiter ad marginem piuribus, quam
is , variantibus ex Codice, quem sacpe memorauimus , loanu' Bapt. Perez .

11. Coinpendiiim aliud historiae regum gothorum iuuenio 'n\ chroincor. w
codice Regio-vaticano 66j. , al. 1009., ab aliquo extero , vc puto, "'"'"''■"'" •

ex nostris chronicis ab initio regni gothorum ad irruptionem vsque
Saracenorum scriptum . Praecedit Historiam Wambae a S. luliano To-
letano editam,et mscxihimv : Chro',iologia,et series gothicorum regurn .
Codex recentior est, sed descriptus ex aho antiquiori, qui an. 1 1 27.
exaratus fuit a Petro Willehno Armario, de quo vberius cap. loc.
Chronicon editum primum puto seculo ix. , quod quia neque adhuc
excusum scio, et chronico,siue Historiae gothorum Isidorianae il-
lustrandae vtile esse potest,non inepte inter appendices collocabi-
cur , praesertim quum per omnia antiquitatem redoleat .

12. Sine Chronico Wisii^othorum Brcuhus historiam sothorum '''^'"''"'« •
edidit imperfectam ex editione, vt puto,Bignaeana operum Lidori:

in quo non leuis eius neghgentia arguitur , quum editionem re-
giam Matritensem , in qua ea historia auctior , correctiorque prodie-
rat , prae manibus habuerit, antequam suam ille editionem absolue-
ret , ac multa cx eadem regia editione ad calcem suae adiunxerit .
Eodem modo nuitih-^ prodiit historia gothorum inter Scriptore^; rc-
rum Sueuicarum Goldasti Francofurti 1605., et Vlmae 1722. Sed
quid mirumjGoldastum, Lindenbrogium , Baronium, Pagiuni, aUos-
que exteros editionem Matritensem hisroriae gothorum ignorasse,
quum Cardinahs Aguirrius tom. 2. Conci!. Hisp. pag. 183. candeui
liom. l. T 1 1 1

6c,i I S I D O R I A N A

historiam produxerit non integram ,aut ex editione regia^siue al-
tera Grotiijsiue tertia Labbeana , sed mutilam , vt in primis edi-
tionibus extabat , et vtin Hispania illustrata Andreae Schotti tom. 3.
pag. 847. excusa fuit ? Quod item ab eo factum in libro De vir.
illuscr. Isidori, iure miratur Florezius, ac mirabitur quisquis do-
ctrinam eruditissimi Cardinalis ahunde perspectam habeat . Audien-
dus autem non est Fabricius in bibl. med. ,qui historiam gothorum
in Concihis Hispan. Aguirrii longe auctiorem , et emendatiorem
prodiisse affirmat,quam apud Vulcanium,Lindenbrogium,et ahas pri-
mas editiones, tortasse quod putauerit, Aguirrium emendatioribus
editionibus vsuin fuisse . Titulus apud A^.uirrium tom. 2. pag. 183.
est , ///V/or/j , siue Chrojiico?! Gothorum ^ lVa?jdjilorum ■, Sueuorum ^
et Wisigothorum , auctore S.lsidoro archiepiscopo Hispalensi . Et p. i 89.
ChroJiica regum ! Visigothorum , partim ex Isidoro , partim ex JVulsa.
Ita breuiter praefatur . Vix potest chronologia conciliorum , et alio-
rum •veterum monumentorum Hispaniae ^ quae in hoc opere prodeufit^
innotcscere , nisi prae oculis sit index historicus rcgum ipsius^ assi-
gnat.t 'unicuique propria epocha . Haec autem exhibetur a S. Isidoro
Hispalensi in breui Historia sua ab era Caesaris ccxiv. ( id est^
anno Christi clxxvi. ) vsque ad eram dclxvi. , id est ■, annum Christi
Dcxxviii. , ^//0 Sisebutus rex Hispaniae iam obierat ^ viuente adhuc Isi-
doro . Ceterum gothi reges j aliique hoc lihello comprehensi , tton ir-
ruerunt in Hispaniam era ccxiv., immo nec multo post tempore : sed
solum ineunte iam seculo v. circa eram cdxlix. , Christi cdxi. , Theo-
dosii lunioris i. , quo celebr.ttum ponitur Concilium Bracarense sub
Pancratiano ^ a nobis eo anno exhibitum . Cui numerandi ratiani re-
spondet Chronicon Idatii . Vide Chronologiam eorumdem rcgum gotho-
rum bfeuiorem initio i. /. editam a p. 15. ex eodcm Isidoro ■, et iVul-
sa episc. ^ quae incipit ab Athanarico .
3MWCOT opti- ij. Itaque editiones historiae Isidorianae ceteris omnibus prae-
ferendae sunt regia Matritensis, akera Grotii , tertia Labbei, quarta
riore7.ii,qui tom. 6. Hisp. sacr, eam historiam edidit , collatis inter
se tribus illis praecedentibus editionibus, et varietate scripturaesub-
iuncta, nonnullisque notis suis , aliisque antiquis Perezii illustratam.
Hugo Grotius, dum viueret, opus digessit, post eius obitum hoc ti-
tulo editum : Historia Gothorum , Vandalorum :> et Langobardorum ab
Hugone Grotio partim versa , partim in crdinem digesta . Traemissa

ma(

C A P V T LXXIX. 59<7

sunt eiusdem Vrolegomcyia.-^vhi regtim Gothorum ordo ^ et chronolo-
(fi.i cum elogiis . Accedunt nomina appellatiua , et verba gothica , 'van-
d.ilicA 5 langobardica ctim explicatione . Amstelodami , apud Ludotti-
cum Elzeuirium cio nc lv. Editor in prologo ait , Isidorum, quera
a Grotio habere noii potuit,e bibliotheca Isaaci Vossii a se com-
paratum . Exemplar Vossianum descriptum fuerat ex codice Chiro-
montano , de quo paulo post . Titulus hic est pag. 705. collectiO'
nis : Beati Isidori , Archiepiscopi Hispalensis ., Gothorum, Fandalorum ,
et Sueuorum in Hispania Chronicon ^ qtwd nunc demum plus altera
parte auctius prodit e hibliotheca Isaaci Vossii . Grotius in Prole-
gomenis pag. 63. haec praQmiserat: Isidorus praeter breuiaria Ostro-
gothicarum , Vandalicarumque rerum , Westrogothurum acta ad sua
deducit tempora , collectis , quae alibi sparsa non sine labore quaeramus.

14. Post Hugonis Grotii colkctionem rerum gothicarum twpis LrMennaeditio.
Parisiensibus excusa prodiit anno 1657. in toL Noua Bibliothtca ma-
nuscriptorum librorum opera.ac studio Philippi Labbe Soc. lesu.
Tomo I. egregii huius operis pag. 61. extmt: Sancti Isidori Hispa-
lensis episcopi Historiae Gothorum , Vandalorum , Sueuorum , longe
auctiores , et emendatiores hactenus editis . Ex codice ms. Collegii Cla-
romontani Parisiensis Soc. lesu , /;; quo iricerti auctoris de rehus ge-
stis Constantini Aiagni,ex chronicis incertis de rebus Zenonis ., et Ana-
stasii imperatorum.,necnon T^heodorici regis \ item ex aliis chronicis
de rebus lustiniani Augusti , et deinceps ad Carolum Alartellum etc.
Incipit : De laude Spaniae Sancti Isidori . Omnium terrarum etc. \\\
syhabo autem eorum, quae in primo tomo continentur , sect. i.
num. 3.haec praemirtit Lcihheus : Sancti Isidori Hispalensis in Bae-
tica episcopi Historiae regtim Gothorum , Vandalorttm , et Sueuorum
longe auctioresj et emendatiores hactenus editis , ex optimae notae
membraneo codice Collegii Claromontani Parisiensis Soc. lesu etc.
Illud porro debuerant obseruare typographi Hollandi ,qui nuperrime,
quum noster hic tomus , a tribus annis inchoatus ^ sttb praelo labora-
ret^tres illas historias cttm Hugonis Grotii coltectione rerttm <rothi-
carum emiserunt in lucem , non ex codice 'vUo ms. bibliothecae Ba-
tauicae , sed ex apographo R. P. lacobi Sirmondi Societatis lesu rov
[iaKn^iTiu , qui ex hoc nostro codice illud descripserat .

I 5. Editor HoUandus, et Labbeus ex ms. Chuomontano elogium ehgium His^a-
Hispaniae historiae gothorum praemiserunt, quod antea editum non "'°''

T 1 1 1 2

700 I S I D O R I A N A

fuerat : Omtiium terrarmn etc. , quod a riorezio recusum fuit , et m
secunda editione Hispaniae Sacrae ad ms. exemphr codicis Legio-
nensis recognitum , et emendatum . Non videtur hic Legionensis co-
dex historiam gothorum comprehcndisse : nam Florezius in clogio
scripturae varietatem ex eo codice notat,non in historia . In codice
Claromontano ea laus veluti praefuio historiae gothorum praefigi-
tur , quae quidem aNic.Antonio praefatio legi dig7iissima vocatur:
et est sane ita comparata,vt ab Isidoro in hnnc vsum composita
videatur. Keque ratio vlla subest,cur Isidori eam esse ncgcmus .

r.vae cduiones . i6. AHud excmplar hisioriae gothorum multo auctius inter
chronica Lucae Tudensis tom. 4. Hisp. ilhistr. reperitur . Fabricius
chronicon gothorum integrius prodiisse aflirmatcum codiccjsiue i 2.
libris legum Wisigothorum ex bibhotheca Petri Pithoei^et tom. 3.
Hisp. illustr. , quam in libro 2. chronici Lucae Tudensis tom. 4.
eiusdem Hisp. illustratae . Quod non satis intelHgitur : nam apud
Lucam chronicon est vberius ctiam chronico codicis Claromonta-
ni: et chronicon Pithoeanum valde imperfectum, multisque locis mu-
tihnn est . Fortasse Fabricius innuere voluit , chronicon apud Tuden-
sem minus sincerum esse . Tudensis Hbro secundo suorum chroni-
corum praemittit prologum suum : Decet •viros etc. ^ vbi ait : lam
nnnc ad gesta regum gutburitm rnanum mittimus , chronicorum librum
Isidvri doctoris Hispaniarum secnndum in opere proponentes . Nam
prius Chronicon ab orbe condito cxhibuerat . Succedit Beati Isi-
dori Prologus : Domino , et fdio charissimo , Sisnando regi gothorum
Isidorus . (^uia de origine gothorum etc. Postea: Ante biennium au-
tem Romanae vrbis irruptionis era ccccxi.nn. excitatae etc. Sequitur
Sueuorum Historia : Lra cccc.xlvi. Sueui principe Hermerico cum ala-
nis , et vandalis simul Hispaniam ingressi sunt etc. Explicuit Histo-
ria Sueuorum . Gothorum Historia : Gothorum antiquissima origo etc. ,
quae est Capitulatio in editione Labbeana . Tudensis ita distinguit,
vt Chronicon generale ab orbe condito dicat primutn librum Chro-
nicorum Isidori ^ tum Chronica Vandalorum , Sueuorum , et Gotho-
rum secundum Chronicorum librum Isidori .

trin !xcmpiar!a i j . Ad trcs crgo classcs exemplaria historiae gothorum reuo-
cantur . Primum exemplar est historiae mutilae , et imperfectae , qua-
lis ex bibhotheca Pithoeana vulgata fuit : alterum historiaeauctioris,
et emendatioris in re2;ia Matritensi editione, et deinde ex codice Cla-

diuersa .

C A P V T LXXIX. 7ot

romontano . Teitium historiae , posreriore maaii interpolatae apud
Lucam Tudensem . Prima editio mutila incipit : Gothorum antiquissl-
mum esse regnum certum w/.Secunda auctior,et genuina : Gotho-
rum antiquissimam esse gentem certum est . Tertia interpolata : Go-
thorum antiquissima origo de Alagog . Prima editio imperfecta de-
sinit cra 656. in obitu Sisebuti . Secunda auctior adiungit elogium
Suinthihie , et Riccimiri fihi , vsque ad annum 5. Suinthilae era 661.
Succedit : Item recapitulatio eiusdem Isidori in gothorum laudem .
Tertia edicio interpohita ex hoc elogio gothorum sumit exordium ,
et hiudes etiam Suinthihie continet , sed nuUa habica Riccimiri men-
tione . Quod autem Nic. Antonius indicat, excepto Labbeo , apud
ahos akum esse de Riccimiro, a Suinthihi in regni consortium de-
lecto , silentium, non ita profecto est : eadem enim iam in regiaedi-
tione Matritensi de Riccimiro verba vulgata fuerant, vt editionem
Grotii praeteream, quae ex Claromontano codice originem ducit .

18. Vandahca historia in prima mutiha editione incipit : Vanda- Jiseriluntur .
li cum alanis ^ et sueuis . Desinit : et menses septcfn . In secunda cor-
rectiori editione, £ni! cdxli:{. ante biennium irruptionis . Apud Lab-

beum : Era quadringentesima quarta , et in exemphari bibhothecae
CoUegii Romani nota ad marg. ms. Puto legendum Era 444. De-
sinit : i>sque ad Gilimeri interitum . In interpolata editione initium
est : Ante bieiimum autem Rotnanae vrbis irruptionis era ccccxliui.
excitatae . Praecedit prologus , siue epistoh^ nuncupatoria ad Sise-
nandum, quae in genuinis exemphu"ibus deest . Quaedam omittun-
tur , aha adduntur .

19. Nic. Antonius ait, historiam Sueuorum vbique eandem esse. excmpi^r aw
Sed in hac quoque ahquod discrim.en obseruatur . Prima editio "'"*
imperfectior incipit : Sueui , duce llermerico rege , cum Al.mis , et Van-

dalis simul Hispanias ingressi sunt etc. Desinit : mansit annis cen-
tum viginti sex . Secunda emendatior : £r^ cdxlvii. Sueui ^ principe
Hermerico cum Alanis etc. Desinit : quod mansisse clxxvii. ajtnis scri-
bitur . Interpolataincipit, Era ccccxlvi. Sueui f/c. , vt in editione Lab-
beana : finis quoque ideni . Fortasse varietas scripturae , quae in hac
Sueuorum historia notatur, a manu hbrariorum cst, non ex indit-
stria ahcuius interpolatoris. Satis enim tres editiones diuersae hac
in parte sibi concinunt .

„.... T-1 • t ■ 'i' 'liicrrpat a Irc-

20. Omissis ns,quae Isidoro recentior ahquis scriptor in lusto- „,-«

lOri

702 I S I D O R I A N A

ria gothorum a Luca Tiulensi adoptata aut inseruit,aut reticuit ,
consideratione in primis dignum est discrimen , quod in peculiari
gothorum historia enarranda inter editiones mutilas, et auctiores ob-
seruatur : quod antiquum mihi videtur , et ab Isidoriano aeuo,for~
te etiam ab ipsius Isidori nianu . Editio auctior elogium Suinthilae
longa oratione comprehcndit : Era dclix. af}?jo imperii Heraclii \.
gloriosissimus Suinthila gratia diuifia regni suscepit sceptra . Iste sub
rege Sisebuto ducis nactus officiurnj romana castra perdomauit , Rucco-
Jies superauit . Postquam vcro apicem fastigii regalis conscendit , vr-
hes residuas-^ quas in Hispanis romana manus agebat , proelio con-
serto obtinuit ,auctamque triumphi gloriam prae ceteris regibus feli-
citate mirabili rcportauit . Totius Hispaniae iffra oceani fretum mo"
narchia regni primus idem potitus , quod nulli retro principum est
collocatum . Auxit eo proelio etc.Vo^t multa egregia facinora : Pr<?f-
ter has militaris gloriae laudes plurimae i?i eo regiae maiestatis vir-
tiites -ifides .fprudentia .yindustria .,in iudiciis examinatio .^ strenua in
regendo regno cura , praecipna circa omnes munificentia largus , erga
indigentes , et inopes misericordia satis promptus : ita vt non solum
princeps populorum , sed etiani pater pauperum "vocari sit dignus .
Suinthiiae da- 2 1- Tum Isidorus laudes Riccimiri , vel Racimiri , a patre in
consortium regni assumpti, persequitur , atque historiam gothorum
anno 5. gloriosissimi , vt ait , Suinthilae principis conchidit. Pere-
zius hanc breuem notam subiunxk. Haec , viuo Suinthiia .y scripta .
Atqui damnatur in Concilio iv. Toletano , in quo suhscrihit Isidorus .
En rationem, cur ego existimo, gothorum historiam ab Isidoro scri-
ptam quidem primum fuisse vsque ad annum 5. Suinthihae, sed de-
inde vel ab ipso,vel ab aho aequah, qui Sisenando regi successori
gratum facere voluit, quaedani exemplaria in fine mutiLata, ex'qui-
hus editio prima imperfectior prodiit . Ac de Sisebuto , qui Suin-
thilam praecessit, ita viuo SuinthiLa Isidorus scripserat : Hunc alii
proprio morbo , alii itnmoderato medicamenti haustu asscrunt inter-
fectum ., relicto Recaredo filio ^qui post patris ohitum princeps pauco-
rum dierum morte interuenicnte abiit .\t\ codex Claromontanus : ahi
habetur pro abiit . Ego mahm obiit . Damnato postea Suinthila, his
verbis ahquantuhun mutatis, partim etiam omissis,sic finita tsi hi-
storia gothorum : //««c alii morbo., alii VENENO asserunt interfe-
ctum . Hi sunt anni gothorum regum ab exordio Athanarici regis VS'

miintio

C A P V T LXXIX. 703

que ad istum Slsebutum anni ccli. era dclxv. Explicit chronico}t go-
thorum . Iniecta veneni suspicio , cufus , viuo Suinthila, nulla nientio
facta est , arguit, historiam gothoruin de industria truncatam fuisse
post damnationem Suinthilae, cui aliqui fortasse ex Sisenandi fa-
ctione imputabant, quod veneno Sisebutuni interfecisset . Editio
regia Matritensis ex Luca Tudensi , vt arbitror, tres illas causas obi-
tus Sisebuti coniunxit: Hunc alii propriu morbo ^alii immodcrato yne-
dicamcnti haustu , alii -veneno asserunt interfectum .

12. Profecto maxime aequum videbatur, vt tot eximiae laudcs, e/u» /<jui(W#//t.
iib Isidoro in Suinthilam co]latae,e gothorum historia, quoad eius
fieri posset , delerentur, postquam Suinthila solem/ii ^oncilii Tole-
tani IV. nationalis decreto damnatus fuit.Patres eius concihi a Si-
senando congregati caput vltimum constituerunt De commonitiune
plehis ^ ne in principem delinquatur ^ et de elfctione principum ^et de
transgressione fidei ^ quae principibus promittitur •, 'ut in hoc deVni'
quens excommunicatus-^et anamathematiz.atus habeatur.atque de execra-
tione Suinthilanis , et coniugis , et prolis eius ; similiter et de Gcilane
germano eius ^ ac rebus eorum . Haec ergo est Suinthilanis execratio.
De Suinthilane 'vero , qui scelera propria mstuens , se ipsum regno
priuauit , et potestatis fascibus exuit , id cum gentis consultu decre-
uimus , vt neque eundem , 'uel vxorem eius proptcr mala , quae com-
miserunt , nequs Jilios eorum •vnitati nostrae vnquam consociemus ,
neque eos ad honores , a quihus ob iniquitatem deiccti sunt ^ ali^uan-
do promoueamus : quique etiam sicut a fastiglo regni habentur extra-
nei , ita et a possessione rerum , quas de miserorum sumptihus hause-
runt ( al. auxerant ., forte auxerunt ) maneatit alieni praeter id ., quod
pietate piissimi principis nostri fuerint consequuti. Non aliter et Gei-
lanem msmorati Suinthllani et sanguine , et scelere fratrem ctc,

23. Dilficile quidem est tot scelcra Suinthihie cum elogio eius, isuioTusvind:.
ab Isidoro adornato , componere . Aiunt nonnulli , initio fuisse opti- "^"""^ "
mum principem, deinde in vitia, et scelera prolapsum . Sed quum
anno 626. tam iusignibus virtutibus praeditus ab Isidoro praedi-
caretur, vt pater pauperum vocari dignus esset , credibilenc est ,
iam anno 65 i.,quo a Sisenando rcgno deiectus fuit, in tantam ini-
quitatem deflexisse , vt etiam ei obiiceretur , de miserorum sumpti-
bus possessionem rerum suarum hausisse "? Qnid ergo? Mentitumne
Isidorum credemus? Minime gentium . Vna igitur via supcrcst, vc

7^4 I S I D 0 R I A N A

dicamus , apparuisse quidem iii Suinthila virtutes,quas Isidorus anno
626. praedicabat 5 dissimulatis interim vitiis, quae postea apertius
eruperint, ac fostasse exaggeraia tuerinta Sisenandi amicis, vt acrius
in concilio eius crimina coar2;ueren:ur . Etsi enim in Concilii decre-
to dicitiir, SuinthilrirajScelera propria metuentem,se ipsum regno
priuasse,et potestatis fascibus exuisse, tamen satis per se intclligi-
tur, factione Sisesandi coactum Suinthilam id fecisse : quod ex Isi-
doro Pacensi, qui seculo seqiienti vm. post mauroruni inuasionem
liberius scribebat, comprobatur; nam de Suinthila ait: Digne guher-
nacula In rcgiw gothoriim suscepit sceptra . De Sisenando vero : Per
tyr„7?iuiiic/fj regno gotkorum inuaso , quinquennio regali locatus est
solio . Quae desumpta sunt ex antiquiori Continuatore chronici Bi-
clarensis a Florezio tom. 6. Hisp. sacr. primum edito, qui anno cir-i
citer 720. scribebat .
PTuiitntia Pa- 24. At sanctissimorum praesuhmi , qui ecclesiam gothicam re-

trwn Qothorum . gebaut , ca oeconomia , et prudentia erat , vt , quantum in ipsis esset,
obedientiam , ct obsequium populi erga principes confirmarent,
omnemque tumuhuandi occasionem tollerent . Ita Isidorus Suinthi-
iae, dum is regno potiebatur, virtutes , vt poterat, commendabat .
Idem Isidorus 5 ahique Patres Concihi iv. Toletani Sisenando, cuius
iam impeiium stabihtum erat, fauebant, ciusque pietatem,et rch-
gjonem praedicabant , quod Jion solum in rebus humanis:, verum etiam
in cauds diuinis solicitus maneat : quod coram sacerdotibus dei humi
prostratus cum lacrymis , et gemitibus pro se intcrueniendum Domi-
710 postulauit . Haec ipsa prudens agendi ratio viam aperit ad ex-
phcandam non leuem difficukatem, quae in hac Isidoriana gotho-
rum historia viros doctissimos diu torquet.

s.Hernzr.irgu,:! 2'). Ea difficultas cap. ^6. proposita fuit in Griahi praefatione.

mnrtyrtum ^j^ jsidorus dc Leouigilcio era 606. Hermenegildu-m deinde filium
imperiis suis- tyrannizantem obsessum exuperauit . Neminem insolen-
tia vocis tyraftnizantem offendi debere,neque propter eam vocem
historiam gothorum Isidoro abiudicare, Griahus reponit: qua eodem
in argumento Rodericus Toletanus vsus est . Contra obseruat Nic.
Antonius, potuisse Rodericum ex hac historia gothorum taha verba
sumere , quin eam pro Isidoriana haberet. Ergo ipse Isidorum tue-
tur ex vsitata vocabuH tam apud graecos, quam apud latinos acce-
ptione,qui regis ^ et tyranni nomine promiscue vsi sunt . Plato,

et Ari-

C A P V T LXX'IX. 70T

et Aristoteles tyramiun pro iusto priiicipe posuerunt . Ita apud la-
tinos Virgilius , Horatius , Aaieaus , alii , vt vel ex vulgaribus lexicis
patet. ?ro omnihus tamen ^ addit Nic. Antonius,^i^ rem Isidori ha^
beo loannem Biclarejisem^ qui 7ion aliter locutus fuit de Hermenegilda
anno iil, T^iherii imperatoris : Fiiius eius Hermenegildus factio7ie Gus-
uifithae reginae tyrannidem assumens in Hispali ciuitate rebellione
facta se recludit .

26. Haec autem loannis Biclarensis verba, quae Nic. Antonius ii^enua pre^.
pro se affert, potius ipsi aduersantur : nam dum vult probare , apud ""'*'"'''"•
Isidorum Hermenegildum ty ra nn u fn , id est , iustum principem vo-
cari,verba profert, quibus /)'m««/j Hermenesildi cum rebellione com'

iungitur : quod idemmet agnoiiit : Improbauit fortasse ^ ait, Principis
factum Biclarensis , qui tunc in Hispania forebat , quamuis a rege
haeretico ( Leouigildo ) male multatus .

27. Quaeram igitur,quum Isidorus asseruit, Hermenegildum "Vf'" vfrcmm
imperiis '^zxxx^tyranniz.asse -^ improbauitne factum Principis ? Addam, "'"'^ '^
vocem quidem tyrannus aliquando in bonam partem fuisse scce-

ptam , sed procedente tempore semper, aut fere semper in malam.
Auctorem habeo Isidorum nostrnni lib. i. Etym. cap. 3 i. , et Iib.9.
cap. 3. Quamuis autem neque Isidorus, neque Biclarensis tyranni-
dem Hermenegildi accipiant pro crudeli,et barbaro regimine , ta-
men accipere possunt pro imperio contraias, ac fas arrepto : quod
in Isidoro arguunt adiecta verba imperiis suis . Nam Hermenegildum
tyrannizare imperiis p.^tris immerc videtur, eum in patris imperium
sine vllo iure inuasisse . Hoc sensu Isidorus in eadem historia vo-
cem tyrannidis vsurpare solet,vt era 6^g. de Li\i\ia : (^uem in pri-
mo fiore adolescentiae IVitericus , sumpta tyrannide , imiocuutn regno
^f/Vf/V . Quid 3 quod in historia Sueuorum Isidorus Hermenegildum
rebellem vocat ? sic prope finem de Mirone rege Sueuorum : Dein-
de in auxilimn Leouigildo gothorum regi aduersus REBELLEAl FI-
LIVM expugnandum Hispalim pergit .

28. losephus Perez.ius in ecclesiasticis suis eruditissimis disser- ^^ '''''"^" ^''^''*
tationibus Salmanticae i668.,quarum cum -laude mentio ficta est

in literatorum Diario Parmae 1690. pag. Si. , notandis verbis ia
hoc ar^umento versatus est.pag. 272. Sed illud omnem adtniratio-
nem superat^eundem Biclarensem-^ Leouigildo hofnini ariano infensum^
et a quo in exilium missus fuerat^ haec de S. Martyre scribere : Leo'
"Tom.I, V V v V

7o6 I S I D O R I A N A

iiigildus rex exercitum ad expugnandum tyrannum filium colligit .
At longe mirabilius ^lsidorum Leandri fratrem ^ quem ille parentis
loco habuit , quique Hermenegildi catholici partibus fauit , nec Leoui-
gildi scelera tacite tulit , quemque nostrates historici produnt Prin-
cipem martyrem sanguine contigisse : hunc ^inquam ■, pene incredibile
•videtur haec de Hermenegildo literis consignasse : Hermenegildum
filium imperiis suis tyratinizantem , ante cbsessum^ exsuperauit . Lim
apud vtrumque de miraculis , quae in eius passione accidisse M. Gre-
gorius locuples testis est ^ altissimum siientium . . . Et tamen ea ^
quum tot scateant diff.cultatibus , omnes eruditi concoquunt , neque in
>c0.^'a5 suspiciunem siue Bicl^rensis ^ siue Isidori Chronicon adducunt,
Scilicet nondiim in vulgus prodierat Aguirriana CoUectio Conci-
lioriim Hispaniae .
€xpVcat!one !n. 29. His eniiii difficultatibus vt sese expediat Cardinalis Aguir-
d-ycnt . j.jyj ^ propugnat tom. 2. Concil. Hisp. pag. 42 2.,cbronicon Biclaren-

sis his omnibus in locis ab aliquo ariano deprauatum esse , quibus
Hermenegildi tyrannis , et rebellio atfirmantur , nulla habita marty-
rii eius nientione . Sed incassum doctissimus Cardinalis laborat :
quuin enim omnia mss. exemplaria consentiant, quum nuilta alia in
Bichirensis , et Isidori chronicis contra Arianos luculentiora testimo-
nia intacta permaneant, non ita facile opinionis suae fautores inue-
niet . Gregorius quoque Turonensis, quem pro se Eminentiss. Aguir-
rius allegat , extra Hispaniam eodem tempore siinili modo de Her-
menegildo scribebat lib. 6. Hist. Franc. nuin. 45. Nesciens miser^
iudicium sibi imminere diuinum , qui contra genitvrem quamlibet hae-
reticum talia cogitaret . Certe nemo sanus affirmabitj ea verba in
Gallia ab ariano ahquo hacretico in codices Gregorii Turonensis
tuisse intrusa .
tnMi^Ux quac ^q. Vt argumentuni hoc enucleatius explicetur, multiplex dis-
tinguenda est quaestio. i. An Hermenegildus , bello aduersus pa-
tremsuscepto , iniuste se gesserit ? 2. An saltem dubia causa fuerit,
in qua ahi pro Hermenegildi iustitia senserint , alii contra . 3. An
licet Hermenegildus belhim aduersus patrem clare iniustum susce-
perit, nihilominus vere martyr obierit?^. An ante maurorum irru-
ptionem in Hispaniam martyrium S. Hermenegildi a nostris scripto-
ribus commemoratum fuerit,vel potius quaenam extiterit tanti si-
lentii de eo niartyrio causa?Pnmam quaestionem nobis in prom-

itio

C A P V T LXXIX. 707

ptu non est definire 3 qiuun non omnia rei adiuncta, exquibusbel*
li iustitia pendet, perspecta habere possimus . Florezius tom. 6.^.377.
iniustum bellum aduersus patrem ab Hermenegildo motum pronun-
ciat, neque alia de causa nonnullas vrbes Hermenegildo adhaesisse,
nisi quod eius pater haereticus esset . Ex chronico Biclarensis ad
annum 579. constat,quod Leouigildus rex Hermenegildo fiho suo
fiUam Sisberti regis Francorum ( Ingundem ) in matrimonium tra-
didit,et prouinciae partem ad regnandum tribuit . Quum iam esset
rex constitutus Hermenegildus,quis neget , potuisse aHquam oriri
iustam causam, cur sui regni iura aduersus patrem tueretur?

31. De causa belli Biclarensis id tantum ^ddk : LeourgiUo er-causabeiu
go quieta pace regnante , aduersariorum securitatem , ( al. securitate )
domestica rixa conturbat . Ham eodem a7ino filius eius Hermenegil-
dus^factione Gosuinthae reginae tyrannidem assumens ^in Hispali ci-
uitate rebellione facta recluditur , et alias ciuitates , atque castella
secum contra patrem rebellare fecit . Domesticam rixam vocat , quia
origo dissensionis ex rixa inter Ingundem , Hermenegildi vxorem ,
et Gosuintham Leouigiidi vxorem videtur nata . Florezius conten-
dit, legendum, ^c^/tfwf Ingundis reginae : mm Ingundis Hermene-
gildum permouisse creditur, vt bellum contra patrem gereret . Satis
idprobabile est:sed quum Ingundis esset catholica , Gosuintha aria-
na, atque ipse Florezius consentiat, Gosuintham rixae occasionem
dedisse, immo quum Gosuintha caput hnius sceleris,\n ait Turo-
nensis lib. 5. cap. 59., id est, persecutionis a Leouigildo aduersus
catholicos excitatae fuerit , siue legatnr factione Ingundis , siue Gos-
uinthae :, semper remanet quaerendi locus , an Leouigildus primus
a Gosuintha permotus,an Hermenegildus ab Ingunde, causam belli
dederit,et cuinam ratio fiiuerit ? Quid enini , si Leouigildus sciens ,
Hermenegildum ad fidem cathohcam conuersum , regnum eius pri-
mus vexare coepit? Neque id dillicile est credere , siquidem Leo-
ui-^jldus, vt Isidorus in chronico scribit , arianae perfdiae furorc
repletus , in catholicos persecutione commota , plurimos episcoporum
e^ilio relegauit^ ecclesiarum reditus ^ et priuilegia abstulit^ multos
quoque terroribus in arianam pestilentiam imputit etc. An is acquo
animo ferret, religionem catholicam , agente maxime Leandro, in
Hermenegildi regno florere, illucque catholicos a se vexatos con-
fugere? Audi nunc Gregorium Magnum , qui lib. 3. Dialogorum

V \' V V 2

7o!^ I S 1 D O R I A N A

tap. 31. postqiuim conuersionem Hermenegildi retLilit,sic pergit:
Quem pater jrLmus , "ut ad eandem haeresim rediret , et praemiis
suadere , et minis terrere coiiatus est . Haec causam bello dedisse vi-
dentur . Addit illico S. Grcgorius : Qiiumque ille cotistantissime re-
spond:ret , nunquam se verain fidem posse relinquere , quam semel
agnouisset , iratus pater eum priuauit regno etc. Apertius S. Grego-
rius Turonensis lib. 6. cap. ^c). de Hermenegildo : Commotus ad eius
( Ingundis ) praedicationem conuersus est ad Isgem catholicam : ac
dum chrismaretur , loannes est vocitatus . (^uvd quum Leouigildus
audisset y coepit CAVSAS (^VAERERE , qualiter eum perderet , Ille
vero haec iiiteUigens , ad partem se imperaCoris iungit etc.
ai^m Jaiia. 3:. At Biclarensis , et Isidorus factuni Hermenegildi conde-

mnant, et tamquam rebellioncm traducunt. Id iam ad secundam quae-
stionem p<;rtinet . Dubia enim , vt mihi videtur , eo tempore fuit Her-
menegildi causa, in qua alii belli rationes idoneas , vt fit, crede-
rent, alii ineptas . Certe ego existimo , Leandnim , virum sanctissi-
mum, ac doctissimum , bellum Hermenegildi non iniprobasse . Vt
enim cap. 18. ostcndi , Leandcr ab Hermenegildo Constantinopo-
lim missus fuit , vt auxilium ab imperatore contra Leouigildum im-
petraret : quod verba Gregorii Magni innuuntiTif illuc iniuncta pro
causis fidei regis iVisigothorum legatio perduxisset . Superato autem
Hermenegildo , ct regnante iam Recaredo,quo tempore Biclarensis
scribebat, aut rationcs Leouigildi contra Hermenegildum magis pa-
tuerunt,aut maiores vires quodammodo ab effectu ipso acquisie-
runt : neque decebat, eos , siqui fortasse adhuc Hermenegildi fauto-
res rem;iuserant , antiquis rationibus pro Hermenegildo renouatis ,
ad nouos tumultus instigari.
verum mariy- 33. IUud certissimuui , quod tcrtio loco quacrendum dixi , Hcr-
menegildum vere martyrem obiisse, etiamsi concedere velimus , in-
iustum bellum eum-aduersus patrem excitasse . Nec refert , quod
Gregorius Turonensis, qui extra Hispaniam scribens , fortasse nou
totam rei seriem cognouit, miserum Hermenegildum vocarit: de quo
Gregorii Turonensis loco sic Baronius ad annum 584. imm. ^. Std
in eo quam prudens, ipse viderit ^dum ajpellat AIISERVAl Herme-
negildum etc. Quasi non monuisset Dominus , pietati erga deum pa-
trem., matrem, et omnia posthabenda . Sed a nobis causa potissimum
mortis illatae consideranda est,quam Gregorius Turonensis igno-

ttum .

C A P V T LXXIX. 709

rasse videtHi*,qui, vt ego puto, narrationem suam ccntexuit ex fide
Oppilae legati, a Leouigildo . ad Chilpericum missi : nam Leou!fe,li-
dus timebat ^tie Childehertui exercilum ad vlciscendarn sororis suae
ijiiuriam commouiret ^ vt Gregorius refcrt Iib.6. c.4., vbi colloquium
a se cum Oppila de religione habitum exponit. A patre Hermene-
gildus iussus est inter/ici , quod noilet cathohcam religionem abiu-
rare 5 vt fuse narrat locupletissimus testis Gregorius Magnus Ub. 5.
Dialog. cap. 51. j qui gloriosum Hermenegildi martyrium summls
•laudibus cclebrauit . Consentiunt martyrologia vecera Vsuardi , Ado-
nis, Wan.lalberti,Fuldense . la mulris chronicis antiquis idem Her-
menegildi martyrium praedicatur . luuat etiam aduertere, Dialogos
Gregorii Magni, quibushistoria martyrii S. Hermenegildi continetur,
nostris gothicis Patribus haud fuisse ignotos^ nam Ildefonsus cap.i.
De vir. illustr. eos ita laudat : Qucm quidem codicem Dialogortirn
maluit appellare : in quibus libris quanta diuinitatis lateant sacra-
menta-^et in amore caelestis patriae mira docmncnta y studiosus potest
facile cogfioscere lector . Paulus etiam Diaconus Emeritensis de vita,
et miraculis Patrum Emeritensium scripsic, vt nullus ambigat^^xlt
in prologo , quae sanctissimus , egregiusque -vates romanae praesul
'urbis Gregorius ^injlammatus Paracleti charismate spiritus^ Dialogo-
rum in libris veridico edidit praenotationis stilo . Sed hinc rursus
maior mirandi causa exurgit : nam Paulus non solum prae oculis
habuit relationem martyrii S. Hermenegildi a Gregorio M. exposi-
tam , sed etiam verba quaedam ex ca narratione Gregorii excripsit,
Hermenegildi tamen mentionem studiose praetermisit . Audi Gre-
gorium : Post cuius ( Leouigildi ) mortem Recaredus rex NON PA-
TREM PERriDVM, SED FRATREM MARTTREAI SECjVENS,
ab arianae haeresis prauitate conuersus est : totamque Wisegothorum
gentem ita ad -veram Jidem perduxit vt etc. Expende nunc verba
Pauli cap. i 6. Post cuius crudelissimam mortem 'venerabilis vir Re-
caredus princeps flius eius ... NON PAtREM PEREIDVM^SED
CHRISTVM DOMINVM SEQVENS.ab arianae haereseos prauita-
te conuersus est -y totamque IVisegothorum gentem rnira praedicatio-
ne ad veram fdetn perduxit .WiAqs., vt Paulus, ne martyrem Her-
menegildum nominaret, etiam venustatem , quae verbis Gregorii
inest j amisit : multo enim venustius est non patrem perjidum ■, sed
fratrem martyrem sequens , quam non patrem perfdum:, sed Christum

7IO ISIDORIANA

sequens , ah arianae haereseos prauitate conuersus est etc. Sciibebat

Pflv.lus Isidori teinpore , atqiie iisdein , vt putOjCausis Hermenegildi

inarryrium silentio praeteriuit.
cur iie eovete- ^ ^. Quid crgo cst causac , quamobrem scriptores veteres HispOr
ret .:.ynn. ta- ^. ^^.^ x\\w\r\ nobis dc tani <?lorioso Hermenegildi martvrio testi-

cenr.t i - _ .

monium reliquerint ? Haec onim est quarta quaestio . Nam quod
vix vlla mentio eius martyrii apud antiquos nostros Patres , aut
scriptores reperiatur , extra controuersiam est . Nam Biclarensis
de Hermenegildi morte solum habet ad annum 585. HermenegilHus
in vrhe Tarraanoisi a Sisberto interficitur . Et mox ad annum 5 87.
Sishertus interfector Hermenegildi mvrte turpissima perimitur . Et
Biclarensis quidem gratiam forrasse inire voluit a Recaredo , qui
tunc regnab.it , et cui displicuisset audire , fratrem suum Herme-
gildum iniquo iussu patris martyrium passum . Gregorius enim Tu-
ronensis , qui alioquin w/j(fr«w Hermenegildum appellauit , narrat ,
Leouigildum sacramentum dedisse , ne Hermenegildus humiliaretur ^
ac nihilominus , postquam Hermenegildus ad patris pedes se pro-
strauerat , iussisse, filium veste vili indutum in exilium mitti , dein-
de etiam morti tradidisse . Quid autem Isidorus , qui omnino
de morte Hermenegiidi tacuit , quum Sisebuti , vel Suinthilae tem-
pore scriberet ? Grialius , aliique suspicantur, aliquid deesse in Isi-
doro , quo martyrium Hermenegildi assereretur . Et sunt quidem
duo chronica Isidoriana in bibliothcca Vrbino-vaticana num.582.
olim 606., et num.592. olim 609., quibus ita res exprimitur :
Gothi per HermenegildHm Leouigildi regis flium bijarie diuisi
mutua caede njastantur , et ipse martyrio coronatur . Sed quum
haec chronica multis in locis , et extra Hispaniam quidem sint in-
terpolata , et quum vetera excmplaria genuini chronici Isidoriani
extremis illis verbis careant , Isidorum pro Hermenegildi martyrio
allegare non possumus , ac ne suspicari quidem , ea in parte chroni-
con mutilum esse. Quis enim, et qua de causa in antiquissimis exem-
plaribus ea verba delere voluisset ?
siUntiumoffe- 35. AHam viaiTi init Nic. Antonius : Quidquid sit , inquif,
de omissione ista , qualiscumque fuisset historiae auctor , dummodo
cathoUcus , expostulari dignus est . Ea tamen breuitate constat opus ,
•ut summa tantum capita , quae ad res gestas regum pertinent ,
attingere voluisse videatur . Verum res ipsa flagitare videbatur.

ctatum

C A P V T LXXIX. 711

vt iniecta Hermenegildi"iT!entione , in Chronico , vel certe in histo-
ria gothorum , vbi tusiori calamo minutiora alia enarrantur , duo
saltera verba de eiusdem martyrio adderentur . Et de industria
mentionem obitus S. Hermenegildi ab Isidoro fuisse praetermissam ,
suadet Pauli Emeritensis exemplum ^de quo num.53.

^6. Difficuttatem auget , quod plerique alii scriptores ecclesiae '^"usa poUtica
gothicae martyrii S. Hermenegildi non meminerunt , neque de eo *'*""'
officium a gothis , aut , qui successeru nt , mozarabibus in corum
liturgiis peractum fuit. Ac fortasse nemo ahus ex patribu^ gothi-
cis pro martyrio S. Hermenegildi allegari poterit , nisi is , cuius
opera non multis ante annis Florezius tom. 16. Hisp. sacr. primus
vulgauit , S. Valerius abbas , qui exacto iam seculo abHermenegildi
obitu in opusculo de vana seculi sapientia n. 8. agmina martyrum
celebrans obiter ait : De regali "vero fastigio meminimus Caesarem
nomine Crispum , regem gothorum Hermenegildum , regemque barha-
rorum Aucuia , Hippolytum ducem , Georgium comitem , et reginam
nomine Alexandriam . Nomin.a Aucuiae , et Alexandriae fortasse
corrupta iunt . Crispus certe inter :r>artyres referri non debet .
Atqui Gregorius Magnus ex fide hispanorum martyrium Henaene-
gildi fuse commemorat : ita enim narrationem exorditur : Sicut
multorum , qui ab Hispaniarum partibus "veniunt , relatione cogno-
uimus 7iuper ^ Hermenegildus rex etc. •, vbi alii distinguunt, cogno-
uimus , 7iuper Her^nenc^^^ildus rex , quod mihi minus placere dixi
cap.iS. Testimonium quoque idem S.Doctor praebet de cultu, Her-
menegildo ab hispanis exhibito : Vnde et factum est , quatenus
corpus illius ^ vt videlicet martyris ^ iure a cunctis Jidclibus venerari
debiiisset . Oportet ergo , causam aliquam politicam ab ipso Reca-
redi tempore extitisse , ob quam hispani aequales martyrium Her-
menegildi hteris consignare noluerint . Hanc ego causam repeto
non tam ex eo , quod Recaredus memoriae patris Leouigildi con-
sultum vellet , aut factionem hispanorum , qui pro Hermenegildo
steterant, extinguere conaretur, quam quia , superstitc adhuc fih'o
Hermenegildi , Childebertus, et Guntramnus reges Francorum no-
uas res contra Hispaniam molicbantur, vhuri ctiam iniurias, vt pu-
tabant , Ingundi sorori ChJideberti, et vxori Hermenegildi illatas .

37. Paulus diaconus de gestis Longobardorum hb.3. num.21. oi fnctienem
sic ad rem nostram : Interea Childebertus rex Francorum bellu/n^"""'"'"'

712 I S I D 0 R I A N A

aduersum hispanos gere:]s , eosdcm acie superauit . Causa autetn
huius certaminis ista fuit . Childebertus rex Ingundem sororem suam
Hermenegildo , Leoutgildi regls JiHo , in coniugium tradiderat . C)ui
Hermenegildus pracdicatione Leandri episcopi Hispalensis , atque
adhortatione suae coniugis ab ariana haeresi , qua pater suus lan-
guebat , ad catholicam fidern conuersus fuerat : qu&m pater impius
in. ipso sacrato paschali die securi percusstim interemerat . Ingundis
•uero post m&riti ., ct martyris funus ds Hispaniis fugiens , dum Gal-
lias rcpedare vellet , irt manus militum incidens , qui in limite ad-
u:rsum hispanvs ^ gothosque residebant , cum paruo filio capta , atque
in Sicilia?.-: deducta est , ibique diem ctausit extremum , filius •vero
eius imperatori Mauricio Constantinopolim cst transmissus . Non ex-
plicat Prinliis , quo anno id belliiin acciderit , quo gothi a Childe-
l>erto sunerati sunt : neque ea Galloruni victoria aliorum histori-
corum testimonio comprobarur . Nam Childebertus post martyrium
Hermenegildi bis aduersus gothos arma mouit , ac bis magna suo-
rum strage superatus tuit , primlim anno 5S5., tum anno 5S9.,
Yt Pagius compuiat .
s. Hermenefiid: 38. Grep;orius Turoneusis loquens lib. 8. cap. 28. de gestis
'^'"" anno 10. Childeberti regis , qui annus est Christi 585. , ita habet:

In^undis a 'vira cum imperatoris exercitu dcrelicta , dum ad ipsum
principem cum filio paruulo duceretur , /// Jfrica defuncta est , et se-
pulta . Leouigiidus vero Hermenegildum filium suum , qucm ante
dicta muiier habult , morti tradidit . Quibus de causis commotus
Guntramnus rex exercitum in Hispaniam destinat etc. Hoc belkim,
viuente adhuc Leouigildo , per Kecaredum gestum fuit , qui , vt
auctor est Biclarensis , victor ad patrem , patriamque rediit . Dein-
de anno 587., vt narrat Turonensis lib.9. cap.i 6., Recaredus iam
cathohcus le?,atos ad Childcbertum , et Guntramnum pro pace ,
et amicitia stabilienda misit, quos quum Childebertus benigne ac-
cepisset , Guntramnus respondit : (^ualem mihi fidem protnittere
possunt^ aut quemadmodurn a me credi debent , qui neptem meam
bigundem in captiuitatem tradlderunt , et per eorum insidias et -vir
eius interfectus est , et ipsa in peregrinatlone defuncta ? Non recipio
erqo le^ationem Recaredi-, donec me deus •ulcisci iubeat de hls inimi-

00-'

cls . Secutum ergo est anno 588. beilum , quo Claudius dux Lusi-

taniae

C A P V T LXXIX. 715

taniae exercitiim Francorum penitiis delcuit , vt vno oreBichrensis,
Turonensis , Isidorus , aliique narrant .

59. Dum crgo ros in eo erant statu , nihil est minim ^ si scri- Conit/trtinopou
ptores hispam causae Hermenegildi non multum fauerint , praeser-'^'""^"^'"*'"-
tim quia filius eius Athanagildus superstes Constantinopoli commo-
rabatur . Quandiu is vixerit, incertum : sed ad eum quidem veluti
ad regem , et nepotem extant literae Brunichildis reginae , et Chil-
deberti regis Francorum tom. i. Chesnii Scriptor. Histor. Franc.
pag. 867., et in append. ad opera S. Gregorii Turonensis editionis
Maurinae . Apud Eminentiss. Aguirrium tom. 2. Concil. Hisp.
pag.407. indicari video dissertationem ms. D. loannis Lucae Cortes^
qua antiquis monumentis is probabat , ex filio S. Hermenegildi
Athanagildo post aliquot generationes interiectas Hispaniae reges
prodiisse . Semel auiem ac ratio isthaec politica de martyrio Her-
raenegildi tacendi hispanorum animis insedit , tacilius fuit, vt silon-
tium deinceps continuaretur , donec , gloriosi martyris cultu in ex-
terorum martyrologiis , et historiis passim celebrato , rebus quoque
Hispaniae in alium ordinem conuersis , publica illi veneratio in
Hispania fuit exhibita .

40. Haec satis probant obsequlum , quod dixi, veterum Hispa- isMori prudcn-
niae episcoporum erga reges , vt multa saepe dissimulauerint , ne""'
oflensio aliqua , ac rerum perturbatio exoriretur . Erant multa alia,

quae adderem : sed quum longior haec , quam putaueram , euase-
rit oratio , vnum tantum indicabo , quod ad historiam quocjue Isi-
dori de gothis pertinet . In line Chronici de Sisebuto ait : ludaeos
sui regni suhditos ad Christi fidern coiiuertit , Viuebat scilicet tunc
Sisebutus : adeoque eius foctum improbare prudenter praetermisit .
At in historia gothorum post Sisebuti obitum sententiam suam
aperuit : (^ui initio regni iudaeos ad fidem christianam permouens ,
aemulationem quidem h.xbuit , sed non secundiim scientiam \ potesta-
te enim compulit , quos prouocare fidei ratione oportuit . Eadem erat
aliorum episcoporum sentcntia , quamuis Sisebuti legi neminem
repugnasse constet : nam in concilio Toletano congregati anno 635.
cap. •) 7. praecepenxnt , nemini deinceps ad credcndum •vim inferre
( f. inferri ) . . . sicut factum est temporibus religiosissimi principis
Sisebuti etc.

41. Peculiaris quaedam animaduersio est Thomassini De vet. , ThomttssM
lom.L X X X X

714 I S I D O R I A N A

et nou. Eccles. discipl. part.5. lib.i. cap.40. niim.14. Sed nec illud
ahhorret a vero , sa',n-tissi?nos nonnunquam viros potuisse tantisper
ab orbita recta defiectere , eP canonicarum regularum obseruantia
accurata , siue per incogitantiam -j siue torrente abreptos consuetudi-
■>iis 3 siue 'vt nescio quo charitatis 'vinculo accommodarent se princi'
pis ijoluntati , ex quo ijberiores postea fructus sperarent ad ecclesiae
dignitatem , et salutem redituros . Sed illud certius , plerumque
multa adluncta rerum latere •■, quae si paterent , in adornanda san-
ctissimorum vcrerum Patrum apologia parum csset labortUidum .

CAPVT LXXX.

Liber Isidori De -viris illustribus . Editiones huius libri ,

mss. exemplaria . P/aefatio Zaccariae . Harduini deliria

contra pleraque veterum scripta perstringuntur .

ii'icfons!,erS!. I . X faenotatio Braulionis de Isidori libris subiuncta Qsse solet
ji-bcrt! siicn- ^iiJLjs cle viris illustribus libro . Quod ex Braulionis mente factum
constat : sic enim aic : De 'uiris itlustribus librum 'vnum , cui
nos ista subiunximus . Ildefonsus in Isidori elogio librum de viris
illustribus non commemorauit , vtOudinus , et Cellierius animad-
uertunt •, sed addere debuissent , causam silentii Ildefonso idoneam
fuisse , quod in praefatione sua ad supplementum , siue auctarium
eiusdem libri clare illum expresserit : Deinceps 'vir prudentissimus ,
Hispalensis sedis Isidorus episcopus, eodem ductu quosque viros opti-
tnos reperit , in annotationem subiunxit , siquidem non omnia per-
scrutatus abscessit . Et in fine praefationis : Sane beatissimum Gre-
oorium sanctae memoriae Isidorus annotauerat : sed quia non tan-
tum de operibus eius dixit , quantum nos sitmus expertt , jdeo re-
notationem iliius submoue?ites , quaeque de illo nouimus , stilo ple-
niore notamus . Hunc eundem librum plerique alii Isidoro adiudi-
cant , cap. 46., et 47. laudati . Sigebertus autem Gemblacensis,
qui librum quoque de scriptoribus ecclesiasticis scripsit , et Isidori
opera recensuit , librum Isidori de viris illustribus non expressit ,
quem neque legisse videtur , vt obseruat Suffridus Pctri in epist.
dedicatoria , et ad cap.98. Gennadii : adeoque multi sunt , qui
i\\ vtroque opere Isidori , et Sigeberti commemorantur . Oudinusj

tiiim

C A P V T LXXX. 71^

et Cellierius silentium Sigeberti , et Ildefonsi excusant , quod hi
operum historicorum Isidori non meminerunt .

2. Tria tamen sunt hactenus vulgata exeraplaria , primumbre' Tnn «Va
uius capitibus 33. comprehensum , alterum auctius ad capita ^d.''^'"'"^''
protractum , tertium primis illis 3 3 . capitibus constans , adiectis

aliis tamquam incerti auctoris tredecim capitibus , quae in exem-
plari auctiori Isidoro ascribuntur . Crediderim , errorem aliquem
iatere in alio Isidori catalogo , a Bayerio not. ad I.5. n.2 16. biblioth.
vet. Hisp. ita indicato : /« bibliotheca Cottoniana. in luliu iit. F.
fjum.vu. pag.ii\. extat Catalogus lurorum iliustrium , siue eccle-
siasticorum scriptorum a passi<jne Christi -vsque ad xiv. afinum 'Theo-
dosii ex Isidoro Hispaiensi . Liber de viris ilhistribus, ^^. capitibus,
quorum primum est de Hosio , com.prehensus ,prodiit in primis
editionibus , vt in Bignaeana, ct nliis . Librum auctiorem 46. ca-
pitibus constantem cum breui Isidori praetatione Grialius edidit
notis lo. Baptistae Ferezii, quas Labbeus in dissert. de script. eccles.
doctissim.is vocat , illustratum . Sed taUitur Labbeus cum multis
ahis, qui putant , notas editionis Regiae Matritensis a Loaisa fuisse
compositas. : quidquid sit , an Loaisa, quod nonnemo asserit , ope-
ram suam cum Grialio contulerit , vt editio Regia correcta prodiret.
Hic Hber recusus tliit a BreuHo , qui primum librum de scriptori-
bus ecclesiasticis , qualem in editione Bignaeana reperit , edidit ,
deinde editionem Matritensem nactus, antequam suam absohieret ,
ex ea hbrum de viris illustribus auctum sumpsit , inuerso tameii
ordine j nam librum Ildetousi de eodem argumento praemisic,
quem postponenduni fuisse , idem postea aniniaduertit .

3. Loaisa in collectione concUiorum Hispaniae ^-^. capita edi--eAv<Ws .
tionis Bignaoanae produxit , et posc Ildefonsi Hbrum de viris il-
lustribus tredecim alia capita de Xysto Papa etc. adiunxit , quae

sine cerco auctoris nomine protuHt . Loaisae exemphmi aHi secuti
sunt 3 et , quod mireris, Aguirrius ipse in coJlectione ConciHorum
Hispaniae , qui editionem regiam Matritensem operum Isldori omni-
no ignorasse videtur : nam in Hbro S. Ildetbnsi primum caput,
quod est de S. Gregorio Magno > et extat in editione Matriten.si ,
praetermisit i quia scih'cet in cditione Loaisae ihud non inuenic.
Praeferenda certe est editio Matritensis , vt agnouit etiam Zaccaria
in praetatione mox afferenda , quamuis ipsc ordincm Fabricianne

X X X X 2

tuene
aria .

7i6 I S I D O R I A N A

editionis retincre voluerit , quia bibliothecam ecclesiastlcam Fabricii
rursus typis committcre susceperat .

Fiorezii edttio • 4« Florczius tom. >. Hisp. sacr. librum eundem Isidori , nonnul-
lis a se notis receasitum , publicauit ad normam editionis Matri-
tensis, quam etiam secmtus tuit doctissimus Editor operumPatrum
Toletanorum tom. i. , qui eruditis obseruationibus vitam S. llde-
fonsi , a S. luliano scriptam , et vitam S. luliani a Felice Toletano
antistite compositam , tom. 2. illustrauit : siquidem hae duae vitae
post Ildeionsi liUrum de viris ilhistribus in editioneMatritensi prod-
ierant . Nobis ab hac ipsn cditione recedere non licet . Extaiit
quidem plurcs codices , in quibus Hber incipit ab Hosio , vt codex
Aemihanensis a Bayerio indicatus , anno 994. scriptus, vbi fol.346.
Hucusque Gennadius . Exhinc Isidorus Sjhilensis incipit . I. Osius
Cordubensis . Sed praeter codicc^ a Zaccaria laudatos ahi quoque
sunt , qiii opus integrum exhibent , qiiale Porezius recensuit , vt
modo constabit . Duo quoque codices ex )3andinio cap. 44. de-
scripti , alter Mediceus , alter Florentinus S. Crucis , initium du-
cunt a Xysto , quamuis Bandinius addat , in codice Mediceo , cui
Florentinum S. Crucis similem dicit , sohim 38. esse capita , di-
werso etiam ordine disposita . Ac sane vltimum caput indicatur
de Seuero , quum in editis , ct plerisque ahis mss. liber in Maximo
C^aesaraugustano terminetur . Kic. Antonius , quamuis dubius ah-
quando haeserit de auctore 13. capitum , quae Loaisa separata edi-
derat, tamen Hbro 5. num.113. aequum csse pronunciauit , Isido-
rum auctorem agnoscere . Neque huic iudicio , quum de Isidoro
agit 5 prohuo obstat,quod ctiam postea de ea re dubitare videa-
tur : nam quum bibhotheca vetus opus posthumum sit , et saepe
ea , quae ordine posteriora sunt , anteriori tempore scripta esse
contingat , tenendum est , eum prius dubitasse , et hanc suam du-
bitationem Hteris consignasse , deinde dubitationem deposuisse ,
quin ea , quae in ahenis quodammodo locis scripu iam erant,
deleuerit morte praeuentus, et opus non absolutum rehnquens .

ccUce.^mss.Vtt- 5. Manu exarati codiccs hi a me visi sunt •, Vaticanus 1974.,
in quo vita Orosii extat , quae a nonnulhs Isidoro in Hbro De vir.
illustr. ascribitur, sed falso , vt cap. g6. dicam . Ea vita ad appen-
dices a nobis reiicietur . Codex Vaticanus 4827. cap. 97. , in quo
est Continuatio Ildefonsi ad hbrum Isidori de vir. illustr. Codex

ticnni

CAPVTLXXX. 717

R.egio-Vaticanus 119., de quo cap. 99. , in quo tantiim extac
caput 27. al. 14. de S. FuJgentio . Regio-Vatic. 349. , de quo
cap.roo., librum exhibet de vir. illusti-. , initio diicto a Xysto ,
et addito elogio Isidori auctore Braulione . Alius Regio-Vatic. 551.
Ibid. exorditur ab Hosio , vt in editione Bignaeana . Codex Vrbi-
nas 60., de quo cap.104. , solum habet capiit de S. loanne Chry-
sostomo . In Vrbinate 582. ( cap.104.) estliber De vir. ilhistr. cum
Braulionis praenotatione , et continuatione Ildefonsi , eo fere ordi-
ne , quo apudGrialium . In Ottoboniano 302. (cap.105.) caput
de vita S. luliani Toletani . In Ottob, 849. cap. 106. liber de vir.
illustr. capitibus 35., et praenotatione Braulionis constans , initio
ducto ab Hosio . In Ottobon. 1720. cap.106. sine titulo , et prae-
fatione : De Kysto Papa etc. , subiuncta praenotatione Braulionis
de S. Isidoro , et libro S. Ildefonsi De vir. illustr.

6. Editionem huius libri simul cum aliis de eodem argumento Proiogus Zac-
Zaccaria parauerat , ante quam de Isidori omnibus operibus excu^'"'"""^ •
dendis cogitationem suscepisset , Habeo eius notas ex variis aucto-
ribus collectas , quarum mihi suo loco erit vsus,et praefationem,
quam subiicio .

Incipit Isidori Additio ad lihros 5. Hierojiymi , et Gefinadii

de scriptoribus Ecclesiasticis . In nouam hafic

editionem Praefatio .

7. Titulum , atque orclinem Fahndaaae editionis seruaui,ne ab ca ni- titulus opcns ,
mis ablud'iret ibthacc eJitio . Cctcrum fucrc,quae pcrsuadcrent , vtrum-

que immutandum . Nam ad Titulum quod adtinet, quum Brau/io , antl-
quissimus ille rerum hhiona/iarum scriptor , doccat disertis verbis , librum
liunc de %'irts tllustribus fuisse praenotatum , mirum cst , l.oaissm , Mi-
r-aeum , ^guirrium , aliosque , eo praetermisso titulo , hunc alium cudisse
/^dditionis ad libros S. Hierofiymi , et Geniiadii de Scriptoribus Ecclesiasticis .

8. De ordine dicam , vbi libelli liuius editioncs percensuero . H.^c '•iii- edWzora ,
tem duas vcluti in classes tribui possunt . Nam iisdcm , quibus cetera

S, Doctoris opcra , typis excusus est , Parisiensibus nempe a. cioidlxxx-,
curantc Margarino de la Bi^ne , Alatritcfisibus a. cidicxcix, cum adnota-
tionibus lohauNis Baptistae Ferezii tum Canonici Toletaui , Segobriceiisis
deindc Kpiscopi ; atque itcrum Parisiensibus a- cididci. opera lacobi du
Breul . Praetcrea SuffriJus Fctri Carthusie»sis quiim eos , qui scriptoruin dele Carth:.^
Ecclesiasticorum catalogos texuerunt , suscepisset vno volumine compre- "'"*'* •
hendere , Jrbrum quoque Isidori Cohfiiae a. cididlxxx, emisit in luccm .

X X X X 5

•jiS I S I D O R I A N A

• Sed et ilkim Garsljz Loaha a. ciaoxciii. intulit in Matrhe»sefn suai)i

Conciliorum Hhpaniae editionem . Adcessit his Francofiirteuui editio
Andreae Schotti^ Societatts nostrae Viri doctissimi, qui in Hhpa/iia iltustrata
ipsum hunc libellum rursus typis expriini iussit , suis adnotationibus ex-
plicatum . Aiiraeus a. cididcx.vix. eodem libro suam auxit Bibliothecam
Ecc/esiasticam i quam Antuerpiae diuulgauit . Cardinalis quoque y^^A/Vr///;
( T. lil. Couciliorum Hispauiae pag.71. et seqq.') suis margini adscriptis ,
atque Schotti ad calcem reicctis animaduersionibus emendatum , illustra-
tunique commcntariolum istud protulit . Mitto , quam prae manibus ha-
bemus , Fabricii editionem .

MctT'itensl$ tdi' 9. lam vero Matriteusis lAs. editio ad vii. mss. libros exacta,prae-

tlo . seriim vero ad exemplar Foutis Sancti , apud Galistaeum Caur/ensis Dioe-

cesis sex , et xl. capitibus constat , a Sixto Romanae Vrbis Episcopo ini-
tio ducto . Nam priora xiv. capita , si quinctum cxcipias de Osio , ceterae
editiones vel plane omittunt , vel vt appendiculam incerti auctoris hido-
//", et lidefonsi libellis adiungunt , ab Osio exordium Isidoriav 0 commen-
tario dantes . Atque equidem existimo , capita haec vere ad Isidorum
spectare cum praefatiuncula , quam infra inuenies . Nihil enim in his ca-
pitibus ( suppleo fxtat, quod Isidoro indiguum sit ) . Vossius ( de hist' Lat.
J. il. cap. 2J. ) ait de Isidoro . Etiam opusculum cowposuit de xni. viris
illustrious , quod ms. exstat Cantabrigiae in bibtiotheca CoUegii S. Bene-
dicti , f>r Oxonii /'// Cottegio Mertonensi . Qu.ie quidem verba indicant ,
non qualecumque opus hoc esse , seJ ipsum illud in xlvi. capita distri-
butum , quod in i47j//-/V£'//x/ editione habemus . Quamobrem Hispano illi
codici auctoritas adcedit duorum CoJicum Angticauorum . Praefatiuncula
vero,quam Aiiraeus obiicit , nihil habet difficultatis , si ad Hieronymi ,
atque Gennadii libros cum doctissimo Ferezio referatur. Itaque immu-
tandus esset ordo y ac Aiatritensis editio prorsus repraesentanda .

collatlonts . 'O' ^'^^ tamcn nec titulum , nec orJinem Fabricia>iae , vt par crat ,

abieci , multa tamen contuli, vt libellus istc in nostra hac editione ab-
solutissimus prodiret . Nam Fabricianam editionem cum Matritensi , et
Aguirriana contendi , atque ex vtraque varias lectiones excerpsi . Adno-
nationibus quoque Aiiraei , et Faoricii nostras adieci , nsc Ferezii , Schotti ^
atque y^guirrii obseruationes praetermisi . (]^a in re eos imitatus sum ,
qui vcteres auctores cum uotis Variorum diiuilgarunt , nec enim /^(25r/V/i
methodus placet,quam tamen in Hierouymo , ct Gennadio seruaui, typo-
graphi et sumptibus parcens , et festinationi indulgens, varia isthaec com-
mentaria seorsim edentis ; sed suis quaeque locis aJscripsi , addito tantum
Auctoris nomine , vbi aliorum animaduersiones exhibeo , vt a meis facile
secernantur> Sed ad librum ipsum adceJo .

icnatai Zacce- 11. Ex hac praefatione colligitur, Zaccariam Bibliothecam ec-
clesiasticam Fabricii recudere cogitasse . Sed etsi festinationem ty-
pographi commemorat , tamen conatus ad exitum perductus noa
fuit . Vidi inter eius iam defuncti schedas fascem magnum char-

Tiaf

C A P V T LXXX. '719

tanim cum ipSvi Bibliotheca ecclesiastica Fabricii ad eam , quam

dixi , editionem destinatum . Quod de titulo ait , id ita se habet .

Isidorus Hieronymum , et Gennadium secutus est : sed ipsius Hiero-

nymi liber a multis De scriptoribus ecclesiusticis inscribitui* , cjuod

ab Hieronymi mente alienum non est . Nam epist. 89. ad Au^usti-

num asserit , quod titulus libri sui a plerisque emendatoribus im-

peritis , De auctoribus , dicatur inscriptus , quum appellandus sit

De illustribus vivisyvel proprie De scriptoribus ecclesiasticis. Priorem

inscriptionem De vir. iUustr. elegisse videtur Isidorus , vt exBraulione """" ZaccArtee

arguitur. Quum vnam, et alteram Zaccariae praefatiunculam ad Isidori " """"'

opera edenda ab ipso paratam in medium protulerim , cur aut alias

eius lucubrationes silentio premerem , aut , siqua inde gloria oriri

posset , mihi arrogarem ? Audio cnim , esse aliquos , qui,quum

nondum viderint , quid ego typis sim commissurus , Zaccariam

a me ne nominari quidem vulgo iactanr . Inquo ilh' quidem multis

de causis vehementer errant . Nam si suum cuique constanter

reddo , vt singulis fere paginis perspici potest , etiam vbi res est

de scriptis non vulgo notis , cur eam laudem Zaccariae inuidercm ?

Quid quod mea , quah'acumque sunt , ita a Zaccarianis ditferunt ,

vt etiam si ego gloriam ex his in me redundaturamjsi auctor essem ,

intelligam , tamen non possim libere pro meis agnoscere , nisi mea

esse negem , quae re vera proprio marte conticio ? Siqui tamen

sunt, qui in discernendo diuerso stilo parum iudicio valent, in ipsis

Zaccarianis schedis , quae. penes me extant , ct facile a me cuiuis

exhibentur , possunt , si hbet , perspicere , quid demum Zaccaria

egerit . Nam indicia incepti operis , et paucas post lineas intermissi,

ita sunt manifesta , vt mirificum consnetudinis Zaccariae in scriben-

do exemplum id esse possit : vt minus iam miremur , qnod quum

Historiam ConciHi Tridentini, auctore Cardinale Pallauicino , pro-

grammatibus editis , recudere multis auctam notationibus , et mo-

numentis confirmatam Zaccaria iam pridem pollicitus iiiisset , eam-

que demum Fauentiae edere coepisset , adeo nihilominus Impcrfe-

ctam reliquerit, vt post eius obitnm Editor virum aliqHem erudi-

tum quaerere debuerit , qui posteriora volumina leuibus nonnullis

notatiunculis aspergeret , vt quoquo modo editio absolueretur .

Profecto Zaccaria , vir , vt erat , eruditissimus , et qui intimos do-

ctrinae recessus , et fontes bene perspectos haberet , in multis

720 . I S I D 0 R I A N A

operibus edendis , praeiertim in aliorum auctorum libris illustran-

dis 5 eum morem tenuit , vt simul et scripta digereret , et praelo

traderet , ea fere ductus ratione , quam loachimus Fortius et secu-

tus ipse^fuit , et aliis obseruandnm praescripsit cap. 24. De ratione

studii : Dic chalcographu ■■, par-ent sese : lihrum te dare velle excit-

dendum , etiamsi ne pa^inam quidem paraueris . Tum facile totam

voliiminis speciem animo concipere , in.i? singulas partes leuiter

in comvediarum jtrvumenti modum describere : denique quotidie ,

quantum iUis satis erit , absoluere poteris . Quum sic inceperis ali'

q:iid , perficere debes , •velis , nolis .

Du{!,i!! ertju- 12. lu couspectu editioiii.s Isidorianae Zaccaria pollicebatur ,

"^*"" se argumenti^ Dupinii contra Harduini opinionem librum de vir.

illustr. Isidoro vindicaturum . Cuius rei quum nulla extet in prae-

fatione mentio,vti neque nliorum codicum , qiiorum collarionem

ad hunc librum recensendum sibi parauerat , perspicuum argumen-

rum est , multo ante eum de hoc libro Isidori «dendo cogitasse,

vt nuper aiebam , quam de editione omnium opcrum adornanda .

Ar^^umenta vero Dupinii, quae innuit,ad auctoritatem Braulionis,

et Ildefonsi, quam protuli, refcruntur, et ad Honorii Augustodu-

nensis testinionium. Addit Dupinius, se Isidori Pacensis verba non

alle<7are , quia eius chronicum haud est indubitatum inonumentum .

Verum neque Isidorus Pacensis librum Isidori de vir. illustr. com-

mcmorauit, neque eius Chronicum suspectae fidei est , nisi fortasse

apud aliqucm exterum,qui rerum Hispanicarum ignarus chronicon

Isidori Pacensis intcr pseudo-Dextri , et aliorum seculo xvii. can-

ficta chronica reponendum censuerit . Dupinius contra Harduini

opinionem vrget , similem in hoc,et in aliis Isidori-operibus stilum

csse , atque omnia, quae in eo libro narrantur, veritati, ac tempori

rairifice congruere .

ccnirn Hnrduini ^3* Arguuienta Harduiui quaeuam fucrint , non constat . Nam

pr.r-ruioxn. Dupiuius solum rcfcrt , auctorem Defensionis epistolae S. loannis

Chrysostomi ad Caesarium hanc opinionem Harduino ascribere ,

qnod Isidori liber, vti mulri alii , in Callia recenriori teinpore erant

conficti : cuius rei probationes aiiquando se exhibiturum, auctor eius

Defensionis poUicebatur . Quod si Dupinius systema Harduini

plane intellexisset , non multum , opinor , illud refellere curasset,

praesertim allatis in medium Braulionis, Ildefonsi , et Honorii Au-

C A P V T LXXX. 721

gustodmiensis testimoniis, quae Hiu-duinus eodem in loco,atque
Isidori librum, ponebat . Eo enim paradoxa , siue erudita potius
Harduini deliria spectabant , vt seculo demum xiv. omnes veteruiu
libros, quos prae raanibus habemiis, exceptis bibliis latinis, paucis-
que aliis , quos pro libitu selegit , ab atheorum quadam societate
confictos traderet . Palinodiam cecinit Harduinus , si taraen homo
iamtum , vt ego puto , mends impos tam absurdum systema serio
aut concipere , aut retractare potuit . Nobis quidem in eo euer-
tendo morari non decet, ac satis sit indicare obseruationes Patruni
Triuultiensium in suis Ephemeridibus anni 1761. artic.169. tom.2.
octobr. ,et dissertationem Domini Maleuille tom. 2. operis de re-
iigione naturali,et reuelata e gallico sermone in italicum conuer-
sam,et editam Romae 1792. tom. i. Collectionis Dissertr.tionum
Historiae ecclesiasticae opera V. Cl. Francisci Antonii Zaccariae .
Vt de libro Isidori Harduinus dubitauit , ita hoc ipso anno 1796.
Marcellinus Molkenbuhr Ordin. Minor. in dissert. crit. iS. cap. 4.
probare contendit , catalogum S. Hieronymi De vir. illustr. , quem
Gennadius ,Isidorusque secuti sunt, esse supposititium. . Sed quam-
uis multa doctrina , et magno acumine Molkenbuhrus poUeat , eius
tamen in hac, et in similibus, quas excitat, controuersiis argumenta
plane ad scepticismura ducunt .

14. Dubitare aliquis possit , num liber Isidori de vir. illustr. istJoroquae-
auctior vulgato alicubi existat . Nam in Officiis propriis Sanctorum'''""''-^"'' •
Hispaniae ad diem 9. augusti lectiones SS. raartyrura lusti, et Pa-
storis in secundo nocturno recitantur ex libro S. Isidori , et lihro
S. lldefcjsi de 'viris iilustribus ^ vt in rubrica praemittitur , quum ta-
men in libro Isidori edito nulla mentio eorum raartyrum occurrat.
Sed , vt ego quidem censeo, rubrica minus recte apposita est , sum-
pto tamen inde fundamento, quod hymni in horum raartyruni lau-
dera , qui in officio Isidoriano recitantur , S. Isidoro a nonnullis ascri-
buntur, vt cap. seq. dicam , vcl potius quod in libro Ildefonsi , qui
Isidori libro vnitus esse solet, cap. 2. laudatur Asturius Toletanus,
qui diuina reuelatione commonitus, vt ibi narratur , corpora SS. mar-'
tyrum reperit . Simili de causa hallucinatura existimo Notkerum,"
qui quum in vno aliquo volumine Gennadium , ct Ildcfonsum To-
letanum antistitem de vir. illustrib. vidissct, in siio libro de vir.
illustr. Ge niradiumTolet aynim epistopu)7i bis dixit, scilicet cap.^.j ct .\i..

72 2 I S I D O R I A N A

quem post S. Hieroiiyrauin de hoc argumento egisse aHirmat, nulla
tacta mentione Isidori , et Ildefonsi , quem vnum episcopi Toletani
nomine appellare debuit . Ita etiam Petrus Crinitus quod lib. 5.
de poet. lat. cap. 90. ait , Jsidorum testari , Prudentium ift latinu
Uteris magna diHge»tiii ^fariqne studio institutum , Gennadinm for-
tasse voluit appellare , non Isidorum . De Orosii vita , quae Isidoro
tribuitur, paulo ante dixi , quuiia codd. mss. indicaui .

M 0 N I T V M.

y^ uum IJbcr Isidori De irir. illustr. /;; eo systemate .^ quod tenere
constjtui , •vltimus sit inter genui?ia , ac_ certa eius opera , et quum
primus hic tomus iustam mensuram iam impleuerit , ea.^ quae de ope^
yibus dubiis , aut supposititiis supersunt dicenda , ad alterum tomum
necesse est reseruai^e : in quo scilicet praeter disputationes de multis
aliis leuioris momenti lucubratlonibus enncleatius agam de antiqui-
tate , et njersione BiUiorum gothicorum , de liturgia gathica , de col-
lectione genuina Hispana sacrorum canonum , et altera spuria Pseu-
do-lsidoriana , necnon de codice legum IVisigothorum . In his^ enim
omnibus et magnam partem habuisse Isidorum pterique credunt ,
et quamnam habuerit ^ operae pretium erit inuestigare . Neque a meis
Isidorianis abesse •velim diligentem , et accuratam recensionem codi-
cum bibliothecae Vaticanae supra ce^itum septuagitita , praeter alios
aliarnm Vrbis bibliothecarum , quibus Isidori opera cotitinentur .
Id enim , practerquam quod historiae Uterariae nonnullam ■vtiUta-
tem afferre potest , in Isidori gloriam quodammodo cedit , et ad eius
scripta illustra?jda plurimum co?ifert .

72J

DE ERRATIS CORRIGENDIS .

I

n hoc luciibrationuni genere posc operis {mem Addi.nda , et Corrigenda zA6.\ sa-
leac : neque en a m2 suo tempore praetermittentur . Interea nonnuUa errata ,
quae typothetarum , auc praeli vitio in liunc primum tomum irrepserunt , anno-
tarc non pigcbic , quamuis pleraque et lcuia sinc , et facile a quouis corrigi possint,
et in multis etiam exemplaribus iam appareant correcta . Pag. 31. lin. 2i. et 22«
lege = exarauit .= ^3^.45. lin.32. lege r cap. 28. ^Pag.ii^. lin.17. lege = C3p.i2. =
Pae. 114. lin. 30. lege = cap.15. - P.ng. 115. lin. xi. lege - cap.15. = Pag. 124.
ad marg. num.4. lege r prima - Pag. 127. ad mai-g. num. 8. lege = eius = Pag.i^S.
ad marg. n.12. lege = conuersio = Pag.135. ad marg. num. 7. lege -Isidorus -
Pag. 137. lin. 34. lege = Clauixensi = Pag. 142. lin.29. infinenum.i. lege = agunt =
Pag.257. ad marg. n.9. lege = ptinegyricus - Pag. 272. ad marg. num. 26. lege =
excerpta- Pag. ^ii.ad marg. num. 18. lege = otnNiiio ■= Pag. 315. ad marg. n.36.
lege •zIsiAoron Pag. 320. lin.2i. lege = S. Isidori = Pag. 340. ad niarg. num. 30.*
lege = editio = Pag. 3^4. ad marg. n. 23. lege = cantica = Pag. 355. ad marg. n.25.
lege = codiccs -z Pag. 375. lin.io. lege =cap.ioo.= Pag. 402. Wn.zj.lege - coapta-
tos . - P:)g.404. Iin.i6.1ege= cap.67. = Pag.440. lin.9. lege 1042. excriptum ^nam =
Pag. 45i.3d luifg. n. 36. \egs = Etymologias = Pag. 459. lin.3. lege =excerptore =
Pag. 540. ad marg. n. 35. lege = aliae = Pag. 559. ad marg. n. 23. lcge = Vaticani =
P3g. 564. ad marg. n. 52. lege = sententiae = Pag. 626. ad marg. n. i. lege = epi-
stolariim-= Pag. 647. ad marg. n. 22. legc = creditur = Pag. 659. ad marg. n.3.
legc = libcr = Pag. 664. lin. 29. lege = 15. Vt .

F1NI$ fOMI PRIMI.

1 : Z

mnia. vol. 1 #14767

59

14767